Gougle This is adigital copy of a biK)k ihal was presLTVvd for guiiLTalions on library sIil-Ivl-s ru-lbre il was carefully scaniiL'd by Googlu as parl of a projccl to makc thc world's books discovcrablc onlinc. Il has survivcd long L-nough for llu- copyrighl lo cspirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is onc that was ncvcr subjccl to copyrighl or whosc lcgal copyrighl Urrn has cxpircd. Whcthcr abook is in thc public dornaiii may vary country tocountry. Publicdomain books arc our gatcways to thc past. rcprcscnting a wcalth of history. culturc and knowlcdgc thafs oftcn dillicult to discovcr. Marks. notations and othcr margiiialia prcscnt in thc original volumc will appcar in this lilc - a rcmindcr of this book's long journcy from thc publishcr to a library and linally to you. Usage guidelines Googlc is proud to partncr with librariL-s u> digili/L- public doniain niaUTials and niakL- Uiltii widcly acccssiblc. Public doniain books bclong to thc public and wc arc mcrcly llu-ir cuslodians. Nl-vltiIil-Il-ss. this work is cxpcnsivc. so in ordcr to kccp providing ihis rcsourcc. wc havc takcn stcps lo prcvcnt abusc by coninicrcial parlics. iiicIliJiiil: placing: lcchnical rcstrictions 011 automatcd qucrying. Wc alsoasklhat you: + Make non-commerciai u.se ofthefilvs Wc JcsigncJ Googlc Book Scarch for usc by individuals. and wc rcuucst thal you usc thcsc filcs for pcrsonal, non-commcrcial purposcs. + Refrain from mttomutvil qtterying Donot scnd autoniatcd uucrics of any sort to G(K>glc's systcni: If you arc conducting rcscarch on machinc translation. optical charactcr rccognition or othcr arcas whcrc acccss to a largc aniount of tcxt is hclpful. plcasc contact us. Wc cncouragc thc uscofpublic domain matcrials for thcsc purposcs and may bc ablc to hclp. + Maintain attribittion Thc Googlc "watcrniark" you scc on cach lilc is csscntial for inforiiiiiig pcoplc about this projcct and hclping thcm lind additional maturials ihrough Googk' Uook Scarch. Pk-asL- do not rcmovc it. + Keep it legal Whatcvcr your usc. rcmcmbcr that you arc rcsponsiblc for cnsuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just bccausc wc bclicvc a b(K>k is in thc public domain for uscrs in thc Unitcd Statcs. that thc work is also in thc public domain for uscrs in othcr courilrics. Whclhcr a book is slill in copyrighl varius from counlry lo counlry. and wl- can'l offcr guidancL' on wliclhcr any spucilic lisl' of any spccilic biK>k is allowcd. PkasL- do not assumc that a b(K>k's appL-arancL- in Googlu Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr anywhcrc in thc world. Copyrighl iiilriiigciiicnl liability can bc quitc scvcrc. About Google Book Search GooglL-'s niission is lo organi/c thc world's information and to makc it univL-rsally accL-ssibk- and lisl-1'uI. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs discovLT Uil' world's books wlulc liclpniL! amhors aiid publishurs ivacli ncw audiuncus. You cau scaivli Lhrough llic liill lc\l of ihis book on llic wcb al|--.:. :.■■-: / / bQQkj . qooqle . com/| •■y V B#" flOTTTO AMTOTPA R PQ* a HARVARD UNIVERSITY LIBRARYOFTHE PEABODY MUSEUM OF AMERICAN ARCHAEOLOGYAND ETHNOLOGY SAMUEL KIRKLAND LOTHROP BEQUEST Received June 9, 1966 \ A ciiii.iDicr SIVE TRACTATUS . LINGUAE CHILENSIS OPERA BERNARDI HAVESTADT. EDITIONEM NOVAM IMMUTATAM CURAVIT Dr. julius platzmann. volumen i. LIPSIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI MDCCCLXXXIII / / CHILIDUGU SIVE TRACTATUS LINGUAE CHILENSIS OPERA BERNARDI HAVESTADT. EDITIONEM NOVAM IMMUTATAM CURAVIT Dr. julius platzmann. volumen i. LIPSIAE IN AEDIBUS B. G, TEUBNERI MDCCCLXXXin r>» W-1> *=». Pu v*i- tinet pronuntiationem. Hoc autem verum effe, id argnmento eft, quod foepenumerd ambae in eadem di&ione reperiantur E. g\ Sabana & Savana; Syndon: Sabio & favio^ fapiens : & fimihter rn aliis, Unde illud : Felices Hifpani , quorum bibere vivere eft : & cum Hifpanus Germano objiceret eum pro DEUM verum ex DEO vero, dicere : DEUM ferum ex DEO fero; hic prompte refpondit : & vos Hifpani dicitis DEUM viventem, bibentem in fsecula faeculorum. Altera quse eft <; Hifpanis di6ta c con ce- dilla\ feu c cum c parvo; prseponiturque duntaxat vocalibus a, o & u; valet tantun- dem ac c vulgare pofitum ante e & i\ aut quantum s; eftque illud quod Galli habent in gentili fuo vocabulo Frangois , ubi illud ( aequipollet literse s. Falluntur, qui dum fcribunt hifpanice , ponunt hoc f ante e vel 2'; cum planfe fit ibi fupervacaneum. Tertia eft ch% quae efFertur ut a Germa- nis tfc^ feu tfch, ita ut extremum lingnae oris palato illidatur , ac dentes labiaque ma- gis comprimantur , quam in fonando ch Gallo- Gallorum : veluti mucho , multum ; mucha- cliOj adolefcens; quae leguntur ac fi fcri- ptum eflet: mutfcho , mutfchatfcho. Quarta in ordine eft g ante e vel i9 quae quemadmodum & j Hifpanis jota; imo & x , Hifpanis diftum equis vel ecqs ; pronun- tiantur ferme ut h, nam licet Hifpani non agnofcant h literam: at habent ejus fonum & afpirationem , eamque fatis fortem, nec in folo g , fed ut diftum , etiam in j & x : & in x quidem, junfto vocalibus: uti patet in di&ionibus, quae tribus hisce literis in- difcriminatim fcribuntur E. g. tigeras, tije- ras , tixeras ; forfices : trabajo , trabaxo , tra- vaxo; labor: quae pronunciantur uti a Ger- manis legitur: tiheras , trabacho. 2. Quinta litera eft g Indo-Chilenfe; quod effertur ng : E, g. qe oculus; dic nge: fneliq>e ; quatuor oculi / confpicilia ; melingei duQun, loquor ; dungun. Uude quando vox praecedens g particulare (fic enim eft appellandum , ut diftinguatur a g hic fu- pra) defmit in vocalem; haec vox pronun- tiabitur haud fecus, ac fi cum fequente ef- fet eadem vel compofita. E, g. Senor JE- SU Chriflo DIOS $ei, che %ei cai; Domi- nus JESUS Chriftus & DEUS eft & Homo: enuntietur : Senor JESU Chrflo DIOS qei, Chengei cai. A 2 Sexta 4 •$&$<#• Sexta eft geminum 11 quod Hifpanis & Chilenis commune eft ; & pronuntiationem obtinet, qualis in vocibus gallicis depre- henditur habentibus i ante //; ut fille , pa- reille , bataille , & fimilibus aliis. Verum notatu dignum ; quando vox Hifpana vel Indo-Chilenfis incipit ab 11; non illud ac- cipiendum perinde ac fi haberet i praepofi- tum fibi : quin potius imaginari oportet , quo fono poffit enuntiari feparatum ab iflo i. E. g. llamma , flamma ; llaga , plaga ; llechi, &c. non exprimentur, veluti fi haberent t ante fe ( nam fic diceretur E. g, illechi tribus fyllabis; cum tantum duae fint) verum di- videndo vocem gallicam fille in duas partes hoc pafto: fi-lle\ promptifiimum fuerit ap- prehendere fecundam partem (intellige fo- num ipfius ) & apphcare di&ionibus Chile- nis & Hifpanis , quae inceperint ab ifto // ante vocalem quamcunque. Septima eft n* vocata n con tilde , hoc eft n cum titulo vel figno; aequipollcns gallico gn in his vocibus campagne , montagne : fit exemplo fenor , quod legitur feignor. O&ava eft r , quod raro occurrit , & forti valde fono praeditum veluti erre : & f ut ej/e. Nona eft t quod aequivalet ch. V. fupra, nam in nullo differt. *" 3. <&> @ e&» 5 3. Decima eft &, quod pronuntiatur ut i vel ut u Gallorum: vel pronuntia u lati- num & ordinarium; uti in hac voce cucu- lus , apertis labiis at dentibus claufis. Sed NB quod iftud & particulare pofttum ante vocalem fonet ficut apud Hifpanos y in hac voce maybr : aut uti apud Germanos praefertim Colonienfes g vel g in hac di&io- ne gegeben, & quando ita fuerit pronun- tiandum; notabitur circumflexo E. g. relile, feptem ; lamuen , foror ; dic relye vel relq/t ; lamyen vel lamqm. NB Quoties u particu- lare eft ultima di&ionis litera, & notata cir- cumflexo; pronuntiandum erit uti h in his vocibus ah , vah. Et fi voci terminatae in . w, ut fiat verbum, in fine addatur n; ma- nente circumflexo prdnuntiabitur ut apud Hifpanos y ; & apud Germanos , praecipue Colonienfes, g. E. g. nati, defcenfus; nailn, defcendo: na&page, defcende; profertur; nah, nayen vel noQexi; nahpange. NB 3tio. U particulare , quod femper & ftUt natur^. eft breve ; multoties omitti, vel folum fcribi accentu: atque idem accidit literae e ante / vel n. E g. d%u , res ; mtn , foliim ; mlen, ad- fum : lege : dungu , muten , melen. Undecima eft x ante vocalem, & pro- fertur aliquanto durius magisque quam jota; licet inter ipfas alioqui magna fit cognatio; nifi quod litera x eft magis gutturalis, Ob- A 3 fer- 6 *%* B <& ferva quando x occurrit in di&ione com- pofita cum ex , tunc eam retinere genuinam fuam pronuntiationem , ut Excellencia , ex- cepto : quamvis non defmt ex Hifpanis , qui legant, fcribantque efcellencia : efcepto* Duodecima & poftrema eft z, quse inter- dum fonat afperius quam c, aut s; & quafi Gallorum z, fcepius tamen fonum obtinet eundem cum g\ & Hifpani fcribunt pro- mifcue E. g. hager pro hazer ; facere .• lten~ go pro lienzo ; linteum: Quanquam illud z rn diftionis fine pofltum, nihil omnino dif- ferat ab f finali ; excepto quod efFertur cum tono gravi E. g. Suarez , Vafquez , Marti- nez.&c. dicatur Suares, Vafques, Martines. Quod ad reliquas literas attinet; nullum reperio pronuntiationis difcrimen a lingua Gallica vel ab aliis: tantum q profertur ut cou ; non cu , ficut apud Gallos, Addo quod Hifpani confonantes non geminant praeter l & r; & aliquando m, ante quod praemit- tunt frequentius n , ut enmendar pro ern- mendar- Nec fuerit abs re hic admonere gn Hifpa- num & per confequens etiam Indo-Chi- lenfe , non efferri ad modum gn Gallici; nihil enim hac ratione difcerneretur ab n; fed ita quafi g feparatum effet ab n. E. g, digno, digno , legatur dig no ; dignus : quin etiam Hifpani non raro excludunt g fcribentes di- no pro digno ; Jinificar pro jignificar* Prae- terea Hifpam nunquam ufurpant / ubi vim habet eandem cum c ; ut in his vocibus : gracia, intencion, paciencia, aliisque: non enim reperies t ante i propterea , quod ipfum / perpetuo fonat qualiter in di&ionibus 71- rano , Tiberio , Titiro , & confimilibus. Habito fermone de fimplicibus literis, praetereunda non eft pronuntiatio fyllaba- rum gtie & gui; que & qui\ cum non pro- ferantur ut apud Germanos ; fed proprie ficut apud Gallos ; & quemadmodum Itali fcribunt ac enuntiant ghe & ghiipro gue & gui: item che y chi pro gue guu Neque eft ulla exceptio de que & qui ; at vero de gue omnino; in quo expreffe percipitur u; ficut aguelo, avus; ciguena, ciconia; aguero, au- gurium; verguenza, verecundia; &c. pro- nuntia, agu-elo, &c. De gui non obferva- vi quod excipiatur prseter arguyr ; quod fcribitur per ypfelon, & effertur velut ar- gouyr ita diftindum : argou-yr; non autem: argo-uir per v. confonantem. Inveniuntur etiam diltiones fcriptae per qua\ ut quaji, qualidad: in quibus illud u foni expers eft; ac pronuntiatur caji, cali- dad\ eftque germana ipforum orthographia. A 4 Contra 8 «$&$<#• Contra Nebriffenlis in Di&ionario fuo per cua fcribit voces, quae fuapte natura fcri- bendae funt per qua ; ut quando , quadertto , quarenta, & aliae plures: quas ilie fcribit cuando, cuaderno , cuarenta, exiftimans for- te qua efferri ut que , ita ut u quiefcat. 4, Sumit Gbi Lingua Chilenfis licentiam ufurpandi unam literam pro alia; idque i. ut formet Diminutiva. V n. 273. 2d6 ad £i- gnificandum affe&um amoris, blanditias &c. 292. 3U6. quia aucupantur verborum con- cmnitatem , orationis cultum, famamque eloquentiae : vel etiam ad cujusvis arbitrium ac libitum. Hinc funt fynonima : huiff huiv , huib; ordo : chollob , chollof , chollov ; tegula: ape , epe; pene, fere, prope: voro, voru; os, oflis. Amomn, amumn\ ite: cal, call ; lana: lamHen, llam&en; foror: Chi/i, Chilli, Chile; Regnum Chilenfe .• colu , collU ; color heluus ravus; moQeli, moQelli; fi vi- vam ruca, duca, fuca; domus: huera, hue- da , huefa ; malus , a, um : carU , cadu , casil ; viridis, crudus: aniln, anun; fedeo: utim, unm ; avis : cuil , cu ; manus : ancun , anquen ; ficcus : vircun , virquen , fubfrigidus : &c. 94. 198. 223. 5. Eft etiam perfrequens , ut in fine vo- cum unam vel plures . fyllabas omittant. 1. in 2da perfona Imperativi. E» g. matul pro ma- n « « *$&,&<& 9 matui$e ; propera. 2do. in Nominibus propnis. E g. Ancai pro Ancayecu. Ale- coi pro Alecoyam. Paineu pro Painehuala. Huaiquilaf pro Huaiquilafquen. Huenull pro Huenullanca. Maripil pro MaripHlan. Quintulem pro Quintulemu. &c. 3tio. in nominibus confanguinitatem fignificanti- bus. E. g. Za#g pro lamiien ; foror. na« pro nahue; filia. 289. 5to. in hac voce Huentu; vir , homo. E. g. #ot*' mari pu Huen ! 506. De accentu dicetur n. 34. 298. 6. CAPUT II. De Nomine. Numerus Singularis. Nominativus x. E. g.Ruca , domus. Nuque, Gen. xm. 24 26. mater. peni , frater. Dat, mmo v, meu. chao , pater. £#<;#, avia. Acc. x. //Tlfl», tronu, diabolus. Voc. A. x. v, x em. loo.lamHen , foror. Pilin, Abl. nmo v, meu v. pruina. Pelon , /*/.*. *g#f 290. 22. Namun, pes. F0/0&, filius. Kdau, labor. &c, Nam omnia & fin- gula funt monoptota, quae absque literae mutatione , ac fub una eademque termina- tione fle&untur in numeros & cafus ope quarundam notarum vel particularum, quae illis vel in fine vel in principio adduntur, ut monftrat Paradigma.* nam x fupponit pro omni nomine, cujuscunque demum fit ter- A 5 mina- 1° «Sfc $ «*&• minationis : idemque refpe&ive intelligatur de Pronominibus , verbis , &c. 7. Dualis : Nom, x. e%u. Gen. x. *g# m. 26. Dat. x *g# 200 v. meu. Accuf. x equ Voc. A x e§u l Abl. x eQu meu v. mo. 8» Pluralis. Nom. /wx, v. xica. v. x*g//. 21. 180. Gen.puxni. v.icani. v. x^gnm. 26. Dat. pu^meu. v.ica meu v x e§n meu v. w#. Acc. pu x. v. x ica. v. x ^gw. Voc. Apux. vMx zira v. ^4 x *g#. Abl. puiLmo. v.yiicameu* v.xe$nmov.meu. 9. Genitivus plerumque praecedit fub- ftantivum ad quod pertinet : E. g. Pedro m" pinom ; uxor Petri. Inche m £Aameu v. mo. A. x. Voc. Ax ! Abl. xf^ v.meu v c$u. 16«, Exempla: Inchtucona> nos duo viri- bus & animo praeftantes eimu cugen: Vos duo terrse filii; abje&i & nullius animi. ei- mi inchiu ; ego & tu. teye eimu ; tu & ille. inei rume inchiu ; neque ego , neque tu. inei rume eimu ; nec tu . nec ille eimi inchiu amo~ mariu\ nos duo v. ego & tu orabimus. mi peni eimu chqfltcuimu ; tu & tuus frater vos invicem vulner&ftis. chem d%u Qeiu veichi huentu inchiu? quid ille ad me. uHauqfiita yu ciimen: nos duo fumus pares. $ei d%u inchiu mo: nos duo habemus adhuc tra&an- dum aliquod negotium v. negotiolum. g*> huelai dq>u inchiu mo : neuter alteri debet. 17. Pluralis. Pluralis. Nom. inchin. nos j N. eimn. Vos. Gen. xin. noftri, no-iG. xmn. veftri , ve- ftr&m. ftrdm. Dat. xmo v. meu. no- D. xmeuv.mo. vobis. bis. jAcc. x. vos. Voc.Axf Acc. x nos. « 6 vos. Abl. xmeu v. mo v. e$n Abl, xmo v meu v. e§u. a nobis. k vobis. 18, Exempla: Taftu inchin; coram no- bis. 14 ««& <& bis. inei rume inchin; nec nos nec ifti. F*e- dro , Franci/co inchiw. duquain : Petrus, Fran- cifcus & ego loquemur. mi pu peni eimn allcumiffapalaimn : Tu & tui fratres non interfuiftis facro. 19. Singularis N. Teye. ille. Gen. xni. il lius. Y>.xmeuv.mo. illi. Acc. x. illum. Abl. xmo v. meu v. e%u. ab illo. Dualis. N. Teye%u. illi duo. G. xm\ D. xmeuv.mo. Acc.x. Abl. xmeu v. mo v. £g#* Pluralis. N. Teye%n. illi. G. xni illo- rum. T).xmeuv.mo. illis. Acc. x illos. Abl x meu v. mo v. £g&. ab illis. 20. Ita pariter eodem modo: xeyn v. **g«. ifti. xe$n v. ^g». iidem. Va, tva, vachi, xegu tvachi: Hic xe$u ifte. ! Ftf*, tvei, vei- cht\ idem. 21. Quotiescunque his Pronominibus tertiae perfonae additur aliquod fubftanti- vum; particula Dualis vel Pluralis adhaere- bit fubftantivo* E. g» Teye huentu e$u : illi duo homines. Vachi domo e$u : hae duae foe- minae. Vachi pu Ulmen , ifti Divites , Nobi- les. Veichi pu mallHen, eaedem mulieres, Cumc pu huentu , boni homines. pu Huinca cona, cona, milites Hifpani. Mari mari pu peni €$u\ pupeni e$n, Fratres falvere vos jubeo. Pedro e%n vutalccn\laduq>uprabiq>n , Petrus & fua Familia. v. fui amici , v. fuae fa&ionis homines falfo illum criminati funt Apo ciQn malopaqueiqn : Dux una cum fuis bel- lum apparat. Sic enim aliqui loco eqn di- cunt vel pronuntiant eiqn. 22, Particula e$u fignum ablativi, inftru- mentiun aut focietatem fignificat. E g. hui- nu e$u , cultro. Pedro e§u , una cum Petro, 23. Exempla.- Tvamai , Teye no : hoc po- tius, quam illud. Tva chei, teye chei mai, aut hoc , aut illud. Vachi cahuaWu v ca- huaUu tva , hic equus. Eimi tva ( fubintel- iigitur tauqe ) hoc accipe. Vei mo len , hic fto. Vei mo knobin , hic illud pono, Inche ni piel cleitva , tibi hoc polliceor, in meque recipio. Tei no cam? nonne illud eft v. an non eft idem. Vei tva , eft idem , illud eft. Vau ( idem quod va meu ) llechi , hic eft. Vau mlen9 praefto fum Tva llechi, iftud eft. Tva Huaiquilafquen , Ecce Ifuaiqui- laf. 5. Teye Huanquehnco , ille eft Huan- queL Tva ta in mlen , hic fumus. Teye ni mlen> ibi funt, iliic ftant, expeftant. Tcye m chao tva mai, hic eft ejus pater. Veit\ eft idem, ille eft. Veilai9 non eft idem, ille. Veipe , fit idem. Tva llechi maupeal, hoc eft 16 «S& & <& eft bonum ad reftes contorquendos. Tva ticaabuel llechi: inde poffunt tegxilae confici. Tva ta m acutun , ecce adfum , nunc venio. Tva ta in nien pu Patiru ! ecce habemus Patres Tva tayu mtn peun, nos duo non nos videbimus deinceps. Tva ta ni mtnny hucufque duntaxat pervenit : hoc & nihil amplius ; hoc praetereaque nihil. Chetn mo v. chem e$u rputubimi vachi mamll? cachal mo v. e%u , qua ratione , quo inftrumento hoc lignum form&fti ? Securi Ladcun e$u cupaquei tHyun , laetitiam inftar pediffequse comitatur affli&io. Inei rume Pedro Pablo equ quimChiliduQuquelaimu , neuter, neque tu Petre, neque tu Paule fcitis linguam Chilenfem, Chem vemlaian rume tva e%u , neutrum, neque hoc neque iftud faciam. 24. §.2 Pronomina Derivata. Singularis: Inche m* ; v. m: meus. Dua- lis : inchiu iu, v. yu, utriusque noftrfim. Plu- ralis/ Inchin in; v. rii. nofter. 25. Eimi mi ; v. mi, tuus. Dualis: eimu mu v. mu, utriusque veftrftm, amborum, am- barum, Pluralis. Eimn mn ; v.mn. vefter. 26. Singularis. Teyeni; Tva ni ; vachi ni : veichi nix fuus illius, hujus, iftms. Duahs: Teyequ ni; tva e$u ni; vachi e$u ni; veichi egu ni. amborum; utriusque, illius, hujus, iftius , ipfius , ejusdem. Pluralis. Teyegn ni; vachi eq>n tu; tva egn iu"; veicki e$n m". fuus, illorum, ho- rum, iftonun, ipforum, eorundem. 27. Exempla : Inchin ta m Chao: Pater nofter. mipeni, tuus frater. inche ni te tva, hoc eft meum. inche ni eluel tva, hoc eft datum a me: iflud meum eft donum. eimi mi te tva no: hoc non eft tuum. inche ni ruca; m ruca inche; m* ruca, mea domus. inche jod cumei: meum praeftat , eft melius. inche ni acutun huemali ta mi acutun , Te prior adveni. 23. 295 :6. 28. Haec Pronomina: Nojiras , ve/tras &c, fiunt addendo huic voci mapu, terra; particulam tu. 226. E. g, inche ni mapu tu che: conterraneus meus. eimnta mn Tnapu tu huentu, vefter popularis, concivis. Sic etiam dicitur: ni ruca tu che, mei domefti- ci. Vau tu manfun , hujus loci , domiis , oppidi bos. Sunt tamen & alii haec expli- candi modi : E. g, mapu tu che inchiu ; v. mapuhuen inchiu, fumus cives. mapuhuen Pedro eimu, tu & Petrus eftis conterranei, 204. Tucapel maputuche , homines ex Tu- capel. Santa Fe6 egn, homines Miffionis fanta Fel, Cautiln che, urbis Imperialis, v. qui habitant ad Cautun Fluvium. MiVia- namun e%n: familia MiUanamuni. B 29. '8 Egomet explicatur voce quidu; quae vox etiam folus fignificat. E. g. Ta ni quiduqen mo cumei ta DIOS. DEUS fuapte natura bonus eft. quidu in- che v. inche quidu , Egomet , ego ipfe , folus ego. quine antu quidulehuen, tota die fui folus. quiduvoe che, Monachus, Eremita, homo folitarius. quidu toquiuquei tva: ipfe fe & fua moderatur , eft fui juris. Qelai qui- du toquiun, non eft fui juris. quiduduamn, fum ingenuus ac mei juris. 193. 30. NB. quod Pronomina Poffefliva nun- quam fola ponantur. hinc quando interro- gant vel refpondent. E, g. inei x\i te tva? haec res cujus eft ? non dicunt : inche ni9 fed addunt fubftantivum dicendo, E. g-. in- che ni te tva ; v. inche x\i te : mea. Vel re- fpondent per Pronomina Primitiva. E. g. inche. 31. De Pronominibus is, ea, id: dicetur opportuniore loco, 181. 183. 184. Idem eft de Relativis qui quce quod: & Interro- gativis: quis > qualis &c. 263. item de Ad- jeftivis. 91. yt. CAPUT IV. De Verbo. §. 1. DE VERBO ABSQUE NEGATIONE ET TRANSITIONE. E. g. Lan , morior. qen , fum. pin , dico. non ##«, vinco. i/&;z, do. aiun9 amo, cupaln, affero , adduco, traho. uHimn , incendo, &c. quia pro omnibus & fingulis, nullo excep- to, fupponit x, cum enim omnia ac fingu- la terminentur ac definant in n; folum hoc n mutatur, ut docet, monftratque Para- digma: E. g. La— n. ge-n. pi-n. &c. 92. MODUS INDICATTVUS. Tempus. Prapfen x — — n. Imperfl — — bun. Praet Perf. — uyvn. Plusquamp. uyebun, Futurum. an. PerfonaB» Singularis: n. imi. i. Dualis: iu v. yu. 53. imu. iga. Pluralis. in. imn. ign. 34. Mox notandum accentum habere in ultima imo omnes primas Perfonas tempo- rum Indicativi ac Optativi. E. g elun , elu- bun , eluuyen &c. 2do. Palfiva in el. E g. eluel &c. 80 3tio. Genmdia Accufativi, quae non habent infertam particulam bi. E. g. eluam, &C-66. 4to. Omnia Imperfonalia E. g. piam9 &c. 10 1. 5t6 omnes voces quae finiuntur in momv. mum. 210. 6t6 omnes Infinitivi tam affirmativi quam negativi. E. g. ni eluny m* elunon, ni eluuyenon , &c. 49. 108 7m6 quae exeunt in bum. 67. 73. 8v6, om- nes perfonae verborum definentium in bin v bi. Scilicet primae & tertiae perfonae. E* g. elubin, elubi, &c, 175. 9n6. nomina ab- B 2 ftrafta: 1 20 •Sfc» & rfS* ftralta : item primaB perfonae Paflivi. E« g. temoopn, 285. elu$en 96» &c. 10. omnia no- mina habentia in fine U particulare poft ali- quam vocalem. E. g. uyau v. uuau. 1 1 . no- mina quse definunt in r. f vel v confonan- tem. E. g. utar, chollof ', huiv. Habent ac- centum in penultima. 1. Secundae perfo- nas fingularis , item fecundae & tertiae Dua- lis & Pluralis. E g. eluimi, eluimu, eluzgu, eluimn, eluiopi. 2. omnia tempora fubjun- ftivi. E, g. eluli, elulmi, elule, &c. 3ti6 pri- ma fingularis, & fecunda Pluralis Imperati- vi, E. g. eluchi, elumn , &c. 4to Gerundia cum particula bi, elubium. &c. 5to. Partici- pia tam aftiva quam pafliva in lu. E. g. elu- lu,elu§elu, &c. 6to Nomina fubftantiva & adjeftiva quae funt diffyllaba, terminantur- que in vocalem. E. g, eUa , rxua , voro , chao , &c. Reliqua omnia funt ambigua & ad libitum. Suppono quod pronuntiatio fequatur accentum ita, ut illa fyllaba pro- nuntietur longa, quae notatur accentu. 35. Verba, quae in prima perfona prae- fentis Indicativi v. Infinitivi ante n finale ha- bent confonantem / conjugantur pronun- tianturque ac fi ante ultimum n haberetur i vel H vel e. E. g. quimn, pronuntia: quimin v. quimun vel quimen , accentu in penulti- ma feu ultima brevi. 3. En cum iis quae haben- 'ft» & e&* 21 habentur 51. 52. 53. 54. Profodiam uni- verfam in una fola pagina! 36. NB. Hanc linguam plerumque Prae- fenti uti pro Praeterito. E g. alicun, audivi. pi9 dixit. acpropterea adhibent fcepe queut ftgno temporis praefentis. 220. E.g. kdau- quen , laboro : iquei , prandet , comedit. Quamquam aliquoties etiam non obftante particula que Tempus praeteritum fignifice- tur. E g. yemequen cara mo , fui in civitate. Item Futuio utitur loco Imperativi: imo etiam loco Praefentis , quando aftio prae- fens certo eft vel videtur futura. E. g. Cheu- aimt? quo vadis? cheu uutaiaimi? quo iter inftituis; quo proficifceris : cupaian, volo comedere. 296. 37. Exempla: Inei cam aucalmaputuuyei? quis in Patria, Regno, Provinciares novas eft molitus? quis fiiit Author, Antefigna- nus vel caufa rebellionis ? uHau v quine mo urbigu, uterque eft fubmerfus, ambo unk fluftibus haufti, obruti funt. Abuechi peuaiu9 nefcio quando nos duo nos videbimus ite- rum. ( ironice , unde reftius : vale fed ut brevi redeas, v. abeo fed mox rediturus ) 288 6. dugucloaiu Apo: un& loquemur cum Gubernatore Vachi huentu inchiu amocaiu, hunc h minem itineris focium habui. Amo- ain v. amoan piqn , cixerunt fe venturos. B 3 38. 38. Imperativus. Sing. chi. ge. pe. Dual, iu. mu. gu. Plur. in mn. gn. 39. Primis & fecundis perfonis poteft addi ca: ad excitandum animum. E. g. ya- vuluqe ca , age dum / age fis : cape bonum animum. 40. Tertia fingularis poni poteft loco ter- tiae Dualis v. Pluralis addito e$u v e$n. E. g. lape e$u , ambo moriantur; uterque occi- datur. lape e$n/ pereant. 105. 106. Exempla: 41. Lachi huedachi , moriir modo fatur! cupachi , vae tibi fi venero. deutuchi pin v, piun, iram continui, animo imperavi caUi vempe, aufit fi lubet ! fine faciat. caUi piaupe, abeat in malam crucem. callipe mai, fuas fi- bi res habeat. Larume§e, tanarume§e, uti- nam pereas: Dii te perdant. amo$e amogc peni, quod differtur non auffertur : non- dum omnium dierum fol occidit,- poenite- bit te fa&i frater, amice ! yemeixi ca d§u, Tranfeamus ad alia. afpe vachi d$u ; huenu prape , pu pilUi conpe ; conai ': omittamus illa, obruamus ifta filentio ; oblivione deleantur. iupali§e pelon: affer lucem. 42. Optativus. Imperfeftum. abun. Perfonae formanturut N. 33, mutando n. Per- J *S& & t& *3 Perfedtum. uyean. Plusquamp. ayeabun Primae perfonae in imi, i: iu, imu, i$u, m, imn, iopt. 43. Tempora Optativi adhibentur ali- quoties loco fubjun&ivi. E. g. Vemabun, facerem. 44. Item fignum optantis, defiderantis v. optativi eft chi affixum fubjunftivo : E. g. tbulichi, vellem edere, utinam haberem ad comedendum. Item vel v. velem annexum ver£o vel fubftantivo. E. g. Putunvelem, ve- Tr ementer fitio. duamvel, habeo quod petam, obfecrem. Plura docebunt 45. Exempla. iabun, fame crucior. laia- bun pin , defideravi mihi mortem. huenea- bun pita ni duam, habui animum furandi, voluntate in furtum confenfi. lachi pi, mor- tem fibi optat, peroptat. pulcu em! ubi, un- de hauftum acquiram ! cilme duam mo gsTla- caiabun quine cahueWn , pebuli , emerem equum, fi invenirem, §emeabuli cara mo, aldHn cullin cupallaibun: afiferrem multa, ad civitatem fi irem. peabun em ! quidquid da- rem, ut viderem. quimabun ta ni huerin: quimabun mai, $ei chei ta ni huerin: cupe- rem fcire, quid vel in quo peccaverim. va- chi antu acutuabuicam? non adducor, ut cre- dam eum effe venturum hodie: hodie eum B 4 mini- *4 "Sfe W dS? minime expeflo. pichin mi/qui iabun e*r* z quam vehementer nunc parum mellis mea natura appetit ! chumabui , chumqeabut f quid agas. 46. SUBJUNCTIVUM. Tempus Praerens - - li. PerfonEe. Imperf. — - buli. Singulai Perf. - - uyeli. Dualis Plusquamp. uyebuli. Plural. Futurum 1. - ali. Futur. 2dum. abuli. Sing. Aoriftus 1. uyeali. Dual. Aoriftus 2. uyeabuli. Plur. 47. Tempora Optativi funguntur non- nunquam vice temporum fubjun&ivi di&um 43 E. g. Vinu cupalbuimi, vill ta mi aiunque v. duamvel yeabuimi '.■ fi afferres vi- num, quodcunque velles, aufferres. 48. gemeaii cara mo.aldun cullin cupalatt ; II ivero in urbcm , multa inde adducam : rupale quine cuyeu, cupatuan: redibo poft menfem. chillcatuli ; v. dentna chiHcatuli; u- mautumen , poft ftudium eo cubitum. nt' aiuam, niaiiibuam, &c, ut amem, ut amarem &c. 66. 110. 141, mi aiuam; ut ames. &c. 291:17. 49. mu gu. mn gn. liu. lmu. lgu lirt lmn. 46. INFINTITVUS. Tempus. Praefens — — n ' Imperf. — — bunjHis Infinitivis addun- Perf. - — uyeen i tur Poffefliva 24. pro- Plusquamp. uyebun j ut re&a fignificatio Futurum 1. — anjfenfusque poftulave- Futur. 2 — abun rit; ut exemplis fiet Aoriftus 1. — uyean perfpicuum. Aoriftus 2. uyeabun I 50. Exempla, mmumbin ta mi elun; quod mihi das v. dedifti v. tuum donum gratificor. citmeitamn pibun: dicebatis bene. cumei ta in Qumatum ta ix\ puchao ta ni lan mo: mortem parentum deplorare juftum, aequum , bonum eft. cumelai ladcun hueril- caqcn mo: non eft bonum illat& injurid. tri- ftari. qphuelai ulchen v. ulcheun, vendere ho- mines deinceps non licet, non eft amplius licitum cume d$u ta m nien ta ir\ Patiru: bonum nobis eft nos habere noftros Patres. cumei ni aiun ta DIOS: pietas ad omnia uti- lis. DIOS ta mi aiueteu ta mi montuuyen , DEO O M. adfcribas, quod evaferis. cumei tuyun cume vemn mo : laetari de operibus bonis non eft Ulicitum. ape quine cuyeni ta ni acutun , v. acutuuyen , acutuel , acutumom : ex quo redii, ferme integer elapfus eft men- fis. 62. 63. 5i. 26 «j& %i d& 51. NB. Quotiescunque verbum defln.it in in; n ultimum in fecunda perfona Indi- cativi & Optativi non mutabitur in imi9 imu, &c. ; fed in mi, mu, mo: idque Eu- phoniae gratia E g. in, edo, comedo, man- duco imi, edifti: pin, dico: pimi, pimtc, pimn. Verba autem , quae per accidens in in exeunt; in omnibus Temporibus, Per- fonis, Numerisque i mul&antur. ^. g. elu~ bin , elubimi , elubi, elubiu , &c. 175» 52. Quando ante imif i, iu, imu, tmn9 praecedit vocalis, utraque vocalis coalefcit m unam fyllabam. E. g. ado peaimi, nunc \a- debis. peaimi eft trifyllabum. pe%ei\ videtur, apparet: diffyllabum. Non tamen fi prae- cedat confonans : E. g. cupalimi, trahis , af- fers , adducis : cupalimi funt quatuor fyllabae. . 53 Uyen pronuntiatur vel ut uyen diiTyl- labum, vei ut uien, trifyllabum, fecunda bre- vi , idem eft de uye v. uie interpofito in aliis temporibus. Item perinde eft dicere yu, monofyllabum , aut iu dilfyllabum: aiun v. ayun, amo; amuiu v. amuyu, eamus.* Bu- renien v. Bhrenyen, compatior. 54. Ejusdem Euphoniae ergo interponi- tur inter aa unum /'. E. g. laan , laian ; mo- riar ; & pronuntiatur vel layan v. laian : & femper in idem recidit. 55. 55. NB, Scepenumero verba, quae ha- bent /, quantumvis fignificationem habeant toto coelo di\erfam; videntur omnino ea- dem vel fynonyma ut pelan , non video : pe- \an, video mori: cupalai, non venit; cu- palai, afferet, &c. 46. 80 87. 94. Ad tollen- dam igitur hanc amphibologiam notabimus /, quando neceffe fuerit, accentuE. g. 1, aut notabitur alio cara&ere, e. g. gothico vel curfivo : at non erit neceffe , fi didum / eft litera initialis , vel particulse negativae la 105. aut nota fubjun&ivi, 46. 131. vel par- ticipu, 80. aut particula le, lle 205. &c. 56. Hae di&iones: volo, vellem, volui/ explicantur vel anteponendo cupa, vel duam interponendo. E. g. ciipa con/effabun v. con- fejfaduambun , vellem confiteri. Alios mo- dos videre erit in exemplis. 57. Exempla : amomariabun , vellem o- r*re. AllcuMiffaian pibnn , cuperem ^udire Sacrum. nellipuquen ta xdamomarial; v. amo- marian piquen: volo , cupio orare. quintu- quebubin ta xii laqpnabubiel , quaerebam il- lum occidere. quintuquen ta ni laial, mors eft, quam mihi quaero, cupio, defidero. quintuquebuimi ta mi ulmen$eabuel , v. ta mi ulmenqeabun , quaerebas tibi divitias , vole- bas eSe dives. laduami, agit animam,jacet moribundus. Huampuan piquen v. piquei ta Xii ni duam, lintrem conficere v. navigare co- gito. re ian piqueimi, v. piquei ta mi duam, folum cogitas cibum & potum. w ifotm duami v. duamtuquei, de filio eft follicitus. duamhtquei ta m uutaial , iter meditatur. s8. Hi modi Ioquendi: dicitur, fertur, rumor v. fama eft, &c. vertuntur poftponen- do piam E. g ca Patiru cupaiai piam : alius Pater huc venturus dicitur. Hueni piam: puerum vocant. el%e me/a piam: jubent fter- ni menfam. Poteft etiam verbum pin ad- hiberi in aliis Modis , Temporibus, Perfo- nis, Numeris prout fenfus poftulat. E. g". Pthn pi^eimi, lucem juberis afferre. Co pi Apo , Dominus aquam petit, v. dix.it: Aqua, qui eit proprius modus loquendi & Idio- tifmus hujus Linguae : fed de hoc fuiius. 234~ 237- rnod& fufficiant haec pauca. 59. Exempla; pulcupin, volo bibere; ad bibendum venio , adfum la%m%epe pi, vult ut occidatur. pehntuafichi pin , peto ut me hofpitio accipiant. pltulqfipe piqfiimi , petunt ut te mfpendio necent. mi piqfinon piqueimi, dicis tibi non difta : non dicenda. Tva mt pitynobun llechi; non eft hoc quod tibi di- cebatur. mi pivalnoal piqueimi: dicis quod dicfre tibi non eft hcitum. Ktal cupaXaitni piam; juberis afferre ignem. laiai pi ampin- cammx , Medicus dixit illum moriturum. uan uan pilan: non dixi me iturum. Vei vem- quiltni pieimi, ne illud facias , moneris. laian em pii piam v. piQei : dicunt illum dixiffe fe moritnruni. acutui pigei allcun : audivi dici eum advenilTe. lai pi$ei: fertur obiifle» vem- %e v. vempe m" pium vemquelai: quantumvis ego ipfi id mandaverim, praeceperim; non fecit , neglexit. Vemabun cam chi, ciimpem- Q$i ni piabueum chei? Egone id facerem, ut dicerer effe Aultus. HuenevoeQei , v. huenei- auquei ni ptQen : dicitur fur. cumelcai m" pi- qen : audit hberalis. mi pi§en tva : ita de te praedicant. piqen tva: hic eft rumor, qui fpargitur. piam duQu: fabulae & inania ver- ba. 60. Poffum dare, &c. fit antepofito pept; quod eft verbum pepin, poflum 281. 801. 61. Exempla. Pepi umautulan: non pof- fum dormire. pepilan vachi cudi: nefcioqua ratione, quo modo hoc lapide molam. cu- paiai chei : fortafle veniet. pepi ulaian piai: dicet venire fe haud pofle lemlaiabimi va- chi mamll: num par es huic ligno E g. at- tollendo? lemlaian: fum impar. yavUduam- huelani non poflum ultra. m mtetun, mtnn, mtpun, cupamontulbini facio quantum pof- fum , ut illum liberem. mi \emn vemaimi : facies quod in te eft. m" elubiel eluabin: da- bo quando potero. mo§en moqfiquen: vix vitam 30 ««fc $ t& vitam duco. elun ehiaixK : dabimus fi potue- rimus. cupan cupaiam : veniunt ut licet, poffunt, fumptus & vires finunt, pepi amo- marilaiaimi v. 1 upaMataimi quixie amomari- queum: non poteris recitare unum Rofa^ rium allcilMiJfapalaidbuimi rume? nun- quam venies ad audiendum Sacrum. contu- vallaimi: non potes intrare , es impotens. Epu duam uyau tutelvallai: fruftra quis duos lepores infequitur : nemo poteft duobus Dominis fervire. 62. Haec: fcio, audio, videtur, meretur &c. fiunt vel per Infinitivum vel per Sub- ftantiva. 63. Exempla.- quimn ta mi cume mogen, ta mi ChriJHano^en, ta mi cume piuque: mi- hi conftat de tua bona vita; te effe vemm Chriftianum; bonae voluntatis, indolis. all- cun ta mi ulmen§en ; audio te di vitem , no- bilem effe. allcun ta mi laqmuyen v ta mi laqpnmom. audivi te occidiffe allcullen ta mi aiubiel ta mi ChriJliano$eal : percipio te vel- le fieri Chriftianum. cupa piluan em: puto me infurdefcere. duamtumn ta mn ChriJH- ano%en , reminifcimini , memineritis , cogi- tate vos effe Chriftianos. vemgelai pin, ar- bitror ita non effe. gei ta x\i duQulabin, ha- beo quae tibi dicam, loquar. leU quimn ta milauyeabuel , hueichamebulmi : certo fcio te in in pnelio , Q interfuilTes , fuifle occifum, qutmbimi ta w quimn ; fatis fcis me fcire. PequeUebin ta mi huerache§en ; cognofco tu- am malitiam, te efTe" hommem malum, per- verfum. raquilabimi ta mi nuaQen v. ta mi nuaQeimi; non te pudet tuae luxuriae, ma- litiae, quinturquebi ta ni cilmeleal: videtur quaerere quae fua funt; fibi efle bonus, cu- tim fuain curare. cumerqueimi pin , cHmer quei pieimi ; videris mihi vir bonus. chill- catulai piqeimi ; diceris non incumbere ftu- diis. aldtl chovuqei pt$erqueimi, v. piqueam, videris efle valde piger. PevaXi ta DIOS cumequeche , boni merentur Deum videre. VHta Apo Qevalimi; mereris Regnum vel Rex efle. quimn chillcatun: fcio fcribere. ctcmelcan^ei ta in laymabiel ta in pu caine: expedit nobis hoftes noftros occidere. 64. GERUNDIUM GENITIVI. Fit ponendo Subftantivum loco Verbi, unde derivatur. E. g. Tempus laborandi : Verbum eft Kudaucan laborare/ Subftan- tivum Kudau, labor : antu fignificat tempus, r^ dies, Dic igitur Kudau antu. 543 & ita de reliquis. Plura in exemplis. Nefcio an haec vox kudau non fit eadem quae Kr\8og graece; \ latine labor: adeoque Graeci pronuntiave- rint fuum 17, ut Indi-Chilenfes fuum ti par- ticulare. 115. 65* 32 *$& ® Jfr 65 Exempla: Eluquibilmi ta m du§uye- queum e$n : non des lpfis caufam murmu- randi. eluqueUebi$e ta m cutanduamqueztm ta m' huerilcan mo, v ta m" cutanduamarn .• propone ipfis motiva doloris v. dolendi de fuis peccatis. niei vachi huentu ta m" dattta- biel reche aldun tipantu mo v. niei ta ni dci- tuabium: habet hic homo in multos annos materiam perfequendi v. cur , unde , quare Indos perfequatur. Lan^ei, adeft vitae v. moriendi periculum. Huedon%eix En peri- culum rumpendi caput. utfnaUn opi: da- tur periculum ruendi, cadendi, decidendi in praeceps. Apelpapebui ta m* laiabuel : pa^ rum aberat quin morerer ape urbi : vix non fubmerfus eft. uwaduamn v. cutanduamn m" huerilcan ni vla: doleo de peccatis meis. Chovuqueimi ta mi cutanduamn v. ta mi cu- tanduamal ta mi huerilcan mo : tibi non lu- bet te ad dolorem peccatorum tuorum exci- tare. 66. GERUNDIUM ACCUSATTVT. Praefens — — am. Imperf. - buam. Perfe&um uyeam. Plusquamp. uyebuam His adduntur Poffef- fiva. 24. ni. mi. ni iu. mu. ni. in. mn. ni. 67. Loco am etiam dicunt al quod eft Futurum primum participii Paflivi ael 80. E. g. «Sfc $ d& 33 £. g. Ta mn duamtuam v. duamtual ta mn pibiel , munan nemel meu unopituqueUen : ut jam dida vobis in memoriam revocem, ea paucis repeto, 68. Idem Gerundium non inepte expli- catur per mo. E. g, Chillcan mo cumei: ad fcribendum infervit. 69. Aliquoties Gerundium Accufativi fit ut Gerundium Genitivi 64. E, g. Ampin lahuen; herba ad fanandum. 71. Exempla: Tva ta Xii laiam: Hoc mi- hi vitam auferet; afferet mortem, Cumei vachi mamll tpuam : lignum ad verberan- dum. Cumelcaqe ta mi aiupranoam: ut dent, da; utfaciant, fac; ut ameris, ama. Cu- mei yeam v. yeqeam : utile ad portandum. $epaimapu mo ta niraqui%eam pu ulmen mo: venit huc , ut honore afficeretur ; ut popu- liauram, plaufum, munera confe&aretur. Lapai Chili mapu mo : in Chilim moriturus advenit. Cumei DIOS aiilalmo , cumei Dios n/ aiugen, ni aiugeal, aiuQeam, aiu%en mo: DEUS eft amandus, amore dignus. nien yuine huaca la%mal: habeo vaccam, quam occidam. nien quine cahuaUu laQtnam: ha- beo equum, quo occidam. mangun nielan ta ni quetaiam . non habeo boves , quibus arem , v. ad arandum. cumei vachi ilon i- C loal I .1 34 «Sfc %i <& loal mo v. ilonqeam mo: bona eft haec caro ad comedendum. ciimei cancabuel mo v. ni cancal§eabum : bona effet affa. chumam v. chumal vachi huaca? quetaiam: laqpnal: ad quid ifta vacca ? ad arandum : ut occidatur. chumal vachi mamll? ktaltual\ tpuam: ad quid lignum hoc ? ut incendatur ; ad verbe- randum , ad focum , ad verbera. vau mo mlei quine changu laumal: en porcus degla- brandus , depilandus. cupaleleimi vau meu ta mi mlepraiam v. ta mi mlepraial mo : num te huc, otio ut vacares, adduxi. ixte ta m" conoalu v ixte ta ni conoami ne frigus m- tret. cixllin ta ni elu%ealu v. eluQeam: ut mercedem accipiat apelpapei ta m vhchaae/ v. vuchaiam: fenefcit. alSihuei ta ni acu- tuam : non veniet tam cito. quiwe tipantu moi v. pitui ta w' cayu mari tipantuam v. /*- pantual : unus annus mihi deeft, ut fexa- ginta numerem. dxla antiihuebui ta m niid- kuel%eabum : tres dies reftabant , ut refti fuffocaretur. $elai ta ni moQeam: non ha- beo ad me fuftentandum. 72. GERUNDIUM ABLATIVI. Tempus. Praefens — — um I Imperf. — buum. ' PerfeAum — uyeum. His addi poffunt Plusquam. uyebuum. Poffefliva vel integra Futurum 1. — aum. 24. vel abbreviata. 66. Futur. Sfc & d& 35 Futur. 2. - abuum. Aoriftus z. uyeaum, Aoriftus 2. uyeabuum 73- Loco um foepe ponitur iWaw Eupho- riifie causl 55. E. g inaituum v. inaituium DlOSvipiel, praiaimi huenu mapu mo : ob- Tervando mandata v. praecepta Dei , caelum confcendes. Item dicunt bum per fyncope loco 6uum. 74. Idem Gerundium fit per Infinitivum poftponendo mo v. meu : fupletque pro Par- ticipiis. E g. m" inalelu confeffabun mo , elca* bin quine huerilcan : confitens v. quando confitebar ultima vice; peccatum reticui. Plura docebunt 75 Exempla : Kixdaucan mo v. kdauca- mom cupai iom pen : lucrum acquiritur la- borando : impigris , impigre laborantibus pretiofa pecunia nubit. cixme moQeum v. c\i- me mo%en mo llixcan Qelai: re&e faciendo neminem timeas mi mupium, v. mi mupin tno, v. mi mupiel mo aiecauqe: dicendo ve- tum, in finu tuo rideas licet. ta mi quine- chi huerilcamom leU llixcaqueimi , vel femel fi peccaveris, quod refte timeas, habes. Chill* catun mollumixdn, ftudendo lumen oculorum amifi aiebui, aiebulu, petu aiebulu lai: ridens, ridendo, inter ridendum obiit. aldixn tixjixn C 2 ta 36 «s*» e£* ta mi pebin mo v. ta mi pemom mo : de tua praefentia vehementer gaudeo v. gavifus fum. chem ulaiabuimi ta mi peabubium ta DlOSy quid dares pro DEO videndo. g^- noum chem ul§eai , nemo dat quod non lia- bet , ex nihilo nihil fit. m chao ni mog>e- buum , quando tuus parens adhuc erat in vivis. inche m acunoium ula, m" acunon, ni acuuyenon ula> inche ni acumonom, inche acunobuli, inche aculabun ula ; eimi acututtnti antequam ego advenirem; jam tu aderas. pen meu ptmtuquen, tabacum, foliim dum offertur , fumo , haurio. m* huerilcan mo v. m huerilcaum mo ta che tpuntu$equei alhue ni ruca mo , propter peccata homines in in- ferno puniuntur. 76. SUPINA. • Hoc Supinum: venio vifum, &c. fit per particulam pa. E* g. pepaquen, venio vifum. allcumiffapan , venio auditum Miffam. 213. 77. Iftud: eo vifum; formatur interpo- flto me. E. g. pemen, eo vifum. yeme§e co9 i allatum aquam 209. 78. Haec diftio: Redeo e* g, ex templo, fchola, &c. ita vertitur: E. g. allcixn Mijfa, vei m cupan, interfui Sacro/ inde redeo. Reliqua declarabunt 79. <£» ® e£> 37 79 Exempla : Quimpaquen, venio ut difcam. quimmequen , eo ut fciam , difcam , intelligam. quimmelca%epaquen , venio ut docear. acun ta m" quimam v. quimalu, venio v. veni ut audiam, percipiam, re- fciam. quimpalabin ta rxi chao, quando meus pater eft mortuus: ego ufum rationis necdum attigeram. pivalpi, mifit diftum, nuntiatum. chumupaian, ad quid eam. el- paian v. elmean ta m" cahuaMu , ibo allaturus meum equum. imean, lbo pranfum. jri'// amomaripaiaiqn, re viicha v. vhcha mtn amo~ maripalai v. /« viicha no, omnes, exceptis fenionbus, venient ad orandum. cupatun ta ni hueichamom , ex praelio adfum, redeo. epu huentu laqpnbin, vei m cupatun : duos ho- mines occidi nunc jam. uxiomen ta m" tpu- qetnom, vapulavi. PARTICIPIA 80. Aftiva. Paffiva. Prsefens — — lu. — — — — el Imperf. — — bulu. - — — buel. Perfe&um — uyelu. Plusquamp. uyebulu. Futur. 1. — — alu. Futur. 2. — — abulu. Aoriftus 1. — uyealu Aoriftus 2. uyeabulu. — — — uyeel. - — — uyebuel. — — — — ael. — — — abuel. — — — uyeael. — — uyeabuel. 81, Participiis Paflivis anteponuntur Ge- C 3 nitivi 38 *&$<#• nitivi Pronominum Primitivorum. E. g. in- che m eluel, meum donum,- quod ego de- di Pedro m eluuyeel ', quod Petrus dedit. Lo- co el etiam dicitur Euphoniae gratia iel. 82. Ante el foepe ponitur bi 9 quod ad Pronomen quod praecedit, pertinet E g. ta mn pibiel, quod vobis eft di&um. At li adeft Subftantivum, ad iftud, quamvis fe- quatur, fpe&abit. 176. 183. 83. Exempla: cHme^elu, bonus. huera- $elu, malus. ute$elu, frigidus cuVLin^elu, dives. ilonqelu, carneus. iloQelu, comeftus. cofque eluQelu, elu^eal, panis datus, dandus. elual, elu§eal, eluqeael tva: hoc eft dan- dum piel, diftum. cHme piel, optima pro- politio. Quma utun, redeo plorans. ullcii- conpai, intravit iratus. pi m' Quman : flens dico. duququei xti ladcun, mceftus loquor. ladciin v. ladciiquechi tipai, exivit triftis. pra- tulihuen Qepai, venit fufpirans, aretuyecupan cahueYLu , veni equis meritoriis , commodatis. aie aiebulu huiftubi ta m duam, per ludum ac jocum voti compos evalit. rupa rupaum acupei ta lan, ferius aut citius mors fua quemque manet. inche m aiuel vachi chillca, hic liber eft, quod cupio. ucalel cuVLin, bo- na dereli&a. tarilel cahueWu, equus ligatus. huera ial, cibus vulgaris, malus. huera ml- queel, opus male elaboratum. ual, amoal; abitus, abitus , difceflus na&al, defcenfus. prdial, afcenfus. laial, obitus. laapial, internecio, caedes , ftrages. eimi mi matulcabiel allbulmi em! quod nimium properafti, ofFendifti. inche ro laqmabiel Pedro, Petrum de medio tollam, morte afficiam. mi laqmbiel mo ta mi catxxe nuMimi, jam jam occifurus hoftem, fugifti. mi laqpnduam^ebuel mo v. mi laqm- duamQebum mo, montuimi, jam jam occi- dendus evafifti. 84. Participia fiunt adje&iva addito chu 1 94. E. g. moQeluchi laluchi che cai , vivi & mortui. A aiuelchi chao em, O dile&e ge- nitor Ipfa quoque Participia fuplent pro adje&ivis. E. g. quimnolu v. quimnochi Huinca: Hifpanus imprudens, imperitus. chumnolu v. chumnochi huentu , homo in- nocens manchaquelu v manchaquechi che, tardus, lentus. co§elu, coQechi mapu, irri- guum pratum. cachuQechi lelvun, campus pafcuis abundans. 85. Verbalia in or & quaecunque alia, quae confuetudinem aut habitum fignificant, fiunt mutando n primae Perfonae Indicativi in voe v. ve E. g. Ptituvoe v. Putuve , potator, bibax. duquve v duQuvoe, loquax Sunt tamen & alii id exphcandi modi. : E. g. Pii- tuvinuvoe v. putuvinuquelu , putuvinuchi, pii- tuvinuquechi , ptituvinu§echi , vmofus, Om- C 4 nia 40 <«fc £i <*• nia quoque verba a&iva antepofita Nomini- bus fubftantivis fublato « ultimo , confue- tudinem habitumve Ggnificant. E, g. laqm chen, homines occidere ; laapnche , occilor, Parricida. 94, 86. Exempla.- Inche amocavoe %en, foleo facere iter. eimi ulchevoe afiimi, es plagia- rius. laa,mchevoe afiimi; eimi laq,mchequeimi; laqmehelu eimi ; la%ntlmchequeimi\ laa,mquei- mi ta che; taa,mbilu cke eimi\ lagmlmqueimi ta che, es latro. 94. 87. Verbalia in bilis E. g. amabilis, &c. Bunt inferendo val, 227, v. Participiis a&i- vis E. g. aiuvalu , amabile ; v, Praefenti In- dicativi: & tunc conjugatur per modos, tempora, numeros & perfonas. E g. aiuvaln, fum amabilis. aiuvaUmi, es amabilis, &c. 33. 88. QuimvaU, eft facile intellectu. yavu~ duamlu nopinvalai , vir fortis eft invincibihs, vinci non poteft, nequit. 89. Locus ubi fit aftio, explicatur mu- tato n ultimo verbi vel in queum. 220. v, peum aut peium 214. 219. vel in hue 202. Idem fit ad fignificandum inftrumentum. E. g. Confeffaqueum v. confeffabue, pu pllu xd moqepeium, Purgatorium; locus expiandis piorum manibus a DEO deftinatus; locus ubi detinentur beatse ammse ; fed poft cer- tum r «» ® d» 4' tum tempus ad coelum evolant. MiJJapi- queum v. Miffapihue , Templum, Sacellum; locus ubi , v. liber quo dicitur Miffa. lache- hue, lahue che, che ta m" lahue: ubi v. unde homines moriuntur. tpuhue, virgae, flagel- lum. chillcaqueum ; calamus, atramentum, & quaecunque alia ad fcribendum neceffa- ria. recahue , veru. 90. Exempla: Pepilmatubifi quixxe chillca- tuqueum Pafiru, Patfis atramentarium, ca- lamum, thecam calamariam apparavi, con- cinnavi, aptavi, compofui, inftruxi. ta ni umautuqueum , meus leftus; locus ubi dor- mio, v. fuus ubi dormit. cupaquilmi ta m kudauqueum mo , non ingrediaris, noli ve- nire ad officinam meam. Tva ta ni moofi- queum: tva ta uiiqueum: his vitam ago, his pafcor , his lucror vidum , alimenta. tva ta n* neculqueum , his curro , v. currit. tva ta mi laymlmchequeum : hoc inftrumento foles homines occidere. tva cahuaUu mi cu- famom: hoc equo huc adve&us es. chucbi coru ta mi enumlmobium ta mi anca\ v. ta m cmml§emom ta mi anca, quo jufculo es calefaftus ? Tva panilhue ta x\i rialoncoamf en enfem , acinacem , gladium , ferrum ad fcindenda, findenda a me capita. tva men- cuhue pulcu m acumom , in hoc vafe potus fuit adportatus. 91. 4* «Sfe» $ e*g» gi. Verba praepofita fubftantivis a^unt vices adje&ivorum. E. g. Elunche, homo liberalis , munificus. guman pnen , infans plo- rabundus , in fletu nimius. uden Huinca* Hifpanus invtfus , odio habitus. aiun Pattru Pater omnibus carus. 92. Et Subftantiva, & Pronomina, Par- ticipia, adje&iva, adverbia, &c. fiunt verba folo addito n v. tun. E. g. mamlln, mamlltun, lignum v hgna fcindere, caedere, findere. inchebun , ego eram. elulun , do , fum dans. Pedrobui, Petrus erat. quixxei, eft unus. cheuainn? quo vadis. Et contra verba fiunt fubft ntiva n v tun ultimo ablato. E g lan, mori ; la , cadaver. yalln , gignere ; yall, proles. huimn, afluefco, confuefco. huim, confuetudo: dicitur de loco, cui aliquis eft affuetus , ita ut aura , hominum mores , vi- Aus , &c. placeant, temn, crefco , tem, grandaevus. tann, labi; tan, lapfus. neculn, currere. necul, curfus. /z# #« , defcendo. naU defcenfus. vunan, putrio. vuna, res putre- fafta. &c. 93 Exempla : Eimi inchelaimi, tu non es is , qui ego eimimolan , operet tua non indi- geo. quixiemoknon, colligere, accumulare, 197. 781. epu prxeni, geminos enixa eft. cuulbimn , manus ad opus. quinelebui ta ni pirina ; epubin , ex uno fraeno meo , duo feci. tehuan , tehuan, in canem mutari. alhuen, fieri cada» ver, in Daemonem converti, a Diabolo ob- fideri tufqueni, eft redactum in cineres. Ifuincai, huincaui, Hifpanus vult haberi, Hifpanis fe annumerat. Apobi, ipfi dedit Praefecturam cutanpiuquen , cor mihi dolet, veii, eft idem veilai, non eft idem. Cain, alius v. alter ego : ego & ille / habeo nunc focium, met fimilem, imo aequalem mihi; qui eft alter Ego, qui uti ego; fic oculos, (ic ille manus, fic ora fecutus v# confecutus. En Linguam Chilenam omnium primam & antiquiflimam. * 94. NB. Verborum fignificatio mutatur ponendo ante n ultimum vel / v. m, v. alias literas aut particulas. 191. vel permutando n in tun v. cun. 226 198. E g. cupan, venio. cupaln, traho, feu facio venire. du%un, lo- quor. * Joci caufa ; probaturque fequenti fophifmate : Lingua , quam vere , pure , caftigate & proprie eft lo- cutus primus hominum Adamus , illa dubio procul eft prima & antiquuTima : atqui primus hominum Adamus eft locutus Chilene vere , pure , caftigate 8c proprie ; ergo Lingua Chilena eft omnium prima & antiquuTima. Feob. min. Primus hominum Adamus imponens nomen fuo Primogenito eum vocavit Cain, atqui eum vocans Cain eft locutus Chilene vere , pu= re, caftigate Sc proprie ; ergo linguam Chilenam eft locutus vere &c. prob. min, nam vox Cain in lingua Chilena vere , pure , caftigate ac proprie fignificat . . 44 «Sfc d& quor. duq>uln , facio loqui. duqulquei tutu- ca, calamum aut tibiam inflat. moyun, la£teo. moyuln, lafto uHin, ardeo. uHimn, accen- do. uHimbi%e vela, accende candelam. #r- cun , fatigari. urcutun , capere quietem. ur- culn, fatigare. 226. tepeun, exterreri, metu percelli. tepefcun , terrere , metu percell re. Quoties verba neutra definuut in duas con- fonantes; &, ut fiant aftiva, illis additur / v. m\ addendum quoque erit ix particulare: atque ita conjugandum E. g. temn, crefco. temumn, educo, facio crefcere. quimn, fcio. quimuln, doceo, inftruo, fcire facio, 35. Aliquoties literae mutantur. E. g. lan, mo- rior. laqpnn v. lao>umn, occido, afn v. abn v. avn, finio. apiimn, confumo. na&n, defcen- do. naiiln v. nacumn, demitto, profterno. (de nacumn v. 788.) Verba Frequentativa formantur interpofito lm. E. g. yelmn v. ielmn, porto frequenter , portare foleo. pelmn , ite- rum iterumque video. De reliquis parti- culis 191. 287. 95. Exempla: aucalbi ta m" chao , caufa fuit, ut fuus Pater res novas moliretur, a Rege deficeret. duQului pu ulmen, quod Reguli v. Cafiquii loquerentur mvicem/ fua confilia conferrent, ad colloquendum con- venirent, ipfe effecit. laqmlbin ta m" Chao, fuum v. ejus patrem e medio fuftuli, nlalbin uUtiin, januam ipfl aperui. tepelbin ta nipiu- que, f ^Sk & d& 45 que, magna eum laetitia affeci. conlmalbin, perfeci , ut intraret. cume iauln , yavudaamln yavuln latalu , morienti , moribundo , ani- mam agenti pie fubvenire, eum piis adhor- tationibus juvare, excitare, confirmare, ti- midum roborare, jacentem erigere. teca tccavoe , teca tecaquechi, qui femper ambu- lat, fpatiatur. tipa tipaquilmi , v. con con- quilmi , noli exire v. mtrare tamfrequenter, tam continuo. aie aiequilmi, non rideas fem- per. 96. §. 2. DE VERBO PASSIVO. Verbum Paffivum nihil omnino difficul- tatis habet: nam mutato n cujuscunque ver- bi in qen, fum; res eft confe&a, ac conju- gatio fit ut alias. E g. aiun, amo: mutato n in qpn; aiuQen, amor aiuQeimi, amaris. aiuqei, amatur, &c. aiugebun, amabar. aiii- %euyen, amatus fum, &c. 32. 33. 97. Paffivum fit etiam per Participia Paf- fiva. 80. E. g. veichi curam inche ni eluel v. eluuyeel, illa ova funt data a me, meum do- num. 98. Exempla: Quine Huinca laQmQei, quidam Hifpanus eft interfe&us. tpuhue$c- quile veichi pnen , non vapulet magis ifte par- vulus. inche eluq>en quine cildu, mihi datum eft ftragulum. uteqen, frigeo. con$ei, in- gredi 46 «$&$<#• gredi licet, patet janua. la $en, habeo mor- tuum, vita fun&um. inche yavuQen v. ya- vuqen inche , fum fortis , magnammus. ilon caru^ei, cruda eft caro. 83. 99. Tertia Perfona Indicativi Praefentis Verbi fum multoties exprimitur per lle v. llechi. 207. E. g. Pedro lle v. llechi, Pe- trus eft. vei lle ve, ita eft. Aliquoties nec particulam, nec verbum ponunt, E. g. Cu- yen DIOS cam ve: Cuyen DIOS cam? an Luna eft DEUS ? 100. Exempla: Ovicha caman huenevoe llechi, Opilio fur eft. DIOS ta m moQen llechi, DEUS eft vita noftra. mi peni vem- Qelan, non fum tuo fratri fimilis. cachelan inche, non fum peregrinus, extraneus. eimn ta ixx monmahue lle ve, cognatione conjun- 6li, communione fanguinis devinfti, ejus- dem gentis & familiae fumus. mapu d§u ta m pepilma$eal pu Huinca ta m" duam lle- chi, Indorum dirimere controverfias Hifpa- norum munus eft. quintuplliln pu Patiru ta ni duam lle, Sacerdotum eft zelus anima- rum. anummapun pu apo ta m' toquin lle ve. Terram in pace fervare eft officium Guber- natorum. 10 1. Imperfonaiia : Fertur, dicitur, lu- ditur, bibitur, faltatur, &c. fiunt mutando lite- <£*» $ e£> 47 literam ultimam tertise Perfonae fingularis Temporis fignificandi in am. in Imperati- vo autem am tertiae Perfonae additur. E. g. putun in tertia Perfona putui, i mutato m am putuam: bibitur. prubuam, faltabatur. Reliqua per 102. Exempla.* cunapapeam, ingr^diun- tur, ingredi licet. cofque eluqueam pu cu- rxuval, datur panis paupenbus. ovifa ul queam, oves vendunt. llecu mleam, funt vi- cini, parum abfunt . vei piam, ita fertur, dicitur. vaple miauqueam, huc veniunt. pepi amoam, hcetire, abire. pepi cupalaiam, non poflunt venire. comleu v mleeiu, aqua hic habetur, hic non deeft. quiwe cupau v. cupaeu, unus venit huc. Sic: vau pro va v. vei meu. 103. Miferet, poenitet, piget, juvat, de- le&at, &c. explanantur ut in fequentibus exemplis : Biirenien , cutanien , miferet. chovixn, piget. afentun, taedet. tepelai, de- leftat. adi eimi mo huerilcan %enon, decet te vitae puritas. uxwduamn ta ni ulmobium ta ni cahuetLu, poenitet me equum meum vendidifle. chovuqueimi ta mi chtanduamn v. ta mi crxtanduamal ta mi huerilcan mo, te piget dolere v. dolorem excitare de pec- tis tuis. chovuqueimi ta mi crxmegen v. ta mi chmegeal, piget te effe bonum. tepelaimi v. tixyix tuyulaimi ta mi chao ta mi glametm mo, non te delecfat reprehendi a tuo Patre. riifan- duamaimi ta mi Auerilcamooiuui mo ta Dtos, te pceniteat DEUM 0. M. offendiQe. 104. §. 3. DE VERBO NEGATD70. Dantur tres particultD, quaE infertae Ver- bo neyant quae Verbum affirmat: hse funt la, qut, no. La inferitur Indicativo & Op- tativo ; otti Imperativo ,- ita tamen ut hic Imperativus exprimatur non per Imperati- vum 38; fed per Subjunctivum 46. Deni- que 110 & Subjunctivo & Infinitivo, & Par- ticipiis Gerundiisque immittitur: ubi vero quslibet particula fit ponenda, fequens Pa- radigina docebit. 105. Indicativus. Tempus. Prjcfens x taa. Imperf. — /f/bun. Perfectum uye/an. Plusquam. uye/nbun. Futurum. — /rzian. Imperativus. ouHi. ouilmi. oui\e. qttiiiu. attilmu. ptilega ytt/lin atalm, /«/le$n. Optatus. Imperf. — /aiabun. Perfeft. - uyelaiart. Plusq. uye/i/iabun. Subjun&ivus. Preefens — — rufti, Imperf. — wobuli. Perf. - uyenoli. Plusq. — uye/wbuli, Futur. 1. - uoaii. Futur. 2. — «oabuli. Aoriftus 1. uyewoali, Aorift. 2. uye«$<#• 5i 1 1 3. Exempla. Inolu utuquelaimi rume , nunquam exis jejunus. pinolu tuutui , taci- tus abivit. llitulnoelchi do/u deumavallai, res nunquam ccepta, nunquam perfe&a. tipa- tui v. tipapatui quimnolu , v. ta ni quimnoel ta ni chao , clam , clanculum , patre infcio exivit. 114. Perfonae eodem modo formantur, ut in verbis Gmplicibus. 33 46. Pronomi- na quoque Infinitivis, Participiis &c. ad- denda, funt eadenx 49. 72. 81. 66. 115. In Refponfionibus ordinariis, quae fiunt nullo adhibito Vrrbo; aliis utuntur particulis : nempe mu , muca , vel fi per no refpondent , iftud no nunquam ponitur fo- lum , fed addita Perfona quae negat , aut de qua negatur. E. g. Chyen DIOS cam ve ? mu , muca , Luna an eft DEUS ? non, mini- me, nequaquam eimi vemimi tva ? mu, inci cam vemi? quimlan , inche no , an tu hoc fecifti ? non / quis igitur ? nefcio , ego non feci. mu horum Indorum forte eft \jli\ Grae- corum, maxime fi pronuntiatur *»u uti fo- lent multi. 64. Etiam refpondent aliquando.- aiiilan, nolo. fed eft modus refpondendi rufticus : vel dicunt pilan v. pilan em , nolo, quod eft urbanius. 116. In more pofitum eft apud Indos Chilenfes , ut qui loquitur , poft quamhbet D 2 perio- 5* *» ® dg- periodum , fermonem circumfpiciens in- termittat , & alter cui loquitur; etiamfi in fine orationis omnia fit negaturus vel fin- gulis contradicturus ; in Ggnum fuae atten- tionis , & quod diligenter aufcultet , con- firmet omnia ac fingula his ac Gmilibus ver- bis: vei ca, vei llechi, vei mai , &c. 288. 4. unde Auditorem velit, nolit , attentas aures prabere , & intento animo audire oportet. no additum voci , facit' illam fignificare con- trarium. E. g. Che no tva, non eft homo , eft bellua. Chao no tva, ifte non pater, fed ty- rannus eft. Huinca no tva, alhue llechi , hic non Hifpanus , fed Diabolus elt. 117. Exempla: Chumqueimi? chumquelan? quid agis ? nihil. cheu cufaimi? cheu cupalan, unde venis? nusquam. chumg,ecki conimi ? mu %elai , quomodo intrafti? nullo modo : nego fuppofitum, me exiviffe. cheutuuitni ! ofilai ta m' conn ; g,elai ta m tuun , quomo- do es egreffus ? nec intravi, nec exivi. o>clai, qfilai veicki dg,u, vemq,elai, Nego, non eft ita. ineitvei? ineino, quis ille? nemo. chuml acutuaimi ? chuml no ? quando redibis , ve- nies ? nunquam. chem d%u tva ? ehcm no , quideftiftud? nihil. quidu eimimi pigentva? re inche no. Tu folus ita vocaris, non cer- te , plures dantur Petri. ckem da,u aei? lan- quid novi? nihil. ckem clitbimi? 53 chern tto , chem elulabin rume , quid dedifti illi ? nihil omnino. quimnolu eimi ? quimno- lu no , ignoras ? non ignoro. chumtn mita ? aldH mita no , quoties ? raro vei no cam ? nunquid iftud ? eimi no ? nunquid Tu ? mu, mu cai, mu mai, mu ula, non, minime, ne- quaquam, neutiquam. eimi rume ulaiaimi, nec tu ibis. cofque ique\iebin, ilon no, panem malo , quam carnem. tva mai, teye no , hoc, non illud, prius, potius, magis hoc, quam illud. 118 §.4. De Verborum Tranfitionibus. \ Peculiare & proprium eft Linguae Chile- ' nae , ut quoties a^tio verbi refertur ad aliam, j Perfonam five primam, five fecundam, five tertiam; non utatur, nec indigeat Prono- minibus mihi , tibi , fibi , illi , nobis , vobis , <&c. nec me, te, fe, nos, &c. E. g. ut ver- tant hunc fenfum latinum. ego do tibi ; non dicunt : inche elun eimi mo , nam hoc figni- ficat : ego do pro te , quemadmodum : uUcu- len eimi mo, fonat: ego fum iratus contra te, 290. 6 fed utitur omnino alia loquen- di ratione huic Linguae propria ac pecu- hari : quae ratio v. modus loquendi pro- prius ac fpecialis vocatur Tranfitio. Sunt autem hae Tranfitiones quatuor, v. fi mavis j ofto/ nam in idem recidit. Prima Tran- fitio eft Tranfitio ad primam ( fubintellige D 3 Per- 54 f& %1 Jfr Perfonam ) & haec fubdividitur in duas ; nempe in Tranfltionem fecundae ad pri- mam, & in tertiae ad primam. E. g. Tu mihi das, ille mihi dat. Secunda TranQ tio eft Tranfitio ad fecundam, quae etiam in duas fubdividitur , fcilicet in Tranfitio- nem primae ad fecundam & tertiae ad fe- cundam. E. g. ego tibi do , ille tibi dat. Tertia Tranfitio eft Tranfitio ad tertiam* Subdividitur in primae ad tertiam , in fe- cundae ad tertiam , in tertiae ad tertiam. E. g. ego illi do , tu illi das , ille illi dat. His additur Tranfitio reciproca uniuscujus- que Perfonae ad fe ipfam. E. g. Ego do mihi, tu das tibi, ille dat fibi. Literas vel Particulas , quae formant unamquamque Tranfitionem , & locum ubi quaelibet lite- ra vel particula fit ponenda, monftrabit fi- ne ullis verborum , vel ulterioris explicatio- * nis, ambagibus , fequens Paradigma : 119. TRANSITIO AD PRIMAM. Indicativus. a2daad imam. Tu me, CfiEimix — <2 EimuV ^-Eimn Praefens. a 3tia ad 1 mam. ille me. Teye Teyegu } — eneu Teyegn - en — mon Dual. *k *& 55 I OEimi I c Teye ] i j^ eimu — moiu. Teyegu \ — eiu mo> «"eimn Teyegn J SEimi i c • l Teye ~t eumi i — mom. Teyegu — em mo. Jr eimn i Teyegn 1 2 o Imperfectum. Eimi - — bu^n. Teye Eimuj — mobun teyegu — bueneu eimn | teyegn Eimi Teye eimu mobuiu teyegu — buriu mo eimnj teyegn Eimi Teye j eimu wtfbuin teyegu ! — burin mo eimn • teyegn ] [2i, Praeterit um Perfe&um, Eimi — — uye & *#• 73 committo. cupalmaeimi , ego tibi afferam, adducam. huerculelvalpaiaeimi ', tibi huc mit- tam. *£#/& mutu qutntulelaeimi ', quantum potero conabor, quoad poflum contendam, omnem curam & diligentiam impendam, ut rem perficiam , obtineam, tibi procurem. uduamqechi tuaeimi lan em ! improvifus at- que inopinatus eft mortis adventus , nec co- gitanti tibi nec opinanti vitam finiet. chem aimelcalaiaeimu rurne, re umautun ciimelca- queimu, nihil tibi proderit praeter fomnum. Inche inchiu inchin 156. Imp limi ca. lerativus. Teye teyegu teyegn evrnu. Inche inchiu inchin — em\x. Teye teyegu teyegn *mu meu. Inche 1 inchiu inchin — imn. Teye teyegu teyegn emvi meu. Inche inchiu inchm 157 Optativus abuiimi. . Imperfi Teye teyegu teyegn s&um. — abuiim&. Inche inchiu inchin abuiimu. Teye teyegu teyegn — abuiimu meu* I \\ .'I . ^ -*-^ | ■■■■'' ■'■«■ illl h ■ ■' '■ ■ 1 1 1 * 1 : ■ III.1! I H- ! ! ■ '■■II : s!li:l: ! ■■; I" 11 ■ ■■:» |;: • i : . ;■ ■ I- ■ (: ,'i ." ■ i f : ii !■■ :- [■ 1 •■ • . ■ i" ■ ■ ■ 1 1 ■ 11 1 1 fc I Inche inchiu inchin — abueimn. Teye 1 teyegu abueimn mett teyegn | Inche inchiu inchin 158. Perfeaum. Teye | uyeaeivai. Teyegu } uyea«im«. Teyegn | Inche inchiu . inchin uyea^imu. Teye 1 Teyegu uyeacimu Teyegn | meu. Inche inchiu inchin uyearimn. Teye 1 teyegu uyearimn teyegn | meu. Inche inchiu inchin 159. Plusqu uyeabu^imi. imperfe&um. Teye teyegu uyeabu^ ima. teyegn | Inche inchiu inchin uyeabucimu. Teye 1 teyegu uyeabuiimu teyegn | meu. Inche inchiu inchin uyeabtwimn. Teye 1 teyegu uyeabuHmn teyegn | Inche inchiu inchin 160. Subjun^ clmi. ivus Praefens. Teye 1 teyegu — eimu. teyegn f*> & f» 75 Inche inchiu inchin Inche i inchiu inchin Inche inchiu inchin Inche inchiu inchin Inche inchiu inchin Inche inchiu inchin Inche inchiu inchin Inche inchiu inchin ilmu dmn. Teye teyegu teyegn Teye teyegu teyegn rfmu meu. ilmn meu. 161. Imperfe&um. Teye builmi. builmu. builmn. 162. uyedmi. uyeelmu uye^lmn. teyegu teyegn Teye teyegu teyegn Teye teyegu teyegn Perfe&um. Teye teyegu teyegn Teye teyegu teyegn Teye teyegu teyegn hxxelvau. burfmu meu. burfmn meu. uyeelmu. uyeelmumeu* uye*lmn meu i- » v • * »»! 163 Plusquamperfe&ura. Inche Teye 1 inchiu inchin Inche uyebuelmi. teyegu uyebuelmu. teyegn ] Teye 1 inchiu uyebuelmu. teyegu uyebuelmu inchin Inche teyegn | meu. Teye 1 inchiu uyebuelmn. teyegu uyebuelmn inchin teyegn | meu. 164. Futurum pritnum. Inche Teye 1 inchiu aclmi. teyegu a^hna. inchin teyegn j Inche Teye 1 inchiu admu. teyegu a«lmu meu. inchin teyegn Inche Teye 1 inchiu a^lmn. teyegu aelmameu. inchin teyegn 165. Futuru m fecundum. Inche Teye inchiu abuclmi. teyegu abuehjxu. inchin Inche , teyegn Teye inchiu abuen huentu quechuatuabueiu quine Huinca! Indus cum Hifpano altercationibus contendat! mapu che toquiaiu Apo cam? Indus Gubernatori leges praefcribat ? 173. 102. 184. 211. 182. Particula bi non ponitur quoties- cunque datur Tranfitio ad tertiam ; fed quan- do deeft perfona , eaque fupleri debeat per pronomen. E g inche pibin , piubin , ego illi dixi, illi id dixi. 31. 183. Item particula bi idem fignificat, quod is, ea, id, ille, illa, illud & in hoc fen- fu adhibetur, etiamfi non detur Tranfitio. ^. g. elbimi huente mefa ? elbin , an illud po- fuifti fupra menfam? pofui, 184. Exempla: leH pillebin, id ipfi dixi profecto, cupalmaiabin , ipfi lllud afferam, F pen- '■'■!! 1 n 1 f - "T—r, ri I • I penmaulabin , id in ipfo non adverti. anixm- maniebin , manet alta mente rep6ftum. fa mi pibimi, id quod illi dixifti. mariehi vei pibin, id illi dixi plus centies. millies. 185. TRANSITIO RECIPROCA. Fit nullo negotio, interponendo in om- nibus Temporibus & Perfonis immediate poft radicem verbi , & ante literas ferviles conliituentes Tempora & Perfonas u. E g. cluun , ego do mihi. eluuimi ( quinque fylla- bae ) tu das tibi. eluui, ( quatuor fyllabse & accentus in ultima ) ille dat flbi. eluubun , dabam mthi eluuuyen, mihi dedi. eluuchi, dem mihi , eluu%e , da tibi, eluuli, fi mihi dem eluulmi, fi tibi des. eluuiu, nos duo nos damus alter alteri. eluuin , nos damus invicem. 186 Exempla: Tva iu mtnpeun, nun- quam nos videbimus deinceps. udanmaumn, dividite inter vos la%mui§n, fe occiderunt invicem. ta m peniun deumallein ruca, nos fratres adjuvando nos invicem , domum no- ftram Eedificavimus , & ad finem , colopho- nem perduximus. ladcu\uqueimi ta mi ra- qui%enon mo , eo quod non honorens, te confumis , affligis. anwnrucaun , domum , sedes fibi exftruere. cumclcaun , benefacere fibi. chmelcaun %ei vachi mapu, in hac re- gione alius de alio bene meretur. glamuqe, ipfe *%>&<& 83 ipfe te exhortare , nec fit necefle , ut alius te moneat glamuvaXupabin , v. glamauvalu- fabin, egomet meus mihi monitor fui. pra- mun q,elai vachi huentu , hic homo fuae di- gnitatis, famae v. fui boni nominis curam non habet. pevalun, fibi imaginari, quod fe ipfe videat. umaucaun , fingo me dormi- re. cumpemum v. cumpemcaun, ftultitiam, pardi mortem fimulare. uduamcaun, incu- riam affe&are. cumelcauncaun , quod fe lau- te ac liberaliter habeat , traftet , fingere. felocauquebuillumudlu, veinimtn duam llechi, caecus fe videre fingebat , & quod vere fln- gebat , ex corde volebat. Apocau%e , ima- ginare te Superiorem, Praefidem, Regem effe. 1 90. 187, NB Primis perfonis Pluralis hujus Tranfitionis utuntur etiam loco Tranfitio- nis primae ad fecundam. E. g. Eluuin, ego vobis do ( Dve fint duo vel plures ) eluubuin dabam vobis. eluuuyein , vobis dedi eluuuy ebuin, eluuain. Imperativus: eluuin, dem vobis. Optativus: x.uabuin , uuyeain, uuye- abuin. Subjun&ivus: ulin, ubulin, uuyelin, uuyebulin , ualin , uabulin , uuyealin , uuyea- bulin. Infinitivus fit ut in his exemplis: cupapeuin v. peduamuin, vos videre cupio, defidero, opto, peropto. pepipeuain, vos videre potero. 174. F 2 189. ■ ■ rv« r-« r* 1 i: »1 «4 "Sk 9 <» 189. Quando fiunt negativa; u femper praecedit & particulas negativas , & reliquas literas vel particulas ferviles omnes , & pro- xime ad radicem. 190. Exempla: nieun, fe continere, flbi vim inferre. glamun ta m hucrilcan mo , ip- fe me de mea culpa , de peccato , delicto , fcelere meo reprehendi. glamchcilu hucma glamufe, fibi primum confulat . qui aliis confulit. ta n» ta^mumom mo, rg,alQclai ta Iglejia mo , quod ipfe fe occiderit , ecclefi- aftica fepultura caruit, fuit privatus. filu- cauabuel mo atlcutabuimi , quod te furdum funulares , non audiveris. ta nt pntm , quse vobis dixi. tnche piuain , ego vobis dicam. iaa,mmaui, occidit fibi. inmaui, lpfe fibi comedit. 191. CAPUT QUINTUM. Literee & Particulse , quae infertae vel ad- ditae , Verborum fignificationem extendunt, mutant, aut aliter afficiunt. Habet haec Lingua non pauca • literas & particulas , quae verbis infertae vel additse , eorum fignificationem mutant , variant , &c. ut videre eft percurrendo fingulas, & ani- mum attendendo ad exempla. Hec litera? vel particulaa femper ponuntur polt radicem verbi , & ante n ultimum , vel una vel plu- res r res prout fenfus poftulaverit. De aliquibus jam diftum eft fupra 92. 94. &c. reftant, quae fequuntur. 192. Bt\ 175. 182. Ca. Haec particula ad- dita Nomini, vel inferta Verbo, fignificat facere quod Nomen vel Verbum afferit. Unde aequivalet imo. verbo facio, praefer- tim in mechanicis, & Indi Chilenfes omnia quae ad culinam, ludumque pertinent, No- minibus aut Verbis hac particula affe&is ex- primunt. E. g. corikan , jus , jufculum con- ficere. mallocan, certus cibus. 474. quechu- can, ludere. quechu , palican , 563. aiecan, rifum movere. inche cam aiecahue §en cam chi? num fcurram hic ago, ut rifum exci- tem? 2do. afficio. iehuelcabin, eum affeci pudore. raquiduamelcaiaeimi \ te afficiammo- leftia. uniican, aliquem pro defpe&o, na- tura & moribus afpero habere. 691. 193. CaUi fignificat imo folus. E.g caHi ni nuque m" deumalel vachi chnai, fola mea mater confecit has fimbrias. 2do licet. caHi vemfe , faciat licet. 3tio. fane. calli piaupe , pereat fane , abeat ut nusquam appareat. 4to cum pra fignificat confulto , data opera, fciens volens. caUi duQupraimi , fciens pru- dens loqueris. Item : nec primus nec ulti- mus, caUi toquiprape , non erit primus nec ultimus, qui male rem adminiftret, calli F 3 la$mu- laqmuprachi , non ero primus nec ultimus, qui fibi manus violentas inferat, vitam tol- lat 5to. cum tt* duam, idem eft ac fponte, ultro. E. g. caUi ni duam elueneu, fponte mihi illud dedit. caUi ni duam huerilcalu , nehue glamtuvali, acri reprehenfione dignus eft qui fponte peccat. 6to. ut in hoc exem- plo, caUi vemquilmi , raquilahin, facias non facias, parum curo , non commoveor, non laboro , nihil ex eo fum follicitus. 7010, idem (ignificat quod re. 222, calli du§uqueimi , nihil aliud facis , quam fabulari , garrire , verba fundere. 8vo. idem eft quod fine , non impedias. caUi eupape , fine , veniat. calli amupe, fine, abeat, non eum detineas. calli ■mlepe , linque , relinque. caUi lachi, hucdachi, moriar, modo fatier. gno. caUi peaimi, quod differtur , non auffertur , experieris fuo tempore 10. de caili fit verbum caUin. caUipe mai, faciat, at pcenitebit. 194. Chi. tmo. additum partictpiis hasc facit adjefttva. 84. 2do. fuplet pro Partici- piis. E. g. coaelu v. coopchi co , aqua datur , adeft. 3tio. adjungitur Verbis & Nomtni- bus omnis generis, plerumque tamen va , vei, lle. 4to eft particula exomativa, & non- nunquam ponitur feorfim. 287 : 3 295.-2. 195. Cle v. Le. 205. 196. Clo. Haec particula duas habet figni- fica- ♦*&&<#• 87 ficationes. ima v. altera eft: juvare, adju- vare, fe adjutorem praebere. catucoqiclon , in frumento fecando, refecando, adjuvare. coclon, in aqua apportanda juvare. cunaclon in colligendo ftramine. tucahueViuclon , in equo capiendo. Miffapiclon , infervire Sacro. 2da v. altera; facere aut pati idem & eodem tempore. E. g. laclon , uni mori. lefclon , ne- cu/clon, fimul volare, currere. duyucloaiu Apo, una loquemur cum Superiore Tva huentu ta x\i huenecloeteu v. ta xii huenemom. 210. v. tva huentu huenecloeneu , en qui fu- ratus eft una mecum. loco clo adhiberi etiam poteft uuau , quine mo. E. g. uUau , v. quixxe mo urbi$u, una flu&ibus haufti, fubmerli funt. epu duam uHau tutelvallai, pluribus in- tentus minor eft ad (ingula fenfus, fruftra unus duos lepores infequitur. 197. Cno v. Kno: Haec particula duo fi- gnificat. lmo. ponere rem ut per verbum exponitur. E. g. lpuknobi§e , pronum col- loca. paillaknobi$e , pone fupinum. uneknon, ponere primo loco. hueluknon , inverfum ponere. peknobi%e ta mi laial, imaginare te moriturum. peknobimn ta mn apoo>eal y fin- sjite futuros vos efTe Superiores, Duces, Reges. ta ni cumechecaun mo tapmknoquebi ta ni gnen, per fimulationem ac fpeciem Religionis decipit , pietatis fpecie fallit , pal- F 4 lio ii Y 88 «5 ® =*• lio San&itatis nequitiam tegit. caknoiuoi ta m' uiii, mutavit nomen fuum. aibin knouti, fe ornare, comere, pingere. zAo. linque- re rem in eo ftatu, quem verbum expli- cat, E. g. duQulkntm, liqui rem commen- datam. elknon , liqui collocatam. fikttobiti . liqui diftum, praeceptum, mandatum. 198. Cu eft particula mere exornativa , additurque illis verbis pra?cipue , quaa defi- nunt in duas confonantes , five fint a&iva , five neutra. E. g. eh%am v, chgarciw, vul- nerare , fauciare , ferire. tafn v. tafctin, con- venire, confluere, concurrere in unum lo- cum. abn v. afciin , finire , confumere. Ra- ro fequitur vocalem. E. g. muricun, refpi- randi facultate laborare. Sa-pe etiam elt pars verbi, E. g ifcun , nudare v. g. pomum putamine , putamen pomo detrahere. caf- ciin , aliquid in aurem loqui , infufurrare , fuggerere alicui. orcun , deglutire. Indi Mifflonum , feu qui in Miffionibus vivunt, degunt, habitant; hanc particulam cu fa?pe mutant in qui, prsecipue quando eit in me- dio dictionis. E. g. afquidnamn v. abciidu- amn , aut quando fequitur verbum iaun , ire. lefquiiaun , currere , vadc currens. namfittt- quiiaun , ambulo , eo ambulatum. At quan- do eft fyl/aba finalis, raro dicunt oui. E. g. mtorciin , quamvis. Huiliclus etiam mtorqttin dicant. •*& &? 89 dicant Tantum in uno verbo ponquin, in- tumefcere ; & in uno nomine chqQquin, fluminis pars, a chaqcun: in partes divide- re , ponunt qui pro ch. Caufa hujus mutatio- nis eft, quod u faepe mutatur in i. i. 4. Duo adhuc funt notanda. 1. quod haec particula eft diverfa a qui negante Imperativum. 104. 2. quod verbum raquin eft verbum fimplex; non compofltum, & quando eft compofi- tum E. g. raquiduamn, non poterit mutari in racudumn. 199. El additum Nomini Ggnificat illud pertinere ad fpeciem vel rem illam, quam Nomen fignificat, ita ut fit illius pars, vel faltem illi fimilis , vel ejusmodi quid. E. g. Che, homo. cheel, res hominis, vel fimile homini v. g. monftrum. a§e , facies. a$eel , quod videtur habere faciem v. g. fpe&rum. piuquCy cor, piuqueel , pars cordis, vel quod tenerrime amatur. A r\i piuqueel, pars cor- dis mei, qui mihi in medullis haeret, quem fero in oculis; cujus amore flagro. Sic n^' piugueael v. piuqueal , qui mihi haerebit . . quem feram . . cujus flagrabo. piuqueabuel, &c. 80. 200 Em. imo. eft Interjeciio ac nota commiferationis. E. g. Ehu em ! Ah , heu ! inche eml o me miferum , o me perditum ! 2do. eft vocativum,- & ordinarie quando vocant 9« •»,&(» vocant aliquem , addunt in fine , urbanitatis, humanjtatis vel alterius affeftus monltran- di caufa , em. E g. Filius matrem vocat Fn- pai em. aiuel em v ema , Dile&e mi ! J^ati- ru em! o Pater mi! 3tio eft nota Tempo- ris praeteriti & elapfi. E. g. §ebui em i-achi do,u, flc erat olim in feculo illo aureo cai- cu em , magus antiquus. cona em , miles ve- teranus. 4to eft particula exomativa. 295. 5to eft flgnum admirationis. E. g. ovifa cm ! o quanta ovium multitudo ! cume tipantu eml o annum felicem faultumque ! cumci em ta DIOS ! o quam bonus eft DEUS .' 6to eft flgnum ingentis defiderii. Mapucm! o dilefta Patria ! fed quis me transferet il- luc'. 45. 7mo. format diminutiva, & eft no- ta amoris , urbanitatis. votm em , filiole. Pa- tiru em , plurimum dile&e Pater v. Patercu- le. atun em , nonnihil defatigatus fum ( XB quidquid hic ponitur in mafculino efle re- fpe&ive intelligendum de genere foemino. v. N, 12.) Afiflapalmimi em ! millapahn partes fequeris , iUi adhzeres , illum amas , colis, adoras. 201. a.am, Qamno Significat imo. omnes funul. E. g. qamciipalaign , nondum omnes adfunt, aliqui adhuc defunt, defiderantur , addito no notat rem effe parvi momenti. Sic ta w a/imno , ta m pichique ajimno , meae re- culae, mea curta fupellex. 2do. aamno , a> quivalet quivalet genitivis parvi, flocci, nihili, E g. %amno huentu, homo plebaeus, vilis, fordi- dus, ridiculus q,amno cuUin, bona parvi aeftimanda , res nullius valoris , praetii. 3tio eft idem quod fruftra. vemquilmi, qamno- mlquepraimi,'(me, omitte, cefla, fruftra la- bnras, fterilem fundum colis, littus aras, furdis praedicas. qpmnoquintun, fruftra quae- rere. qamno elun , fruftra expendere , pro- digere. qamno pin , inutilia loqui , effutire , garrire. paiqp fere idem quod Qamno, fed minus ufitatum. 726. 202, Hue* Haec particula faepe confun- ditur lmo, cum hue , novum, recens: hue curam, ovum recens. 737. 2do cum huen. 204. 3tio. cum numeris cardinalibus , dum tempus futurum aut praeteritum fignificant. 541. 4to. cum Nominibus in hue v. g alhue, mortuus , qui excefiit e vita : Diabolus. 5to quando eft pars effentialis verbi vel Nomis nis v. g. lahuen , medicina , herba medicina- lis. llahuen , fraga. Significat autem 1 . plus, magis , amplius. E. g. huerilcahuelaian , am- plius deinceps non peccabo. $ehuei, fuper- eft, plus datur. epuhuei, reftant duo. ihue- duamquelan, non habeo amplius cibi appe- tentiam, edendi cupiditatem, non amplius efurio. quine tupuhuei, una leuca reftat. Di- ftinguitur autem particula hue a particula tu 02 tu 226. quod haec iterationem fignificet v. g. vemtun, facere iterum,- illa autem ab iteratione prsefcindat, fignificetque deinceps. Et propterea hze duse particulae quandoque in eodem verbo concurrunt v. g. huerilca- huetui , in idem peccatum recidit , ad vomi- tum eft reverfus. 2do fignificat tempus continuum, praefertim fi elt conjun&um cum te. 205. E. g. quine ctiyen tanalehuert , integro menfe eeger , aegrotus , ab infirmita- te proftratus decumbo. quine antu quidule- huen, toto die fui folus. 3tio figntfiat lo- cum aut inftrumentum. 89. 4to eft idem quod defideratur. E. g. quine tipantuhuei cayu mari tipantual , unus annus defideratur ut annos fexaginta numerem , compleam. 203. Huele antepofitum improbat , vili- pendit, vituperat a&ionem verbi. 740. Hue- lu. ibid. Huema 741. 204. Huen additum Subftantivis, varias illis fignificationes communicat. imo. efle fodales , collegas , afleclas , ejusdem fefta? , faftionis , partium. E. g. mapuhuen , ejusdem Patriss. conahuen , commilitones , ejusdem centurise, prsefidii. 2do in materia confan- guinitatis, efTe confanguineos , agnatos, co- gnatos, affines in eodem gradu. E g. peni- huen , efle fratres. lamuenhuen , efle fratres vel forores ex eodem patre, vel eadem ma- <$&$<#• 93 tre procreatos. 3tio quando non funt in eodem gradu, ponentur folum duo, & no minabitur non fuperior, fed inferior aut re- motior. E. g. votmhucn , pater & fiilius. co- nihuen, mater & filia. curehuen, maritus & uxor. Dicitur tamen etiam : Chao votmhuen, nuque conihuen , fed fortafTe Indi funt imita- ti modum loquendi Hifpanorum. 501. 503. 205. Kno v. Cno. Le v. cle. Le fignificat rem effe in illo ftatu ac fitu , quem verbum pronuntiat/ E. g. vutalen , fto ereftus. cude len, jaceo, decumbo.- quando autem ver- bum definit in duas confonantes , addunt c dicendo cle. E. g. cutanclen , aegroto. huif- clcn, fto reftus, in ordine : & raro absque c. Verum immediate poft Vocalem femper ponitur le & nunquam cle. Ne haec parti- cula confundatur cum que 220. & pe 214. Notandum, quod le habeat pro objefto fi- gnificare ftatum hominis vel animi v. g. te- fenclen, fum hilaris, jucundus, laetus: vel fitum ftantis, fedentis, jacentis, vel difpofi- tionem corporis v. g. enumlen , calore aeftuo, langueo , folvor. virculei m' cuii , habeo ma- nus fubfrigidas. 206. LeL Aliquoties eft exornativum; alias repondet phrafi latinae , dignetur , fi placet, fi petere licet, nifi fit moleftum. E, g. vei pilelen ta mi chao , dignetur, non gra- vetur 94 «, ® dfr vetur dicere fuo patri meis verbis , meo nomine. 289. 207. lle eft particula confirmativa, Ted nunquam ponitur fola, & foepiflime cum chi. E. g vei lle,veillechi, ita eft. 99. 288; 4. 208. Ique cum numeralibus perinde eft ae plus minus. E. g melilque quatuor circiter. alias eft particula exornativa. E. g. mari%,:n mo melilque amope , ex decem eant quatuor. 209. ma. v. nma. 211. me de hac particu- la jam eft di&um 77 79. Notandum au- tem imo. quod dentur & alia verba, qua? motum fignificent. V g. un in MUIionibus; run in Chiloe; cun in Picun mapu , eo , feu Attice, Ionice, Dorice. ui, utui, abiit 2do. quod his verbis quandoque me ( idem eft de pa ( jungitur. v. g. unomen, unomelun, eo rediturus. unopan, unopatun , fum redux. 3tio, nota hos loquendi modos : imumei, ku- vu, flumen decrefcit. naumci mencuhue , de- crefcit cantharus , potus imminuitur. 410. eleganter quandoque jungitur pa cum mc. E. g. conmpamelan pu Huinca , mihi cum Hi- fpanis nec feritur nec metitur. allcupamelan, vachidQuf hoc in tota mea vita non audi- vi. unpamelaiai pu alhue ta m' ruca mo , nun- quam per omne eevum in inferno orietur fol. **&.$<#• 95 210. mom, mum 4 fignificat imo. tempus praeteritum & jam elapfum. E. g. arelen huinu ta mi la$mmom ovifa , commoda cul- trum, quo ovem occidifti. tva ruca ta mi tpumom , haec eft domus ubi vapul&fti. deu- ma ta mi imom rapituimi, poftquam come- difti v bibifti ( nam in utrumque fonat ) vo- muifti. deuma ta rxi nuapemom , ina tpuQC- queiy poft cornua, verbera. 2do. focietatem. E. g. ta mi huerilcamom pinomdui cam , cum quo pecc&fti num erat junftus v. jun&a ma- trimonio ? 287 : 4. 211. nma , ma. nma cum n ponitur quo- ties Verbum cui conjungitur in unam tan- tum confonantem terminatur , quod fi in duas definit, absque n jungendum erit. Ad- hibetur autem ad declarandum, quod a&io v. paffio verbi Dt in bonum vel malum fut vel alterius, unde fuppletur hac particula Dativus commodi v. incommodi : ut con- ftabit ex exemplis. Notandum autem tri- bus cafibus & modis accidere pofle, ut ali- quid in commodum vel damnum alicujus fit, nempe vel imo. ful ipfius, & tunc ad- ditur u nota Tranfitionis reciprocse. E, g, laqmmaui, fibi ipfi occidit, e. g. gallinam, &c. vel 2do. in bonum vel malum alterius, & in hoc cafu ufurpantur aliae Tranfitiones prout fenfus poftulaverit. E. g. ciipalmaiac- imit 96 *k © * *««', tibi afFeram, adducam. cupalmaabtn, ipfi illud afferam. vel 3tio. a peiTona deter- minata preefcinditur. E. g. quine elunman v. elunma%en, mibi datum eft unum. lanman aurne cahueHu , mihi periit , mortuus eft e- quus. penmaulabin , id in illo non adverti. anumnienmaun , recordor, memini, manet alta mente repdftum inmaun , mihi illud in ftomachum conjeci. inmauimi, tibi illud co- medifti. inmaui, illud comedit fibi. elunman, mihi datum eft. 2i2. ntu imo. additum Nominibus quae multitudinem indicant; fignificat locum ubi ea in magna abundantia & copia reperian- tur. E. g. rmentu , locus juncis , fcirpis ab- undans. curantu , faxetum. lemuntu , locus multis arboribus confitus, fpifla fylva. 2do. compofitum cum verbis, idem lignificat quod verbale. E. g. kuerin , delinquere. kuerintu , delidum. tipan , exire. tipantu , exitus { anni. ) 3tio. jundum adverbiis eft idem quod ple, 216. versus. E.g. huenuntu, furfum. vurintu , retrorfum. minuntu , in- trorfum. 4to. fupplet vices Participii. E. g. arcuntu pro arcuntulu , arcuntuel lafquen , receflus maris. vurintuche pro vurintulu v. vurintuel , fycophanta , totus ex fraudibus & mendacio compofltus, qui vitia pietatis fpecie occultat. epuntu v. tpu%entu pro epula «Sfc dfr 97 v. epuqe/u, fecundus. melintu v. meliqentu, pro melilelu, quartus. 213. Pa fignificat venire, fuppletque pro Supinis. 76. 79. aliquando eft inftar Verbi , & tunc ponitur loco cupan , venio : & ali- quoties inftar adverbii pro vei meu v. va meuy v.vau, huc. 102. E. g. Quimpalabin ta ni chao, id aetatis non erain confecutus, ut patrem meum vivum cognofcerem. tu- telpan, tenpan, opportune, opportuno tem- pore venio; tempeftive adfum. chumconm- faqueimi vachi d%u mo , ad quid te immifces huic negotio. conmpamelan, no me immif- ceo, nihil hoc ad me. pivalpai ', mifit huc, qui diceret, v. nuntiatum. chilcalvalpaeneu, mifit mihi huc litteras. Aliquoties ante pa reperitur r vel ut res ponatur in dubio; & tunc aequivalet particulae rque. 223. velper fyncopen omittendo el u in verbo rupan v. rupan , ideoque haec diftio ierpai verti poteft, videtur ad illud portandum veniCTe* vel tran- fiens fecum portavit. Ordinarie Huilliches utuntur pa pro me. E. g. chumupaian pro chumean , ad quid ? cur eam ? elpaian ta tii cakueUu, pro elmean, ibo equum fuo loco relifturus. Pa aliquoties additur verbis; ut fupra : aliquotiesSubftantivis , ut apopaia- imi, venies creatus fuperior. llaupape , ve- niat medietas. ulmenpai, venit dives: ali- G quoties 1 '1 ■ ill! : 1 •i| I ■i! 1 I :m . I "Ti 1 I ■<> r — ,8 •S» 8 d& quoties Adjecuvis, ut mollpai, venit nudus. villpape, veniant omnes. culapaiapi , vene- runt tres. Dicitur etiam ladcitn cupan , ve- nio triftis. incupai , venit potus. Quae "* pa finiunt, nonnunquam quod verbale figni- ficant. E. g. tipan , exire. tipapa , exitus. unon , redire. unapa , reditus. alias figriifi- cant perfonam quse id facit, quod verbum pronuntiat. E.g yetun, afportare. yetupa , perfona quae ad afportandum venit. cum nominibus & adverbiis fignificat cis v. ci/ra. E. g. lemupa , citra , cis fylvam. huentepa , fupra ex hac parte. mthupa , punpa , intra ex hac parte. 214. Pe. Trifariam. fervit hfiec particula, imo eft exornativa. 2do ad fignificandum dubium : videri ita quidem , at non effe omnino certum. eupaialu , venturos E. g. aldiin huentu cupalu pei ,v\tertXax\vsti!$& mul- ti homines. aldumanpei, videor moram fe- ciffe , cunciantius egiffe , moras traxifle , ad- venire tardius. quimlaimi pei , videris nefci- re. Qepei, forfan , forfitan fieri poffit. mlepet, videtur adeffe, non fatis fcio. inche $epci, ego fortaffis eimi %epei, tu fortaflis. 3tiofi- gnificat quod aftu circa eam rem, qute ex- primitur, occupetur, quod aclu ei incum- bat. E. g. maupen , contorqueo reftes. iepa- peeimi, adfum, venio ad te afportandum. 215. •&>&<& 99 215. Petu. imo. adhuc. petu ma§i leuvu, fluvius adhuc crefcit. petu mauquei, pirei, adhuc pluit, ningit. petu pepiiuquei ', adhuc fe comit, comparat, exornat. 2do. inte- rim dum iqueli v. ipeli pepaiaen , interea dum prandeo, coeno, comedo, ad me accedes. petu iquebun pepauyeen, dum comederem, ad me videndum venifti. 3tio. jam dudum jam pridem. petu mtm%equeimi ', jam pridem vocaris. De petu fit petuln , perfeverare. 802, 216. Pina. 224» 806. Ple imo qua v. quor- fum e. g vauple, hac, huc. teyeple, illac, iftuc. incheple, verfus me. manple, ad dex- tram. hueleple, ad fmiftram. vuriple, retro. chuchiple , chuchi adple , qua , quo , quorfum ? la/quen ple v. lafquen mo ple , verfus mare; 2. imo,ufque adeo. E. g. tehuaple quimquei ta che, non fQlum homines, fed & canes ipforum novit. ni ge ple cutan$en, ufque adeo oculi mihi dolent. 3. Tenus. lonco ple, ufque ad caput. ancaple, lumborum tenus. ancaplelei, ad medietatem pervenit. iod an- caple coni, ultra medietatem. 290. :2i. 217. Po exornativum. chumunchei? ta- naporumepran? chuchei, quid egi , cecidi fu- bito, repente, ex infperato? fum nefcius. 218. Pra. Significat 1. fruftra, fine cau- fa, cafu, absque fru&u, cum exceffu. pepra- G 2 eimi, etmi, cafu te vidi. ipran , edere v. bibere ni- mium, raquiuprai, fuperbit, immodicus fwi eft aeftimator. kdaupran , fruftra laborare. 2 fponte , fuapte natura NB. interpretando id in vituperium. E. g. lletiprai vachi cachu, hoc gramen , haec herba , hoc pafculum fua fponte nafcitur. u/prai vachi co , ifta aqua nulla diligentia fuapte natura fcaturit. male autem dicerem : DIOS cumeprai, fed ta nt quiduCjC.n mo ciimei ta Dios , DEUS fuapte natura bonus eft. 3tio. Explicatur hac par- ticula omne nimium , quod in vitium ver- titur, E. g. motinafiprai tvachi huentu , ni- mium pinguis eft homo ifte. Hsec autem oratio : Deus eft ultra modum amabilis, vertenda erit per no; no aiuvali ta DIOS. 271. vel aliter 272 Pra cum caUi. 193. NB. aufferendo verbis in pran n finale , fiunt Subftantiva, quae fignificant perfonam vel rem inutilem , & quse frullra aut fine debito fine , ac fufficiente caufa operatur. moqfipra , qui vivit aliena quadra. du%upra , loquax , dicax. , blatro. lapra , quod facile pe- rit, ac fine violentia marcefiit, moritur. an- cupra , arbor quae fponte flccatur. vuchapra fenex qui nullos genuit filios ( intellige fe- nex Indus, nam aliud eft de Perfonis Re- ligiofis. 219. Pu. Signum feu nota Numeri Plu- ralis. 8. 21. Item fignificat imo. diftantiam pulei , fulei, diftat. 556. 2do. donec. venten du- qupraquebi ', laqmpubi, non ceflavit male lo- qui, donec occideretur. 3tio. Attingere, aflequi. E. g. pupelon , puquintum , pu all- cun: procul diflita vifu , auditu attingere. pulai vachi charahuilla , haec femoraha me non capiunt. 4to. intus, pu mlei , degit, eft intus. pu coni, intro ivit, ingreflus eft, intravit. 5to. a, in, ad, juxta, prope. pu ktalm- lei, ad ignem ftat. puleuvu mlei, eft juxta fluvium. 6to. flgnificat copiam, multitudi- nem una cum loco : ut de ntu , peum , queum, diximus. E. g. qedun , nux avellana. pu$e- bun , nucetum. coyam , quercus. pu coyam , quercetum. 290: 12. 13. 220. Que. imo eft exornativum. Vei que mai, flc eft. Hueluquemai ' , fed potius. 2do nota Pluralis. 10. 3tio flgnum Temporis Praefentis. 36. 4to rem aftu fieri , aliter tamen ac le. 205. kdauquei , eft occupatus in laborando. 5to. compofitum cum Ge rundiis Ablativi, illa facit Nomina, & funt illa in queum. 72. 89. 90. 6to. confuetudi- nem feu habitum fignificat. Diablo piquen, foleo Diabolum invocare. eimi laqmchequei- mi, es latro, homines foles occidere. qui- Xielque, aliqui. 94. 295 : 5. 208. 221. Qui. non eft particula qui, quae ne- gat Imperativum. 105. fed qui , in quod fae- pe cu mutatur. 198. 222, Re. imo. folum, tantum, tantura- modo , duntaxat. E. g. rehueicon iltebin , Co- lum potum ex maicio confeftum bibi. 479- ( vocem ; maicium habet Jacob. Pontanus. ) re co , aqua pura , mera , immixta. rekdau , merus ac purus labor, labor fine ullo fructu. re umautuquei, tota illi dormitur hyems , dormitur & annus. re ian piquei, nil praeter cibum & potum cogitat. recupan, venio fi- ne ullo , quod traftem , negotio. re mi pe- papin , re mi quintuulpapin , folum ad viden- dum te veni. renuaQei, eft veterator, to- tus ex vitiis fceleribusque conflatus , con- cretus, compa&us. recofque piqueimi ', pa- nem tantum petis. re eimi , tu folus, prseter te nemo. re %umatuqueimi , nihil nifl plan- clus ex te percipitur. 2do. gratis. re elu- Qen, gratis accepi. 3tio. junftum cum pra, abfentiam cura; , negotii, follicitudinis indi- cat. E. g. remiaupraquen v. re m' miaupran, eo ambulatum , me oble&ans , vel fruens otio, Hber a negotio. De re fit rechi, fo- lum. ftem reln ; e regione fitum efle , abs- que aliquo intermedio. reli ta nr" ruca , do- mus mea e regione , ex adverfo Qta eft. rcl- mabin vachi maun , in faciem mihi dedit hsec pluvia. aliquando etiam / omittunt : at tunc flgnificationem mutat. E. g. renman , per- feverare in eodem ftatu. renmai ta n» cutan, nec pejus nec melius habeo , morbus in eo- dem ■ >&>&<& io3 dem Ilatu perfeverat , permanet , perfiftit. Indi Chileni fe vocant invicem Reche 698. 223. Rgue. P. Baldivia meminit particu- lae dgue, dicens eam in compofitione Plura- litatem; fed pofitam poft Nomen Dgnifi- care folum , tantum, At inter Indos in Mif- fionibus reperitur quidem illa particula ; fed non fignificatio , quam illi R. P. Baldivia tribuit. Eft autem particula dque eadem quae rque : nam Indi loco r faepe ponunt s , d , & x Lufitanum. 4. Ita pro libitu dicuht moyergueimi, moQesgueimi, mo§edgueimi, & moyexgueimi: uti & pran , Pfan, pdan, pxan Significatio propria hujus particulae, five Nominibus, five verbis jungatur, eft imo. rem fufpendere vel in dubio relinquere. E. g. Cherque , videntur homines recher- quei, videtur Indus. quinturquebi ta r\i cU- meleal, fuo commodo ftudere , rebus fuis confulere videtur. cumerqueimi pin , v. cd- merquei pieimi, mihi videris vir bonus. al~ dil chovu§ei pi§erqueimi , piger haberi vide- ris. 2do. qualiscunque , utcunque. E. g. cumenturguebin , mihi fapuit utcunque. cu- merguei v. ctlmerguelai , eft talis qualis. v. qualis qualis. 3tio. Saepe etiam eft tantum exornativa : imo cum gue conjungitur. E.g. Vei piguerguen , hoc videor dicere. * 224, Rume, imo. cum Subjundlivis fi- G 4 g™- 1 C5 ! fv. . ">4 ?3e W d» gnificat quamquam, quamvis. Ia$meli rume , quamvis me occidas, 2do. cum Nominibus faltem. inche rume incaen , me faltem adju- va. 3tio. cum Verbis Negativis Indicativi vel Optativi modi , item cum Aoriftis , ver= bi a&ionem omnino negat. E, g. auimlat rume, nefcit omnino, prorfus, penitus igno- rat. ckem ilai rume, comedit plane nihiL 4to. fed jun&um cum ckem & verbo affir- mativo , omnia affirmat, ckem quimi rume , v. ckem rume quimi, fcit omrna, eft omni- fcius. 5to chem rume addendo no Qgnificat nihil. Chem no rume , nihil. 6to, eft idem quod nec. Eimi rume ulaiaimi, nec tu ibis, 7tno. folus v. folum. qnine rume llanca u\i, unam tantum. Uancaram lineam eft largitus. 8vo, nunquam. quiwcki rume pelaen , nun- quam me vidifti. Et nota difcrimen inter quiixechi pelaen, nunquam me vidifti; & qui- xiechi rume pelaen , me vidifti nunquam om- nino. gno. nse , certe , mihi crede. peatmt rume , nae tu impune hoc mihi non feceris. lomo. vix. uuintuQelai rume , pe§elupatui , lupus in fabula: vix nominatus quando pa- ratus. nmo. cave. utuaeimi rume , cave ve- niam, eoaccedam. i2mo. non audere. tpu- laiaen rume , verberare me vel tangere non audeas. ijtio. quivis , quilibet. ckuchi ru- me,chemrume, quidlibet, quodcunque. i4to. inTertum fignificat raptim , obiter , repente , per ■ 1 «Sfc> @ dfr 105 per tranfennam. larutnen, mori morte re- pentina , fubitanea. peQerumen , raptim , cur- fim apparere. perumen, videre obiter, per tranfennairu 225. Tcu. Verba compofita cum tcu imo lignificant rem ita & eo modo fa&am , quem Verbuni pronuntiat. E. g. catun , interclu- do, interfepio. catuntcu, feptum. tarin, li- go. tarintcu , res ligata , involucrum. Quan- do Verbum definit in unam confonantem, femper n ante tcu retinet , at fi in duas con- fonantes terminetur , ultimam quae eft n perdit. E. g. ckoqtcu , quo lux v. ignis ex- tinguitur, emun&orium. 2do. format Su- perlativa. quimtcu, peritiflimus. du§untcu, loquacifiimus. 226. Tu facile confunditur haec particu- la cum Verbo tun, quando eft compofitum, at quando tun eft verbum fimplex, nullo negotio dignofcitur. E. g. tuofi co , hauri aquam. Regula dignofcendi eft , quod quan- do tu eft proxime vel valde prope radicem, fignum fit effe verbum tun: item in verbis Paffivis tu verbum femper gen praecedit; fequitur tu particula. Item quando in uno eodemque compofito tu bis reperitur, pri- mum tu erit verbum, fecundum tu parti- cula. E. g. elututun , elutumetun , elutu%etun. Verum quando non habetur plus quam u- num C5 rv num tu , nec adflt verbum q,en ; folum ex fenfu & contextu colligitur , num verbum fit, an particula, Significat autem hsec par- ticula lmo. iterum, iterare, repetere. E. g, acun , venire. acutun , iterum venire. conn , intrare, contun , iterum intrare. Tantum ln duobus verbis invenitur particula tu, ubi fignificet omnino oppofitum Dgnificato ver- bi , alterum ufitatum in Miffionibus , nem- pe urcutun , quiefcere. fignificando urcun , fatigari : alterum CniloenRhus & Huillichts proprium ; fcilicet atiitun , quiefcere : de atun, fatigari. Alius modus iterationem Q- gnificandi eft anteponendo verbo adverbi- um ca. E. g. ca cupaiaimi , venies iterum : idem quod cupatuaimi. Nonnunquam utra- que particula tu & ca concurrunt in eodem verbo ; ac tunc efi pleonasmos ita ut altera abundet , ac fi diceres : redibis iterum. Quamvis autem particula tu iterationem G- gnificet , non ponitur toties quoties res erit iteranda , fed tantum femel , explicando re- Iiqua per adverbia numeralia. E. g. culacki mtmvaleimi, tribus vicibus te accerfivi. 2do. Dgnificat rem , qu» eft Ulud ipfum , quod Nomen vel Verbum enuntiat. E. g. tehua , canem fonat. tekuatu , res canina. tann , ca- dere. tantu , res qu» cecidit. vbna , putre- do. vunaltu , res putrefacta , putrida, kuene- tu , res furto ablata. maptttu , res terreftris, huenu- :> i .1. . • i • i u venten raquivalai tuetudqu , res ter- reftres nihil funt cceleftibus comparatae , non ita aeftimantur bona terrse, fi cum coe- leftibus conferantur. NB. Verba, quae in duas confonantes exeunt , fi componantur cum tu , ultimum n perdunt. E. g. tann , tantu Verum fi addendum fit ntu 212. al- terum n poftulant, ut tanentu, 28. 286 .• 6. 288 : 2. 227. Val fignificat imo poflum. Vetn- valaiimi , poteras feciffe. contuvali Patiru? an licet ad Patrem intrare. quimvallai vachi ovuln d$nf latet hoc myftenum, arcanum, fecretum. vei r\i vemqen , vei ta m" ad rxopi nuvalai, malam indolem, vitiofam naturam fuam domare , comprimere , ad rationis me- tam adigere non poteft , naturam expellas furca , tamen ufque redibit. inei pepOabui pepilvalnoal , ad impofiiblle nemo tenetur , quis poteft contra torrentem. 2do. jubeo, curo fieri. mlvaXaeimi qume maoin , fieri ti- bi fc"V. '08 «. ® J& bi curabo veftem ftragulam. cofquelval&tn ta m ro,o , curavi fieri ex mea farina panem. ro,o Ivalbimi ta n/i cachilla , triticum, fmmen- tum tuum moli curalti. murquelvalbi ta ni dahuc: quinuam meam torreri juffi. mlQ£ pi§elu , mlvalcn piquei , quod quis fervo fuo, hic fuo imperat. Imperare abfolute , per Toquin vertitur; nam toquin , mando , im- pero. 3tio. mitto. E. g, nillava/qc quine can pulcu , mitte qui petat cantharum vini. pi- valpi , miftt dictum, nuntiatum. NB. pivaln, negativum ftve pivalan fignificat : quid hoc ad me , ha?c ego non curo , his non me immifceo , aliquoties etiam indicat vitupe- rium , contemptum. E. g. pivallai tva , hoc vitiofa nuce non emam. mittere abfolute; huerchn, huerculn. ^to cum infinitivo fup- plet pro debeo , meum eft. E. g. inche vem- valn , meum eft , mihi incumbit , teneor , meum officium eft hoc facere. umautuva- \am, 101. 102. hoc non eft tempus dormi- endi. 5to. calumnior. Huencvaleneu , furti crimen in me contuiit, conjecit , furti me accufavit. calcuvaXeneti , dixit me effe ma- gum. Ia§mval%ei , necem illi attribuunt. 6to linquo. chillcavaXen , fine , linque obfecro , omitte me, ut fcribam. 7100, poftpofito u eit fimulo, fingo. vcmvaKulai , fimulat Te non fecifle. 8vo. commendo. Hucnevoe elueuWin- vaiimi, rem latroni ; lupo ovem commen- dafti. ■ ■ I • I " 'r *& ® <& IO9 dafti. 9no. mereri , dignum efle. pevali ta DIOS cume que che , merentur jufti DEUM videre. Vuta Apo Qevalimi, fceptro, regno, imperio dignus es. m" peni opvalaimi , es indignus qui meus frater fis. aldu eluqeva- limi, proemio dignus es, mereris proemium. tpuqevalimi, dignus qui vapules. toquiva- Utni, dignus qui bello praeficiaris, qui man- des , imperes. cofque mi elu§en eluQevalimi, jure merito lucraris panem. co rume elu%e- valaimi , nec aqua , quam bibis , dignus es. 10. nihil ad. utiauvalaimi ta mi peni , tu nihil ad fratrem tuum , non es cum tuo fra- tre conferendus, comparandus. NB. quan- do val concurrit cum alio / , / particulae val omittitur ad libitum, 228. Ve , voe 85. 86. vel, velem, 44. u. 185. ufque ad 191. item 227. 229. Ula femper poftponitur, excepta ultima Ggnificatione , ut dicetur hic infra. Significat imo poft. epuhue ula, poft duos dies. chai ula , ftatim, poft breve temporis fpatium. 2do. abhinc. uuia ula , a die he- fterno. hue ula , nuperrime. 3tio. ufque. leu- vu ula v. leuvu mo ula , ufque ad fluvium. ca ciyen ula v. ca cHyen mo ula , ufque ad al- terum menfem, aho menfe. 4to. adhuc. NB. differt a petu quod petu jungatur & affirmativis & negativis ; ula negativis tan- tum. n n I ! • 1 • u !; • !- 1 . i .. .j :. ■ ■ ■ 1 • !■ ■" 1 •i 1 • {' ■ 1 1 ■ r fci: r -• r. j <&» dfr III met , dicit ubique, omnibus narrat. abye* cuumei, imminuitur , ad finem tendit , per- git. HaViiyecuumeimi ', macrefcis, macerefcis, gracilefcis , attenuaris , fis macer piyecutime* %e , incipe , aufcultamus ; audiamus , quae dicas! perge loqui. 232. Ad cognofcendum vim harum par- ticularum , unum hoc exemplum fufficiet. anun, fedeo. an&chi, fedens. anulecki, in figura fedentis. anuknouchi, fumens fitum. ftatum, figuram fedentis. anuhuechi, in fe- dendo profequens. anuvalchi, potens fede- re, federe juflus v. jubens. aniituchi, fe- dens iterum. anupachi, veniens federe. anU- mechi, feflum iens. aniiiauchi, vadens fede- re v. ad fedendum. anucauchi , flmulans fe federe, anHnmachi, credens fe federe. anicr- quechi, qui videtur federe. anuyecuumechi , incipiens federe. 233. 691. 2 33' Quando plures ejusmodi particulae ponendae erunt , ipfa ratio & adjunfta , fln- gularumque particularum flgnificatio difta- bit , quaenam ante , quae poft ponendee fint. E. g, ihueduamquelan , non habeo amplius cibi v. potfts appetentiam. pe§elhuerumehue- quilmi va meu ne impofterum hic amplius comparere aufls. duqunmaclotupaeimi , ve- nio ut adjuvem in intercedendo , rogando, loquendo iterum pro te, marichi ca§ecaule, tu- » v« '' T "2 «S& $ ^ tacuknovalqueldbi ta ni vem%en , ut ut quis alium fe efle fimulet, non potis eft «iif- fimulare quis fit. vachi tu amivalcizit&te- cuiimeimi, ab eo tempore inclinata eft res tua, omnia ad interitum vergunt, ad prse- cipitium tendunt ; in pejus ruunt ; quoti- die deteriora fluunt. Pedro e§n vutalcoiHa- dquprabiqpt , Petrus & fua familia v. fui amici, v. fuaB fa&ionis homines falfo illum criminati funt, anixlepui , coepit federe. aitur- puleiy procul fedet, anillepulei , procul di- ftat, ubi fedet. 234. Appendix de Verbo Pin, Quandoquidem una ex praecipuis hujus Linguae difficultatibus eft Conftruftio ver- bi Pin ; eam quoad potero breviflime in duobus fequentibus Paragraphis diflblvam. In primo adducam varias verbi pin fignifi- cationes : in fecundo loquar pauca de ejus Conftru&ione. §. 1. Variae fignificationes verbi Pin. 2 35- Pin aliquando eft, aliquando non eft Compofitum. Quando non eft Compo- fitum , particularibus regulis non indiget , nifi quod pin ultimo loco ponitur, reliqua autem , quae funt ea quae dicuntur , ante- ponenda fint. 59. 236. 237. Quando eft Compofitum , varias habet fignificationes , quas dabimus partim in hoc, partim in fe- quenti paragrapho, Pin ^ & r& 113 Pitt componitur imo cum particulis feorlim nil fignifican- tibus. E.g. Qapin, qapitun, gapitn, facere fponfalia, inire matrimonium. 504. reupin, reureupin, ftrepitus fluminis, fonitus cur- rentis aquse , per Paranomafiam. apin, de- fiderare, aliquid vehementius appetere. api, libet, libuit, libitum eft. 2do, cum adverbiis. E. g. eapin , confen- tire, approbare , ratum habere , &c. 3tio. cum adje&ivis. Significatque tra^ Aare aliquem injuriofe vel contra; prout fuerit fignificatum horum adje&ivorum. E.g. huera pin , male verbis accipere. le&pin , ve- rum dicere. veipin, confirmare, probare. Tva pin, hoc volo, eligo, &c# 4to. cum fubftantivis. imo maluen pin, mulieris pudicitiam tentare , folicitare , fce- minam ad concubitum aut inconceflam ve- nerem allicere , de ftupro appellare , quam- vis idem de irrationalibus dicant. 2do. defi- derare aliquid in particulari. E. g. mifquipin, mel defidero , peropto. 3tio. opus eft. cof~ que piam , pane opus eft. eimi pilan , tua ope- ra non egeo , non indigeo. 4to. traftare ali- quem uti fubftantivum adjun&um fignificat. E. g. huenevoe pieneu. 5to. petere. cofquepi* quen, panem peto, 6to. cum pronomini- H bus ■ 1 3 531 i:~* ' ••• . ■ fc • » / I ' I . "4 •!*,&<& bus primitivis Ggnificat annuere, confentire. inckepii, annuit, confentit. 5to. cum Verbis , Verbi fignificationern mutuat E. g. coiWa pin , mentiri. qpimti ,- ■ ■■ . Itoliditates loqui. 6to. cum negatione E. g. pilan , fonat nihildum decreviue , adhuc animum flu- ftuare , nihil adhuc deliberatum fibi efTe , nondum adduci ut fatiat, five fe abfolute rem negare , quamvis cum modeltia ac ur- banitate. ymo, Eft verbum fimplex & extra com- pofitionem atque ita Ognificat 236. imo. dare facultatem , veniam. Et in hac fignificatione debent pracedere for- malia verba , &c. ; quibus dtfta facultas , ve- nia , &c. conceditur. E. g. haec diftio .■ illi dedit licentiam eundi , fic vertitur : «ge //- bi , ubi u%e eft fecunda perfona Imperativi verbi un , ire : abi v. ito , illi dixit. amot :. pibi, dedit illi poteftatem abeundi. vembi^c pin, per me tibi id facere licet. 2do. pro- mittere, & tunc femper jungitur verbo eliai, dare cofque eluaeimi pibin , ipfl promifi pa- nem v. dixi illi , tibi dabo panem, jtio. ferre , pronunciare , dare fententiam. lapc piQei, mortts fententia contra illum lata elt. lape pi%eimi, es capite v. ad mortem damna- tus. ^ © dfr "5 tus. 4to. certiorem facere. amu%e pi, pieimi, certiorem te facio te obtinuifle abeundi fa- cultatem. Eodem modo 5to. calunmiari. 6to. deliberare. 7mo. cogitare. 8vo. referre. 9no. cum verbo cupan eft vocare. inei cupa- pe pieimu? quis te vocavit ? iomo. cum Hueun , Hueupin , {hueupin trifyllabum ) eft fermonem v. verba facere in Parlamento feu comitiis generalibus. Omnes hae funt Ggnificationes verbi pin. 806. 2 37' §• 2« Conftruftio Verbi Pin. Ut melius intelligantur dicenda, notan- dum, quod Indi Chilenfes , quoties dant mandatum alicui ad aliquem , vel de re qua- dam faciunt certiorem ; ille qui mandata per- fert , aut quae funt dicenda vel narranda re- fert , ea eodem modo ac iisdem omnino formalibus verbis perferat referatque, quo ipfe illa audivit, absque eo quod vel addat aut omittat, nili verbum pin prout adjun- fta poftulant. 238. Modi loquendi per pin poffunt effe tres. imo. quando illud quod dicitur, man- datur , refertur ; dicit perfona referens velut rem propriam , feu a fe ipfo vel libi, vel alteri diftam. 2do. Q illud dicit, mandat, re- fert alteri, ut hic alter alteri illud dicat, mandet , referat. 3tio. quando illud dicit , H 2 man- ;■! ; ■ ■ I ■ . M • • I • • I ■;» ■ 1 •i 3! 5. *• "6 ««&, $ <& mandat , refert alteri veluti ab alio ditfum , mandatum vel relatum. 239. Quod ad primum loquendi modum attinet , quando illud quod dicitur , manda- tur , refertur quis dicit fuo nomine tanquam rem a fe ipfo libi vel alteri diftam manda- tamve : tunc omnia ponentur in prima per- fona, pin inclufive. E. g, huampuan pin , di- xi me navigaturum , v. facturum lintrem. uan pilan , non dixi me abiturum. Quando quis fibi loquitur , utitur pin vel cum Tran- fitione reciproca, vel absque illa. E g. deu- tucki pin v piun , dixi mecum cave fis. 240. Si illud quod quis dicit, jubet velut fuum proprium dic"tum vel mandatum , il- lud dicat vel mandet alteri perfona; qua? pa- titur ; tunc ex parte verbi femper datur Tranfitio : at ex parte pin dabitur vel non dabitur , prout fuerit fenfus. E, g, huerilca- quieli pieimi ', non me offendas, te moneo. la^mabin , pibin , dixi illi , illum a me occi- dendum. vci ■vemqiiilmi pieimi , omitte fis ifthasc, tibi dico. 241. Quando pin eft Infinitivus alterius verbi , quod Infimtivum petit , pin poni po- terit vel cum vel absque Tranfitione : ve- rum particula potfeffiva quam fecum trahit, ponetur primo loco , poftea dictum vel man- datum : ^ ® Jfr 117 datum ; denique ultimo loco pin. E. g. aiix- laimi ta mi cHmpem^eimi piabin , non vis , ut tibi dicam te ftultum efle. 242. Si verbum in hoc primo loquendi modo eft verbum peto , oratio fiet cum Tranfitione tertiae ad primam; & verbum ponetur vel in Futuro vel in Imperativo ; & folum pin variabitur per Tempora, quae poftulat verbum peto, E. g. quine amomari- queum eluaeneu v. eluechi mo pibin , Rofarium ab ipfo petivi. quine cofque eluechi mo , v. eluaeneu pibubili, fi peterem ab ipfo panem. 243. Secundus & tertius loquendi modus cum fint connexi invicem , de utroque fi- mul tra&abimus, praefertim de iis quae ad mandata danda aut perferenda pertinent, quod in his confiftat praecipua verbi pin dif- ficultas. Igitur qui dat vel mittit mandatum, verbum pin bis repetit , femel quafi loque- retur praefens perfonae , cui mittit : & ite- rum verbo pin jubens perfonae quam mittit, ut ita alteri dicat , mandet , referat. Et ille qui di&um vel mandatum refert , ad ver- bum omnia quae ipfi funt difta refert ex- cepto folo ultimo pin. 244. Qui mittit mandatum , fi eft per verbum E. g. peto ; ipfe fe , quando petit , nominat utens Tranfitione tertiae ad primam, ponensque verbum in Futuro vel Impera- H 3 tivo , 'lllF! '""?. ■ i >T ' ' I ji.i m ■ r . ^T** r i I J 1 f ;! V l • t ±. '■8 «= ® i» tivo , & deinde pin concordans cum perfo- na quae mittit , quse folet efle tertia perfo- na, & perfonae quam tnittit, folet loqui his vel fimilibus verbis: piabimi, pin. piabimi pele\aen , pilelean , pilelmeen , G fuerit unus folus. Verum fl perfonae , quse mittuntur , plures fuerint, mandatum quidem idem erit, fed loco Numeri Singitlaris fubftituitur Dua- lis vel Pluralis prout opus fuerit. E. g. In- dus mittit fuum tilium ad Patrem MiTfiona- rium ut tabacum ab ipfo petat , dicttque : pi chin ptm eluaeneu ta tm Patiru , pi ta ni" chao, piabimi. Hic filius qut mittitur, MiffiChnarto ita loquitur , pichin ptm eluaeneu ta m Pati- ru , pi ta in ckao. Quando mittunt ad pe- tendum , etiam brevius fe expediunt : omit- tendo fcilicet verbum , & ponendo dunta- xat rem quae petitur , & poftea verbum pin, quod refledit ad perfonam cui mittit; qua? quoties eft perfona abfens , appellari folet in tertia perfona. E. g. plm pi ta w chao , pia- bimi ta n» Patiru , & alius dtcit .■ ptm pii ta ru" chao. 206. 245- Quando qui mittitur, non ad pe- tendum , fed ad portandum vel afferendum mittitur ; tunc ille qui mittit , loquitur cum perfona non cui mittit , fed quam mittit , & hic dicit eadem omnino verba , qu*e audi- vit: & deinde ex. fuo addit pin vel concor; dans tantum cum perfona quae mittit , vel cum ■ • , I **&>&<» 119 cum Tranfitione tertiae ad primam, quae eft perfonae quae mittit ad illam quae loquitur, vel per paffivum cum perfona quae mittitur. E.g. loquitur fuo filio fic : vachi achahuall elmeen Patiru mo , vade & porta mihi has gallinas Patri Miflionario : filxus afferens gallinas dicit .• vachi achahuall elmeen Patiru mo , pii ta ni chao. v. pi$en. 246. Si folum ad falutandum , urbanitatis vel gratitudinis caufa, aut ad nuntiandum quae fiunt vel funt futura, mittitur; tum fi di&io non eft cum Tranfitione ad perfonam cui mittitur, diftio fiet ut verus fenfus po- ftulaverit , & pin ponetur bis. E. g. epuhue quine huaca laqman v. lagmabin, pita iu chao, pilelen v. pilelmen Huenuvilu , vade , dic hue- nubil, quod perendie fim occifurus vaccam, & nuntius illa nuntiabit uti fupra 245. Alias verbum pin ponitur cum Tranfitione ter- tiae ad 2dam vel numeri Singularis, Dualis aut Pluralis prout fuerint unus, duo vel plu- res quibus nuntiatur. E. g. lagmabin pi ta ni chao , v. pieimu ta xii chao , dic illi , quod fim eum interfe&urus. aldil mari maribichi pii ta w" chao, piabimi, dices illi, quod ip- fius fedulitatem gratificer , quod ipfum amem multum de fua cura & diligentia , quod grata mihi femper erit tanti beneficii re- cordatio. & filius ifta narrans fic dicit : aldu mari maribichi pii v. pieimu ta ni chao. H 4 247. =JI fV,1 247- Si quse perferenda funt, funt tan- tum verba falutandi , urbanitatis , honoris j pin non ponetur omnino in fine , fed poft verbum : ac demum adduntur aliae formu- Ied , quas forte didicerunt ab Hifpanis. E.g. aldix mari maribichi pieimu ta nV chao : m" moqfin, ra cumelen cai, Pater meus te quam humaniftime falutat , & quserit qui valeas : an bene tibi Qt. 248. Si quis narrat dicta vel facta alterius, id fieri poteft vel ita ut narrans illa referat fimpliciter ut gefta funt , vel ut referat al- terius di&a , quae ipfe prsefens audivit , aut alius illi coram narravit : fi illa audivit ita im- mediate , ponetur didum alterius iisdem formalibus verbis , quse illa perfona loquens protulit, aut proferret R coram adeffet, fe- cundum regnlas Tranfitionis , ut fupra di- ximus. E. g. laqjnabin piv. pieiu, dixit quod illum effet occifurus , perempturus , necem ipfi machinaturus. aucatuabin mapu pibui , dicebat fe res novas moliturum , conjura- tionem , rebellionem procuraturum, 249. Eodem modo fiet , quando referen- da eft res futura , ita ut in futuro ponatur utrumque & verbum, & pin. E.g. pepi ula- tan piai , dicet fe venire non pofle. Aliquo- ties Futurum cadit fupra pin ; & verbum eft ponendum in Aorifto. E. g. vam%echi J *** $ e#» 121 vemqpabui piai y dicet ita faciendum fuiffe. NB. quandoque verbum pin, fi non inter- venit Tranfitio , mutatur in Participium. E. g. pialu pro piai : pilu pro pii. quamvis rato dicunt pilu, quod facile confundatur cum pilu , furdus : unde potius dicunt pi- queluy pillelu.. 250. Quoties refertur di&um plurium, pin poterit poni vel in Singulari vel in Dua- li aut in Plurali : idemque intelligendum de refponfionibus , quid quisque refponderit. E. g. amoain v. amoan pi$n , dicunt fe efle ituros, venturos, 251. Si mandatum fit fecundo modo 238 pin bis ponitur. primum pin ponetur ut jam eft di&um multoties : fecundum erit vel imperfonale piam; vel Paflivum per qen : & hoc concordabit femper cum perfona, de qua eft fermo. E. g. laian em pii piam v. piq/ri , dicunt eum dixifle fe monturum. reuq/en piaimi piqeaimi v. piaiam : dicet di- Auros efle me efle avarum , tenacem , for- didum. 252. Si in ifto fecundo loquendi modo reperiatur Tranfitio, uti fi alter alteri refe- rat difta alterius ad alterum , tunc fi lo- quantur coram ac invicem , fiet fecundum regulas Tranfitionum. E. g. laqmaeimi pien piam , \ * .1 f - » ... r /iam , dicunt te dixiffe , quod me velis oc- cidere. 253. Si hic modus narrandi invicem di- cta alterius, includat bis pin. E. g. dicunt me dixiffe , te dixiffe , &c. intelligendo di- cta in abfentia ; tunc verbum ponitur in pri- ma Perfona cum Tranfitione ad tertiam pro- ut fuerit numerus ; & primum pin in tertia perfona, vel cum Tranfitione prout fuerit perfona ad quam di&um refertur , & fe- cundum pin vel per Imperfonale vel per Paffivum cum $en uti fupra E. g. la%mobin pii piam v. pi$eimi, v. laqmabin pien piam. Si verbum fuerit neutrum , ponetur in ter- tia perfona. E. g. %oM.inche q,ei pien piam , di- cunt te mihi dixiffe me effe ebriofum. 254. Si verbum pin ter ponitur e. g, mif hi dixerunt , dici , quod dixerim ; fi perfo- na , quam dicunt dixiffe , eft Ula quse loqui- turj verbum ponatur in prima perfona, tan- quam diclum illius: pin immediatum verbo in tertia perfona : fecundum pin per Imper- fonale , & fi per paffivum , in fecunda per- fona: & tertium pin femper per paffivum in prima perfona. E. g. la%mabin pii, piam v. pi^eimi, piqen. Si fecunda perfona loqul tur , ponetur verbum & primum pin ut fu- pra : fecundum pin per Imperfonale , & ter- tium pin in fecunda perfona paffivi. E. g, iagma- %s* I23 lagmabin pii , /^ v# piqei, pigeimi, tibi dixerunt , te dixiffe dici , quod illum fis in- terfe&urus, Si Verbum loquitur de tertia perfona, primum pin ut fupra; fecundum femper Imperfonale , & tertium in tertia perfona paflivi. E. g, laqmabin pii9 piatn , piqei, dixerunt illi , rumorem fpargere lpfum dixiffe : quod illum eflet interfe&urus. 255- Si pin fuerit Infinitivus verbi finiti, ac praeterea detur diftio pertinens ad pin; tunc fi eft merus Infinitivus absque Tranfi- tione, conftru&io fieri poteft imo. fimpli- citer , ponendo pin in paflivo : acutui pigei- mi allcun, audivi dici te advenifle. 2do po- nitur pin per paffivum cum particula perfo- nae , & verbo in tertia perfona : acutui mi pigen allctin. 3tio.concordando verbumcum perfona de qua dicitur, & particula perfo- nae ante , & pigen poft verbum. mi acutui mi pigen allcun. 256. Quando Verbum pin cum oratione Infinitivi , conftruitur Tranfitione / tunc oratio ponetur in tertia perfona , & verbum pin femper fit participium fecundum regu- las Tranfitionum, & particula perfonae poni poteft vel ante participium, vel ante ver- bum E. g CiimpemQet ta ni pibin allcHn, v» ta ni cumpemgei pibm allcun , audivi quod mihi dixeris me efle ftultum. Eodem modo fit in reliquis Tranfitionibus. 257. 1 *• > t-- - \ ; "4 *» ® d& 257. Dicitur pin in a&ivo, & piqfin in paflivo : utrumque conjugatur per omnia Tempora modorum finitomm , & paffivum mutari potelt in participia. ponitur pafli vum, quoties pin paffivum femel ponitur. E, g lai pig,ei, v. lai tw piq/tn , dicitur obiif- fe. quando pin paflivum bis ponitur; pri- mum pin mutari poteft in verbale. E. g lag,- mabin pH, pi%eimi pi§en, V. laqmabin pii, ni pia.en , pi%en. 258. Quoties verbalia pin diriguntur ad perfonam determinatam , fecum habebunt particulam perfonse : fed di&io quas pin pe- tit , femper ponitur in medio inter particu- lam perfonse , & verbale adivum vel paffi- vum. E. g. ciimelai mi laqman pin , non eft bonum , quod dicas te velle interficere. lad- cun ta mi cumeiai pi§en mo , doleo de te di- ci , te efle malum. Quando non diriguntur ad perfonam determinatam ; particula per- fona? omittitur , & primum ponitur verbum, deinde pin vel pia,en. E. g. aldti kuerag.ei lao,maeimi piun , valde malum eft mortem fibi invicem minitari. Succedit quod haec verbalia concurrant cum verbo & perfona alterius verbi , & in hoc cafu ponetur pin vel pia,en prout petierit Verbum. E.g. ma- pu Che yekuequelai quempuaeimi piun , v. quempuaeimi piun mo yehuequelai ', Indi non ^s* 125 erubefcunt , quod illis quis dicat te levirum, te fororium volo. 2 59- Quando verbum pin eft in Gerun- dio Accufativi vel Ablativi , fiet per Gerun- dium Ablativi. E. g. Qollinche §ei ni piQe- noahum, ne dicerer, haberer vinofus, ne dicerent me vinofum efle. vem$e v. vempe ni pium vemquelaiy quantumvis ego dicam ut faciat , jubeam facere , non facit. vemabun cam chi, cumpem§ei ni piabueum chei> ego- ne hoc facerem? nempe ut mihi diceres, me effe ftultum. yaventuabin ni pibin, quod mihi dixifti , fcilicet quod me velis domo ex- pellere. 260. Pin paflivo etiam utimur ad fignifi- candam bonam vel malam famam, &quan- do fama vel rumor qui fpargitur , eft de ali- qua virtute vel vitio in fpecie, nomen hu- jus virtutis vel vitii ponetur cum qen; aut ejus loco verbum , & poftea pigen cum par- ticula perfonae. E. g. huexxevoe Qei ni pigen, v. hueneiauquei ni pi$en , furti nomine ma- le audit. Quando fama eft incerta , & ru mores, qui fparguntur incerti & vagi , fi eft de perfona, ponitur pi$en cum poffefD- vo. E. g mipiQen tva9 ifte rumor de te fpar- gitur , diflipatur : fed , fi perfona non adeft, poffeflivum omittitur. E. g. pigen tva9 ru- mor fpargitur, voces currunt, volat fama. 261. 1» *sm fc'V« "<> *» ® *• 261. Quando vocatur aliquis, & alius eum monet , hic vel dicit fimpliciter : audin ? audi lis , vocaris : & tunc ponitur verbum in fecunda vel tertia perfona j & pin vel Imperfonale , vel PafBvum , ita ut concordet cum perfona qus voaatur : cupaiaimi v. cu- paiai , piam v. pia,eimi , te vocant. Idem fit quando ille , qui vocatur , ipfe loquitur. E.g. cupaiaimi, v. cupaiai piam v. pi nem, ilo$elu, quem comederunt. cofqueelu- Qelu v. e luo.ee l , panis, qui fuit datus. inche liechi entunmamon ta n* cuUin , ego fura , quem vos bonis fuis exuiftis. laqmHuinca- che , ta$m Huincaluche , laq,mHuincaquecht che , Homo , qui Hifpanos folet occidere. inche ro aiiiel ta DIOS , DEUS eft quem amo. ta mi pibimi , quod illi dixilti. ta tni pibubimi, quod illi dicebas $ei ta iw' duqu- \abin , habeo quod tibi dicam , quod tecum loquar. 266. Interrogativa funt : inei ? quis ? ( de rationalibus ) ckem , chucki? quid ? quje res? ( de irrationalibus aut inammatis ) ckum , chum%elu , quomodo. chuml , quando. cheu , ubi. cam-, an, num. chet, forfitan, fortafTe. chem mo, quare, chumal, ad quid, quem in Bnem. inei n* vta , propter quem. chem m" vla , quam ob rem , quam ob caufam, mivu, ckumtn , quot , quoties. chem iom , quid anv plius, quid praeterea? 288: 13. 267. Exempla : ineilu? quis ille. inei fii- Qeimit qui vocaris. ckucki ta mi uui? quod eft tibi nomen. Pedro pi%en , Petrus appel- ]or, Petrus v. Petro mihi nomen eft, vem- Qetai cam ve , vei no cam cki? nunquid ita. ckem cura tvei? ifte quis lapis. ckem mamlt teye? quae arbor. chem lakuen? quseherba, ad quid conducit ? quas virtutes poffidet. ckem chem mangana? hoc malum eftne dulce, an acidum. chem cahueUu, equus cujus coloris eft. chem v. chuchi huentu tva? quid hoc ho- minis. cheu pi%ei mi mapu ? unde domo, quae tua Patria. cheu piqei Puren , quis locus Pu- ren vocatur. chuchi Rauco , qualis eft Arauco, ubi ftta. chumyei ta mi miaun? quid hic loci. chumi ? quid agit. chumlei? qut valet. chumqfiobui? quid agas. chum conan? qua ratione intrabo. chum tipaiaimi, quomodo te expedies , qua ratione evades , quo pa&o exibis, chemmo allcuMiffapalaimi, quare non venis ad audiendum Sacrum , cur non inter- fuifti Sacrificio Miffae. mivu conif mivu tu$ei, quot vulnera accepit ? chumtn coni? quam profunda. chumqechi tubi? quo inftrumen- to. chuchi mo , chuchiple mo tuqei? in qua corporis parte. cupalai cam , an non venit. amolai cam ve? non abivit forlitan. aculai camve? atqui jam adeft. chuehei, chuchemai? unde id fciam. cheu cupai ? unde venit, chem cupali? quid attulit. chem cupaluchi? unde fciam, quid attulerit. cheu lai? ubi obiit, cheuchi , nefcio ubi. chuml huenei? quando eft furatus chumlchi, quando v de tempore non conftat. chuml uxiotuaimi ? quando re- dibis chuml uxwtuanchi , num rediturus Qm ignoro. mlelai Patiru? Pater MifDonarius eftne domi, num adeft mlepei, mlequei, ad- eft , videtur adeffe uaimi cara mo , lbisne ad I civi- ■30 -Sfc & JSf civitatem. uanckei ulaianchemai ', non fatis fcio , num iturus fun. chumqueimi ? quid agis. chumquelan, nihil. cheu cupaimi , unde venis , redis. cheu cupalan , nusquam. ckum- §eehi eonimi , quomodo intrafti. mu , ge/ai, nego fuppofitum. inei tvei? quis ille chetn d%u tva ? quid hoc. chem dq,u $ei? quid novi lancurumei, novi nihil. chem duamqjei- tni ? quid vis. cheuaimi? quo vadis. Huai- quilafquen einti? Tune Huaiquilaf. eimico- na, eimi conageimi ? an es miles, an Martis pullus , validus , fortis , viribus & animo prae- ftans. chao Qeimi ? quis genitor. inei m" r u- ca tva ? haec domus cujus eh, qelai ta mi chao? Dominus Parens eftne domi. chem mo miilyequei tva , iftud , ex. qua materia fit. chem mo tipai, chuchi iw tipamom , ubi, un- de nafcitur. mi chao ta mi chao qpbum , hue- nelmqueahuimi cam cki, homo mgenuus & bene natus furem , latronem agat , latrociniis fe maculet. ckuml q,ei, v. chuml ula , v, chuml cutu , v. chumtunma mo geifan Cuan ? quan- do eft dies feftus fanAi Joannis. chumtn v. mivil antu mo utaiaimi, quando proficifce- ris , poft quot dies iter inftituis , facis. chu- mam v. chumal vachi huaca? quetaiam ckei , laqmal chet? ad quid haac vacca ? an ad aran- dum , an ad occidendum chumal vachi mamll, ktaltual cam , tupuam cam , hoc lignum ad quem finem ? ad incendendum , an ad verbe- randum. randum. vei chei? eftne ille, eftne idem. eimt chemai, esne tu, tune. chuchirupu, haec via qu6 ducit chem x\i vla , quam ob rem , caufam. inei re" vla , propter quem. moQei cam , an vivit, chumqei chei m" moqpn , quo- modo vitam agit? an fatis commode, ju- cunde. chupiqueimi? quomodo dicis. chu- piqpi , quomodo vocatur. chem piquei, quid figrrificat. chem kdauqpimi? quo occuparis. chumtn antu? quae hora. ta mi chumqen mo vei piqueen , ta mi Patiruqpn mo chei, ta mi huinca%en mo chei mai? quo pa&o mihi hoc dicis an quatenus Pater MiJBonarius ? an quatenus HiTpanus. chumqplu lauyei fenor JESU Chrijio, ta m" Diosqen mo cheiv.cam, ta m che%en mo chei v. cam. quomodo mor- tuus eft JESUS Chriftus, qua Deus, an qua Homo? 268. Quoties cur vel quare non eft in- terrogativum , explicandum ac vertendum erit per Gerundium Accufativi. E g. nien m mleal m ruca mo , habeo facienda domi , domi mihi eft manendum, eft cur v. quare domi me contineam. gei ta m* uiltaial, iter mihi faciendum , eft cur me viae , itineri me committam. *v* w Y I 2 CAPUT ■32 ^, m t» 269. CAPUT VII. DE COMPARATIVIS, SUPERLATI- VIS, & DIMINUTIVIS. Comparativa formantur per particulas iod, doi , iom. Pedro quimquei , Cuan iod quim- quelu, v. Cuan quimquei, Pedro ventenlai, v. Cuau iod quimquei Pedro mo , Joannes Petro eft doftior. At melius per 270. Exempla, Doilu, major. rula mo ioda,ei, palmo major. yene quine vutan iod prai llame mo , Balena ftatura hominis eft aL tior lupo marino. pu maluen nobi ta !U hu~ entu kdau mo , mulieres viros diligentia & in- duftria fuperant. inche iod eimi v. noeimi, fum altior te, te excedo, vinco. noulaiojtv. uuaui%n pu Patiru , Patres v. Religioft funt sequales. iodn quine chaa}l, ftun major digi- to. iod pickimi quine rula , palmo eft minor. iom quine vara, amplius una ulna, una uloa fupereft, fuperat. iom v. iod quine vara mo, plus quam integTa ulna. qenochi quine vara, iod pichi quine vara mo , non eft ulna inte- gra, eft nunus. picki iodpe , quine mari mari, parum fuperet , adde paululum , peto aucta- rium , auctariolum. iod atuquebin ta DIOS vill mapu ta ni cuMin mo, amo DEUM fu- per omnia, Creatorem rebus creatis ante- pono , pra^fero, iod aiuquebin ta ni raquia- biel biel ta DIOS , ta ni huerilcaiabiel mo , iod ra- quiduamabin , v iod cuparaquiabin ta DIOS, ia ni huerilcaabiel mo , melius mihi eft, & praftat DEUM colere, & DEO fervire, & malo DEUM honorare , quam offendere. iod aiubun ta x\i umautuabuel , ta ta x\i chill- catuabuel mo , mallem dormire, quam legere. Huema laiabun, huerilcalaian mai, malo mo- ri , quam peccare. Huema laiabun pi v. caUi lachi pi, huerilcalai mai, maluit vitam amit- tere , quam peccato fe obftringere. uHaui v. uyauqei ta iu quimn , fumus litteris & fcien- tia pares. uyau%ei ta mi quimn , ta mi peni ta ni quimnon mo , v. uyauuiqu ta mi quimn, ta mi peni m" quimnon eq>u , tam tu peritus es, quam ignarus tuus frater. vill vem^ei, non datur difcrimen. utiauiqu , uyauiqpt , funt ae- qualia. cofque iqueViebin , ilon no , magis me panis , quam caro deledat , plus mihi fapit panis, quam caro. tva mai, teyeno. hocpo- tius , quam illud. inche iom piquen vachi cuUin 1*0 , ego plus offero. iod pichi pin , ego mi- nus. qume mur curam iom eluaeimi , par ovo- rum addam. iod ctlmequechi , melius. marichi cUmequechi, optime. chem iom piabun, quid plus dicam. iom %elai d$u, fatis eft, fufficit, nihil reftat. iom rupaq>e, progredere, pro- fequere. iom monmahue%en eimi meu , cogna- tione mihi , quam tibi , eft conjun&ior ; com- munione fanguinis ar&ius ftriftiusque illi I 3 de- ■34 -Sfc ® dlf devinftus fum , quam tu. a\lue ladcunche , tri- ftiur. allue tem,allue vucka , fenior. culaQen mo, teye iod huera%ei ', trium v. ex tribus ille pejor eft. Nakuelgrii cula venten iod putu~ quei Pichihuala mo , v. Nahuelgru w futun cula venten iodi Pichihuala ta m' phtun mo , Ndhuelgru ter tantum amplius bibit , potat , quam Pichthuala. pichi iod yovulu , paulo audacior. iod pichi ioviitu , paulo minus au- dax, 271, Superlativa fiunt per cad, mu, no , aldttn , cauchu, &c. 2 25. E. g. Vill fu domo cad ciimei /anta MARIA, Optima inter mu- lieres fanfta MARIA eft, mu cumelu, opti- mus. aldiin quimlu , doftiflimus. cad antu- %ei, maxime fol ardet , calidiflima tempeftas, omnia folis ardore flagrant , fatifcunt , calo- re nimio aeftuamus , languemus , folvimur , deficimus. 272. Exempla: inei doi conaqgi eimn mo? quis veftrum eft fortiffimus ? Marichi iod conaQeiu pu Huinca mo , /alamanca ilechi , in- ter Hifpanos animi vigore atque magnitu- dine caeteros preecellit Salamanca. chillca- tuprai, non eft illi ftudiorum modus, ni- mium in litterarum ftudia incumbit. uqechi cutani, gravi morbo decumbit , jacet om- nium judicio defperatus. duQuntengei, mira eft ei verborum copia, fummaque loquaci- tas. xxo duguimi, concinna fuit & elegans tua oratio, feftiva, compta & tempeftivis jo cis afperla, peracutisque fententiis condita. ufenqeimi, mirum quam formofa bellaque fis. udenqei ta mi chaixtnnmaun , acerrime pugnafti, cert&fti, dimic&fti, te defendifti, admirandum in modum, mirifice te geffifti. qeno poni f O infolita malorum, pomorum terreftrium copia & magnitudo. motin§e- prai vachi huentu , nimium pinguis, craffus, obefus eft homo ifte. no aiilvali ta DIOS , DEUS eft infinite amabilis mu quimi, ni- mium fapit, eft fapientiflimus , do&ifOmus, peritiflimus. mu huentu , homo gravis, con- ftans, ad multa natus, aptus, idoneus. mu ehe, praeclarus, egregius, egregie eruditus. mutu quimbin, certe, certo fcio, comper- tum mihi eft, compertum habeo, explora- tum mihi eft, exploratum habeo. mu vutai, valde altus. mu rumei, valde craflus. cautun v. cauchun , effe multos. cauchu cixmei, longe optimus. ciimeq>ei pi$ei , hueluquemat mari- chi iodi ta m cUmen , non tantum bonus , fed optimus & longe optimus. 225. 273. Diminutiva fiunt commutando lite- ram vel literas in alias magis blandas, mol- les, teneras. E. g. cuchani pro cutani , aegro- tat. amochuiu pro amotuiu, eamus nos duo. cufe pro cuye , anus. quifulen pro quidulen, fum folus. vochum pro votm, filiolus. Jiu I 4 pro ■36 *, ® dg» pro «'«, carduelis. Item prseponendo ^<- ch»' v. /j'ch» , parvus. pichi leuvu , fluviolus. pichi pnen, infantulus. Item addendo em. 200. Qamno 201. v, 292 : 4. 274. CAPUT VIII. DE CONSTRUCTIONE NOMINUM. VERBORUM, PARTICIPIORUM &c. De hac NB. imo. Quamvis ordinarie Nomen & Verbum in Numero concordent, quandoque Nomen Pluralis Numeri dele- ftatur tertia Perfona Singularis. E. g aidtin pu cke tavui , magna hominum confluxit multitudo. aldun huentu cupaialu pei, vide- tur fore, ut ingens hominum turba conve- niat, concurrat, confluat. 275. 2do. Adjecliva, quae in lingua la- tina regunt cafum ; in lingna Chilena parti- cula non indigent. E. g. Milla cumival, egens auro, pecunia. lien cunuvala,ei, argenti in- ops. 276. jtio. Adje&iva aureus , argenteus, ligneus , terreftris , cceleftis , & ftmilia ver- tuntur anteponendo ftium Subftantivum. E. g. milla jarru , cantharus aureus. mamll ruca , domus lignea. cura cuicui, pons lapi- deus. kuenu da,u ; res cceleftis. Tue da,u , res terreftris. 277- 277. 4to. Verba a&iva petunt accufati- vum fine prsepofitione, E. g. JESU Chri- Jto ramiupaialu villchi che, JESUS Chriftus eft judicaturus omnes homines. 278. 5to. Verba dandi, &c, praeterea Da- tivum poftulant. NB. nifi fiat modo , qui di- cetur 28 1# . Quiwe Huinca mo aretubin ni huaiqui , commodavi lanceam meam Hifpa- no : Hifpano haftam meam utendam dedi. 279. 6to. Moneo, doceo, &c. duos Ac- cufativos requirunt : quimlbin pu che DIOS n* d$u, docui homines Catechifmum. 280. 71110. Verba vendo, emo, &c4 pe- tunt nonnunquam ablativum pretii. ulimi ta mi chuquel quine Huinca mo , arma tua Hifpano vendidifti. Huelulun quine huentu inchiu quine cahueWu mula mo , mulum cum equo permutavi. Huelutubimi ta mi fllU al- hue v. alhue mo quirie rupachi tuyun mo , ani- mam tuam Diabolo momentanea corporis voluptate vendidifti $Macan quirie iatehue pichin chadimo, paucis granis falis corbinam, ( v, pifcem Hifpanis corbina ) emi. 281. 8vo. Eft modus loquendi perelegans & frequens faciendo ex verbo fimplici & Ac- cufativo principali compofitum, in quo ca- fu non eft neceffe particulam mo vel meu al- teri cafui adjungere. E.g. aretuHuaiquibin quine ■3» Sfc 0 t*- ^utni Hmnca. 278. entumi\lan , aurum effo- dere. Idem fit ex duobus Verbis. E. g. pelan, video mori. perupan , tranGens v. tranfeunter video. peconn, intro ad viden- dum. taricupalchen , adducere homines vin- ftos , vinculis conftri&os , ligatos. ierupa.Hu- incalaian , non ibo ad adducendos Hifpanos. re mi pepapin , non veni nifi ad te vifendum. ayeiipai, exivit ridens. Et NB. inde funt ver- ba.- duq,uconcloquilmi , non te ultro ingeras ad colloquendum nobiscum. deumaili, poft menfam , prandium , ccenam , finita menfa, entuullcui, ira ejus deferbuit, detumuit. en- tumencun , exonerare , onus deponere , one- re aut fafce aliquem levare. pepiumautulan , non poflum dormire, fomnum capere. v. Baldiv. c. 5, 282, ono. Quando utuntur Tranfitioni- bus, cafum verbo ordinarie anteponunt E. g. macun eluaetmi , tibi dabo veftem ftragu- lam. quine eonue elueneu , agnum mihi de- dit , donavit , largitus eft. 9, 283 lomo. Verba motus, quietis, &c. particulam meu v. mo poftulant. E. g. uno- men mapu mo , ex Indorum Provinciis, fini- bus, territoriis redux fum. mlegucn ruca mo, fum domi v. foleo elTe domi, intra do- mefticos parietes me contineo. quimllucano- lu, lafquen tno quimat, qui nefcit orare va- dat eimi, tua celfitudo , dominatio , generolitas, &c. 3) Per Gngula fingulorum modorum , ( prout verus fenfus poftulat ) Tempora. E. g. mi ulmenqen , mi ulmenqe- bun, mi ulmen%eam, &c. Et cum Negatione. E,g micume%enon, mi cure%enoel , &c. Quan- doquidem non es bonus, non es jun&us, li- gatus vinculo matrimonii, uxorem non ha- bes. NB. 2do. Haec abftrafta non effe ter- tiae perfonae, fed quam indicat, quae adjun- gitur , particula. E. g. mi Patiru%en vema- buimi cam chi? Tua Paternitas hoc faceret. Sic dicitur etiam juxta di&a fuperius N. 92. 85. Tuyupiuque, laetitia cordis. conute, fri- gus quod intravit 92. §en pjaepofitum fub- ftantivo , Dominum fignat. E. g. $en ruca , Paterfamilias. $en mapu , Dominus Territo- rii. $en cahuin, Hofpes. %en chillca, poITef- for hbri. $en prun, choragus. §en duam- §eimi, •42 •&*&<# Qeimi, es tui liberi arbitrii , tui juris. elmetu- bt%e $en te mo , porta lllud fuo domino. u- v.oltubi%e Q/gn macun mo , hanc veftem ftra- gulam fuo domino reftitue, reddas. inche $en ovicha q,en , ad me hse oves fpeAant , pertinent. £n totam ferme fyntaxin in media philura! 286. CAPUT IX. DE ADVERBIIS. Difturus de Adverbiis caput hoc in tres divido Paragraphos. Primus dabit regulas adverbia formandi. 2dus traiftabit de Adver- biis refpondentibus Linguse latinae. 3tius de Adverbiis idiomati Chileno propriis. 287. § 1. Regulae formandi Adverbia. imo. Componendo Nomina vel verba cum particula nma 2 1 ■ , fiunt Adverbia Tem- poris, Quantitatis, altaque, prout fuerit No- minis vel Verbi fignificatio. Notandum au- tem quod fingulae voces quse in nma fini- unt , habere poflint fignificationes omnino tres. ima, fi componuntur cum Verbo , funt pars Verbi ; fi cum Nomine , funt pars nominis. zda, quando junguntur cum fub- ftantivo, extra compofitionem fupplent pro adjedivis. ^tia , G ponuntur fola , erunt No- mina fubftantiva & fimul Adverbia , prout libuerit. E. p. aldiinma , jam dudum, jam pridem : pridem : item qui moratur , cun&atur , cun- Aantius agit, moras neftit, moram facit, tardius res, conlilia expedit. Ita pichinma, chutntnma, ventenma, munanma , quae om- nia applicantur ad tempus , locum , ac quan- titatem fignificandam. 543. Adverbia hujus terminationis , quae denvantur a Verbis vel Nominibus, eorundem fignificationem af- fumunt. E g. tacun, cooperio. tacunma, oc- culte. tafn, convenire, confluere , uniri. tafma v. chaftna, una, fimul NB. quando iafma v. chafma derivatur a tafn , erit fcri- bendum & pronuntiandum vel cum f aut v confonante, vel cum b: ne confundatur cum \auma v. chauma , lufcus. 2do. Addendo aliquibus adverbiis loci particulam pa 213. Ggnificant cis v. ex hac parte illius quod nomen indicat. E. g. Hu- ente pa , fuperius , fupra ex hac parte. mi- nupa9 interius ex hac parte. punpa, idem. huecunpa y foris ex hac parte. pa nonnun- quam etiam anne&itur Nominibus. E. g. lom , praerupta montis. lompa , ex hac parte praeruptorum. nopa, ex hac parte aquae, viae, & fic de reliquis. Adverbia habentia annexum me non obfervavi alia , quam nomey ultra v. trans flumen , ex altera parte flumi- nis vel viae, & naume , inferius ex altera parte. 3tiot ■44 «Jfc SS & 3tio, Jungendo numeris cardinalibus ; item adverbiis quantitatem indicantibus e. g. chumtn, ventn particulam cki, dicent il- lud , quod numerus vel difta adverbia ex,- ponunt, tot contigiffe vicibus. E. g qui- nechi, una vice. epucki, duabus vicibus. mi- vuchi, quoties. alduchi , fepe , fsepiflime. ventencki, toties. 547. 278:6. 4to. Si numeris cardinalibus addis parti- culam kue, fient adverbia temporis futuri Itgnificantia quando vel polt quot dies. E- puhue, poft duos dies, poft biduum, peren- die. cayuhue, poft fex. munahue, poft pau- cos. Non dicitur quinehue, poft unum diem, fed uitle , cras. Iisdem Q in fine addas mo , tempus prseteritum oftendent. £ g. epuhue mo , intra biduum , nudius tertius. culahue mo , nudius quartus. metikue mo , nudius quintus, &c. munahue mo , paucis abhinc diebus. Nec dicunt quinekue mo , fed uuia, heri. Aliquoties mo fuperaddunt m 210 di- cendo epukuemom , cutakuemom. Verum tunc eft Verbum, non Adverbiura. 210. 5to. Ex omnibus Partibus Orationis for- mantur adverbia addendo in fine $echi vel quechi, quie qualitatem Mominis aut Verbi proprie manifeftant : Verbis tamen ultimum n eft aufFerendum. E. g. le/n , currere. lef- quechi, curfim, cito. praquechi , furfum, de pran, /ra« , afcendo. MaripiUanquechi ', ita ut Ma- ripil. tehuaquechi, inftar canis. Ipfa adeo ad- verbia addito quechi v. qechi erunt adverbia duplici titulo. E g. chemquechi ? qua ratio- ne. muchaiquechi , quam primum. vaquechi, lic , ita , hoc modo , in hunc modum , hac ratione. veiquechi, illo modo Adverbia in qechi fiunt negativa ponendo no ante chi. eluqenochi, elunochi, &c lefnochi, lefnoque- chiy pranoquechi , pranochi, chemnochi , g*- nochi. P. Baldivia notat , quod particula quechi adhibeatur iis, quae in a definunt; caeteris autem poftponatur gechi, at ufus eft, quod apponantur promifcue qechi v. quechi, folum in duobus adverbiis chumqechi & vamqechi eft frequentius gechi 6to. Addita particula tu 1) Nominibus numeralibus notat vices, ut fupra diximus de chi. E. g. quinetu , una vice. eputu , dua- bus vicibus. eputu pixwmi tva , bis matri- monio conjunftus eft. His adverbiis fo- lent horas numerare. quinetu, hora prima. i eputu , fecunda , &c. eputu mo , poft duas horas. 2) additur adverbiis. huecuntu , a fo- ris. minutu , intus. huenutu , fuperius. taftu, coram. mutu, certo, absque dubio. 288. §. 2 De adverbiis , quae adverbiis latinis refpondent Duo haec Lingua habet Adverbia , quae K ad »46 • <&> ^ d£» ad negative refpondendum ferviant nempe mu & no: aliqui dicunt no cum n/ alii cum n. Diftinguitur hoc noa.no verborum , nam hoc ingeritur ipfis verbis ac folum verba ne- gat. no autem de quo loquimur , eft extra compofitionem , negatque exceptis verbis omnes orationis partes : Verba autem , ut diximus 105. habent ad negandum fuas pro- prias particulas la9 qui9 no Ponitur iftud no omnino in fine, immediate poft totam ora- tionem. E. g. Inche no , ego non. Quoties funt fimul & adje&ivum & fubftantivum; no poni poterit v. in fine, v. inter adjeft. & fub- ftant. E. g. cume che no , v# cume no che. idem eft de Nominibus numeralibus, quando con- currunt cum mita vel mel. E. g aldil no mi- ta9 v. aldu mita no. quinelque mel not v. qui- nelque no mel. Idem eft de Nominibus quae adverbium comitantur. E. g. cuchiMo rume no9 v. cuchillo no rume. Tantummodo quan- do comitantur ple vel mo, no poftponetur. inche mo no , vaple no. no non folum in re- fponfionibus , fed etiam in interrogationibus adhibetur. E. g. vei no cam ? nunquid ita ? eimi no ? nonne tu ? NB. ingens difcrimen inter no adverbium negativum, & inter no fuperlativum. 271. 272. nam alterum negat, affirmat augetque alterum : dignofcuntur autem quod no fuperlativum femper tam verbum , quam reliquas orationis partes an- tecedat, contra no negativum poftponatur. Num no negativum habeat eandem origi- nem feu Etymologiam, quam no fuperlati- vum , quod oritur a verbo non, vincere. Grammatici certant , & adhuc fub judice lis eft. 115, 116. 117. 2do# Mu quoque idem eft, quod latine non. Quando eft adverbium negativum, femper vult effe folum , nec alios comites admittit , quam unum ex his tribus : ca , mai, ula , qui folent effe fui pedilfequi. E. g. tnu cay non; & eft cum imperio, fignumque fuperioritatis. mu mai, non , eftque urbanita- tis, obfervantiae & reverentiae fignum. mu ula, nequaquam, minime, neutiquam, nul- latenus. Adverbia ca & mai affirmativa ni- hil officiunt mu negativo, potius ejus ne- gationem approbant , confirmant , decer- nunt. Quoties mu vel Nomen , vel Verbum vel alteram orationis partem praecedit ; idem erit quod aldu, multum. E. g. mu quimi , fcit multum. mu quimlai , non eft valde ver- fatus, peritus, intelligens. mu huentu, ad multa aptus , idoneus. mu che , nobilis , prae- clarus , ad multa magnaque natus. cum mu non raro fe jungit tu, & tunc fignificat 1) utique. mutu vei pilelen, ne omittas r&go dicere ; non committas , ut defis. 2do. fupra. mutu mamll mo, fupra fcamnum. 3) intus. mutu cara mo , intra urbem , in medio civi- tatis. 4) eft exaggeratio. E. g. mutu quin- K 2 tule\ 148 «Sfc @ ^g» tuleXaeimty inquiram fedulo, omni ftudio ac diligentia , rem indagabo etiam atque etiam , iterum iterumque , magnopere , majorem in modum. 5) Certe , profefto , hercle : *w«- tu qutmbtn, certiflime fcio, ita medius fi- dius, ita me hercle gefta res eft. P15. 116. 117, 226. 271. 272. 3tio. Adverbia , quibus affirmative re- fpondemus , dividuntur bifariam , nam quae- dam funt mere affirmativa, alia vero & af- firmant , & confirmant fententiam. Inter mere affirmativa praecipuum eft mai ufitatum in Miffionibus ; emai in Chiloe & inter Huil- liches : Jacobopoli dicunt ca; nonnulli ea, mulieres pronuntiant hel ha/ cum quadam modulatiuncula , & nonnunquam hu claufis dentibus. 4to. Confirmativa numerantur quam plu- rima. En turbam: lle , llechi, veille9 veillechif vei lle ve , vei lle $a , vei ca , vei cdba , vei ve , vei que , vei mai> vei cacha , vetbuel t vei no cam chi9 $atu, vei Qatu, leix. His confirma- tivis utuntur in fuis Dialogis , feu, ut vocant, Parlamentis: & quoties alter qui loquitur, concludit aliquam periodum , alter qui au- dit , ipOus di&a vel aliquo ex praecedenti- bus, vel ex fequentibus adverbiis confirmat. 116. Adverbium gatu folet poni vel poft vei9 vel poft verbum , vel quid fimile. Etiam adhi- adhibent mupin , adverbialiten Item dicunt mupzmi, verum, verifflmum dicis. ca nun- quam ponitur folum, fed poft aliquam ora- tionis partem. 5to. His Adverbiis addi poffunt formulae jurandi , quae confiftunt in hac particulay»/ v. xm. Interrogant igitur : inei/m ? per cu- jus vitam juras? & jurans refpondet: Pai/m papai /m , nuque /m , per matris vitam. chao fm, per patrem, inche /m, per me ipfum. &c. & hic eft modus jurandi verbo vel ex- preflis verbis. At etiam fa&o & opere ju- rant. V. mancuu uln. 774. 6to. Adverbia dubitativa funt chei, che- mai, forfan , forlitan. At nunquam ponuntur fola , fed femper comitantur vel verbum, vel aliam partem orationis, E. g. vei chei, eftne idem , ille. eimi chemai, esne tu. Quan- doque componuntur cum particula chu. E. g. chuchei, chuchemai, fum nefcius. At tunc aliquo modo peccant contra regulas urbani- tatis ac debitae obfervantiae. chuchei, unde hoc fciam, nefcio. chuchemai, quid hoc ad me? num ego. .. Dicitur etiam tume, tu- mechi, forte, fortaffe. Huilliches pro chei d\- cunt pei, item ChtMi, utuntur etiam qppei adverbialiter , & tunc eli idem quod chei 214, Chei annexum adverbiis tempus indicanti- bus notat ironiam. E*g. ahuechi, tempus K 3 lon- »50 ?& & Jfr longum incertumque ironice. ahuechi peuain, in altera vita v. DEUS novit, quando iterum nos videbimus ; fed ironice .• nam verus fen- fus eft , mox fe vifuros iterum. chai chei v. chaichi: chaichei %ebui veichi d%u, fic erat olim , ante annos aliquot , ironice , vel etiam absque ironia ahue vemaimi chei ? an facies ftatim ? chai chei veman , fortaffe ftatim fa- ciam. 7mo. Adverbia Temporis funt quae fiunt per hue & nma. 287.: 4, Reliqua quae tem- pus indeterminatum fignificant, funt chuml, quando. 226. 227. In Picun mapu, dicunt chuQl. chuml ula , quoufque tandem. veichi9 tunc: in Picun mapu: veicul. Hoc veichi, mox, ftatim, refertur ad tempus & praefens & prseteritum, & futurum. In Miis locis pro veichi dicunt muxxa. veichi acutuimi quimbin, mox atque venifti , fcivi de adventu tuo. moll, femper. alii dicunt m$enque v. m$en- quechi: at moll cum $en, iaun, miaun, eft efle nudum. 8vo. Tempus determinatum indicant tai, chai, mutai, muchai, jam, nunc modo. ap- plicanturque tempori tam praeterito, quam futuro. chai tuun , nunc exivi. tai acutuan , mox redibo. culai, dudum, ado , jam, nunc, modo. pichi ado , pichi mutai , paulo ante , paulo poft. Singulis his adverbiis jungi poteft ula: ula: fignificabuntque tempus praeteritum & futurum £. g. chai ula , paulo ante , paulo poft. veula , nunc. munahue v muna , modo, haud ita pridem. muna acuUeduin , eimi tuui- mi, paulo ante quam veniremus, tu exiviftL gno. Ante, quando eft adverbium Tem- poris: huema, peucachi , penchu , quamvis penchu Dt etiam adverbium ordinis de pen- chu & huema formantur verba kuemaln, pen- chuln , incipere ; primum effe. ula , poft , poftea, ula cupaian v. cupaian ula, veniam poftea. iomo. uuia , heri. ule v. uii/e , cras. tafu- uia , vefperi , vefpere. Hodie , fi intelligatur dies viginti quatuor horarum , proprie non datur , per Periphrafin vachi antu vel chai , to». 540. 54i. 11. Caqechi adverbium numerale, figni- ficat iterum, at adverbium temporis, fonat alia vice , alio tempore , & applicatur tam tempori praeterito quam futuro. Item dici- tur & folum , & cum ula Mel fignificat & numerum & tempus. quiwelque, aliquoties. qumemel, femel. ca mel , alias : Tempus re- motum Dve praeteritum, five futurum, or- dinarie unius anni. camel lai , obiit anno praeterito. camel cupatuan, redibo anno fe- quente. Quando volunt enuntiare midtos K 4 annos, '52 «Sfc ® <*> annos , anteponunt adverbium w« .* mu camel lai, ante multos annos, multis abhinc annis eft mortuus. cuivi, olim, antiquitus, quon- dam. tute, opportime, tempeftive, in tem- pore. Et inde derivantur tuten, tuteln: in tempore venire. tenn, idem. 12. Adverbia loci. Va meu, va mo , hic, hac, huc: in Miflionibus dicunt etiam vau: in Chiloe tivu* Vei mo , vei meu , ibi , eo , il- luc. teyemo, teyemeu, teyeu, eieu, 102. illic, illuc. eieu etiam fumitur pro tempore remo- to. eieu peuain em, poft aliquot tempus,men- fes nos videbimus. 290: 22 cheu? ubi, quo, unde ? femper interrogando. cheu rume , ubivis, ubilibet, ubique. cheu no v. cheu ru- me no , cheuchi, cheuchei, cheuche mai , ne- fcio ubi, quo, unde. Huc etiam pertinent praepolitiones fignificantes locum fi fiant adverbia. 290 .• 5. 13. Adverbia Interrogandi. Chem, quid? 266. 267, in Chiloe dicunt chuven. jungitur cum Nominibus, Verbis, &c. chem tva? quid hoc. chem d%u %ei? qUid novi ? quid rei? quid eft negotii? Pro chemn in Chiloi dicunt chemon de chemo nomen rei indeter- minatae. chuchif qualis ? chuchi rpil , quae via? chumam v. chumal, quid, ad quid, quo, quem in finem, qiiam ob rem, caufam. In Chiloe: chumiam, chumial, chumabum, chu- abuel ; a&uel ; at ifta funt Participia , Gerundia & Aorifti Verbi chumn. chem mo , cur , quare. chum$elu, chumqechi? quomodo. chem m vla, pro quo? propter quid? cujus amore, caufa? ineinivla? propter quem. DIOS ni vla , propter DEUM. eimi ni vla , prop- ter te : ita ut vla femper habeat fecum vel rem, vel perfonam, vel particulam perfonae, excepto folo quinevla, (latim, illico, quam primum. quine vla amoixx, eamus, prope- remus , non moremur diutius. aequivalet vno. 230. cam, an, num: chem cam? quid, quid ergo, quid enim, chem cam tpuabuen chei, quid igitur? egone abs te vapularem? cam ordinarie habet adjunftum ve vel chi. 14. Adverbia demonftrativa, quae refpon- deant k En , ecce ! haec Lingua non habet : fupplentur autem per Pronomina. E. g. va llechi, tva llechi! Ecce ifte eft. Quando ali- quid volunt monftr^re vel oftendere aut in- terrogando vel confirmando , dicunt vei tva, vei tvei. Etiam utuntur Praenominibus de- monftrativis vel folis vel duplicatis. Teye, v. teye teye , ecce illic eft. tva v. tva tva , en hic eft veiv.tvei, v. tveitvei, ille eft. Quan- do adhibenda funt Nomina propria vel ap- pellativa, Pronomina Nominibus jungantur. Toa Huaiquilafquen , en Huaiquilaf. Teye Huanquelonco , ecce Huanquel. At G fuerit aliquod ex Pronominibus primitivis , non K 5 ponen- '54 «$&> $ rfg» ponentur difta Pronomina, fed verbale *w/^« cum particnla perfonae. Tva ta m mlen , ec- ce adfumus. Idem fiet in primo loquendi modo. Teye ni mlen, ecce ipfum. 20. 23. 15. Adverbia mottis matu, arol , ahue, qc- ni: feftinanter, celeriter, propere, praepo- pere. De his fiunt Verba vel addendo n fo- lum , vel una cum /. ahuelaimi, non feftinas, properas, acceleras. ahuelbi§e, urge illum, infta illi. arol lan, mors repentina, fubita- nea. mancha, allhue, nochi v. nochiquechi, allhuequechi , manchaquechi , paulatim, fen- fim , placide. Adverbia maneha , allhue , iut- chi nunquam reperiuntur fola, fed vel dupli- cata , vel cum particula quechi E. g. mancha mancha, allhue allhue , manchaquechi, allhue- quechi : fenfim , lente , feftina lente : at cum verbis , utroque modo poni poffunt, De his adverbiis cum particula ca formantur verba. 192. E. g. nochican, allhuecan, lente proce- dere. 16. Adverbia qualitatis quae refpondeant Latinis in b & i fecundse declinationis. E g. cert6 , cert& , fanftfe , juftfe , reftfe , &c. item m er aut i tertiae declinationis, E, g. facite , fa- ciliter, difficile, difficiliter, &c. formantur in Chilenfi Idiomate non folum per adje&i- va , verum etiam per fubftantiva , verba & adverbia ut diftum 287 : 5. addendo gechi v. quechu quechu E. g. cilmequechi, bene. haira^ftiirlu, male, leUquechi, certo. 17. Numeralia funt mivuchi ? quoties. alduchi, faepe. At NB pichichi9 non eft in ufu f fed ejus loco dicitur alduchi no , raro. ?*mi *kz7iz , femel , una vice. mari mita, de- cies. pataca mita , centies. huaranca mita , millies quinelque mita, qumelquemel , gi£&- wi^/, aliquoties: pichimita, non dicitur. Ut fiant neg-ativa , additur no vel in fine vel in medio. Epu mita no v. efu no mita, bis non, haud bis. quinelque mel no , v. qumelque no mel, non femel. alduchino, aldu no mita, non faepe. ca mita, iterum. ulcatu%e v. ca mita utcaQe , canta iterum. Marichi Ggnifi- cat imo. decies. 2do, eft numerus determi- natus pro indeterminato & confufo. E. g. marichi vei pibin, illi dixi fexcenties, plusmil- fies, pro faepiflime illum monui. 3tio. figni- ficat propofitum firmum & feriam volunta- tem faciendi aliquid vel non faciendi. ma- richi aiiilan, nolo, nec perficiet , quamvis maxime inftet , urgeat , conetur , ut faciam. marichi vei pile , vemlabin , quamvis centies, millies jubeat , mandet , imperet , non faciam. marichi lali rume , Patiru §etulaian , citius mihi vitam extorferint , quam Religiofum efficiant. NB. Difcrimen inter mita & meU Mita , quod eft mutuatum a Lingua Quichua f^ju Peruviana ; folum numerat vices prae- fcin- <56 *fc & jfr fcindendo a tempore , fed mel applicatur ad (ignificandum tam numerum quam tempus, feu in quot occafionibus. quine mel, femel, in una occafione. epumel, bis , in duabus oc- cafionibus. 18. Hae di&iones: prima, fecunda, ter- tia, &c. vice, vertuntur ut videre eft in exem- plis. i) Veula amocaquen, v. veula ni amo- caquen , nunc prima vice iter facio. tva ta m" eputun ta ni Qicun, nunc fecunda vice mihi venam incidunt, fecant, mihi fanguinem ex brachio , pede , venis mittunt , detrahunt. tva ta ni melitun ta mi pibin , jam te admo- neo quarta vice. 2) nal quirxe mita, prima vice. nal epu mita , fecunda vice. nal quiwe mita tubi , la$meiu, primo illum iftu, vul- nere occidit, peremit, interfecit. 2) cillatu cudei, vill nambi ta nicuUin, v. ta niculatun mo ta ni cuden , &c. tertio lufu , ludo , lu- fione tertia omnia amifit, omnium ja&uram fecit, nihil illi reliquum fuit, omnibus eft exutus. culatu mo , v. culatun mo , v. ciilatu- $ele , Aueun$ei, in tertio lufu confiftit vi&oria. 1 9. Hae : hac vice , ab eo v. ex eo tempo- re fic redduntur : vachitu mo hueulaiaimi, palmam hac vice non confequeris, feres, lu- craberis. veichitu mo cumvalcaumecuumeimi , ex eo tempore omnia tua ad interitum ver- gunt. 20. «3 $ JSf> '57 20. Adverbia bifariam, trifariam, multi- fariam, v. dupliciter, tripliciter, &c. expli- cantur imo addendo Nominibus numerali- bus ad cum gen, vel commutando Nomina numeralia in verba. E. g. epu ad $ei ta mt pepium, v. epuita m" adta mi pepium, duplex eft veftis tua, v. veftiris dupliciter. 2do. ad- dendo rume* epu rume pepium geimi, idem. 3tio. mutando rume in participium , item addendo quechi : epu rumequechi v. epu ru^ melu vembin, duobus modis illud feci. ca ru- melu, ca rumequechi, alio modo. quinelque rumelu , rumequechi, aliquo modo. aldu ru- me, rumei, rumelu9 rumequechi, multifariam, multis modis. aldii rnmequechi no, paucis modis. NB. rumelu v. rumen cum Nomini- bus vel Adverbiis quantitatis quantitatem vel craflitudinem indicat. £. g. aldil rumelu v. rumei, valde craflus , pinguis , obefus. pichi rumelu , muna rumelu. Item ad notat imo. confanguinitatem. 503. 2do. mores bonos vel malos. qelai ta m' ad vachi cahueUu , hic equus non videtur malus. epui ta rxiad: am- bidexter, duabus fedet fellis. 2i# Adverbium negativum quod refpon- deat Latino ne , Lingua Chilena non habet, verum fupplet particula qui cum fuo Impe- rativo. E. g. ne feceris , noli facere. vem- quilmu 22. 1 »58 «!j& $ <& 22. Adverbia ad refpondendum quando quis vocatur , funt duo : chem & au Quidam rudes & inculti refpondent au! 23. Adverbia Taxativa fat , fatis : funt duo. imo. Vanten, venten, & figiuficant imo, non plus , haud amplius : venten . venten. 2do. faftum verbum eft idem , quod fatis eft f fufficit. venteni, ventencai, ventenpe. Et his vocibus utuntur ad fedandas difcordias, ad vagitum feu fletum infantis comprimendum. Item in menfuris, &c. item folet effe ultima claufula in colloquiis , ac ultimum vale. ven- teni7 ventencai vachi d$u. 2do. mtn quod fonat fatis, atque etiam folum, tantum. ei- mi mtn , tu folus, quiue mtn , tantum unus. ni mtn votm , meus unicus filius. Reche mtn mlei, foli Indi adfunt. Hoc item adverbio fuppletur nunquam, fed tunc ponitur affir- mative. Tva ta m" mtn peun , hac folum vi- ce nos videmus. Suppletur etiam nunquam per particulam hue infertam verbo negativo. Vemhuelaian, non faciam impofterum. Ex venten & mtn fiunt abftra&a mtnqen, ven- ten§en. quimlan ta mn mtn§en , nefcio quot v. quot numero fitis. tva ta m mtnhuen v. ta ni ventenhuen , finis , non poflum ultra , nihil fupereft , finita res eft. tva ni mtnn , hoc poflum praetereaque nihil. cheu mtnaimi v. chem ta mi mtnal? quoufque pervenies? ta m' mtetun , v. mtetun ( folum ) quoufque potero. 24. 24. Adverbia quantitatis indeterminatae funt chumtn, quantum. vanten v. venten, tantum. Applicanturque tam quantitati con- tinuae quam difcretae. chumteni v. chumtn gei ta mi ovifa ? quot oves numeras ? chum- teni vachi mamll? quantiim eft hoc lignum. mvD&Qei ta mi votm ? quot filios habes. mu vutai, eft valde altus, magnus, procera fta- tura. mu rumei, craffus, obefus. Reliqua adverbia quantitatis tam continuae quam di- fcretae funt aldii, cad, cauchu, multum. Pi- chi cum Nominibus fubftantivis eft adje&i- vum parvus, cum verbis eft adverbium pa- rum, pichin vinu, parum vini, ubi parum eft fubftantdvum, uti aldun, multum. Ex adverbiis fiunt verba pichin, parvum efle. aldun, cadn, cautiin, cauchun, multos efle. cauchun fignificat etiam tranfire, jungitur- que ciun pa , me. 25. Magis refpondet iod, no, nochi, iom, plus, amphus. Inde iodn, non, iomn. Adver- bia comparativa fient anteponendo iod ad- verbiis finitis in Qechiv quechi, iod lefquechi, currendo citius. iod cilmequechi , melius. Eodem modo formantur fuperlativa ante- ponendo marichi iod , marichi iod cumeque- chi, optime. Si fuperlativa fuerint abfoluta, adverbia fient vel per marichi folum , E. g. marichi cumequechi' , optime; vel addendo quechi fuperlativis abfolutis, quae fiunt ex ver- i6o *$&>&<& verbalibus cum particula ten. chovuntenyc- chi v, chovuntenquechi ', negligentiflime , om- nino negligenter. 26. Quando Adverbia tantum, quantum funt relativa, fient imo per uHaun efle pa- rem , aequalem. uuaui v uyauqpita mu quimn- eftis in littens , fcientia , do&rina pares. u&- au§ei ta mi quimn , ta mi peni ta m quimnon, mo v. e§u v. uuauiqu ta mi quimn , ta mi peni ta ni quimnon eq>u , tantum tu es peri- tus, quantum ignarus eft tuus frater. 27. Habet haec Lingua quod refpondeat quando interrogativo , nempe chuml, at non quando fine interrogatione. hinc imo abs- que omni adverbio utuntur folo fubjun&i- vo : aculi v. acutuli, quando adveni. 2do abs- que fubjunftivo fimpliciter E. g. acui piru , inche mlelan va meu , pefte graffante , in om- nesque fseviente , ego aberam. 3tio. per ge- rundium Ablativi/ r\i acuabuum v. m acua- bun mo : quando erat venturus. 28. Adverbium Vix explicatur imo per $echi, at NB. quod qechi cum Nominibus eft participium in lu e. g. co qechi id eft co qelu: $echi co, id eft $elu co 2do. lignifi- catur per huera v. hueraquechu Huera mo- %en , hueraquechi moqen , segre vivo , vix re- fpiro. 3tio. per ape v. epe. ape acui, villte- pelcaquebi ta ruca , vix venit , quando totam do domum concitat. epe tuui, v. ape tuulu laqm- mebi quine cunuval, vix exivit, quando pau- perem vita exuit , privavit , de medio fuftu- lit, morte affecit. 83. 29. Adverbia hortativa funt imo. ca , quod femper poftponitur, & ordinarie cum Futuro vel Imperativo : non imperat , fed fpiritus ac animos infundit. Cum reliquis Temporibus eft adverbium confirmativum vel afnrmativum. 2do. ea. at iftud ex Lingua Hifpana videtur accerfitum. 30. Potius quando fequitur quam , red- ditur imo. per adverbium iod & verbum cutnen, quod fiet Participium, fi fenfus id poftulet , & fi ponendum fuerit in Praeteri- to , etiam cum mom. iod ciimeadui ta m u- tuabuel, ta xd mlecatuabuel mo va meu, po- tius abirem , quam manerem hic. iod cUmei ta m ilomom , ta x\i ichaViuamom mo , potius carnem , quam pifcem coihedi. 2do. per no. cofque iqueViebin , ilon no , potius pane , quam carne vefcor. 31. Jam jam : ape vel epe. ape v. epe tana- na&ai f jam jam cafurus. 83. 32. Mox, ftatim quando eft folum, ver- titur per adverbia Temporis: at fi jungitur atque ut, redditur imo, per veichi , muchai, v. mutau Si fenfus eft de futuro, poterit L etiam 162 ?**&<& etiam fieri per praeteritum fubjun&ivi. veicht v.muchai acuai v. acule, deftu§eai, mox ut venerit , conjicietur in vincula, in carccrem, manum illi injicient. 33. Eft Regula univerfalis, quod quaeli- bet pars orationis, ex qua poteft fieri ver- bum, pollit etiam effe adverbium afTumen- do Qechi v. quechi, vel n auferendo , vel po- nendo illud poft n ultimum. 289. § 3. De Adverbiis propriis Linguae Chilenae. imo Rume. 224. 2do. CaM. 193. 3tio. Re. 222. 4to Em, ema. 200. 5to. Ula. 229. 6to. Petu. 215. 7mo. Marimari, quod eft adverbium ufitatiflimum , ac fignificationi- bus abundans, exundans, inundans. Etymologia eft ab adverbio mari, decem. unde mari mari, decies decem , & eft mo- diis affumptus a Lingua Quichua: nam In- df Peruviani fe invicem falutantes dicunt chuqfia chuQca, quod fonat decies decem. At ln Lingua Indo-Chilenfi habet fignifi- cationem magis amplam : nam imo. Eft Adverbium gratitudinis : nam quoties Indo - Chilenfi aliquid dono datur, vel aliud quodcunque praeftatur beneficium, refpondet mari mari: ago & habeo gratias, amo «fc $ d& 163 amo te multum de tua liberalitate : charitate, diligentia, grata mihi femper erit tui doni, beneficii, munufculi memoria. 2do. eft for- mula falutandi , valedicendi , &c, nam in congreflu & quoties falutant aut valedicunt, dicunt mari mari: falve, falve plurimum, falute te impertior, jubeo te falvere, bene vale, valete pariter omnes, opto tibi bonum diem , contingat tibi felix fomnus , fervet te DEUS : omnia hsec & alia limilia fignificat mari mari. Et refpondens, etiam tnari mari refpondet; feu falve tantundem, & tu falve perpetuum; eandem tibi opto falutem, & ego viciflim tibi bene precor; idem tibi op- to , valebis tu quoque , &c. 3tio eft adver- bium ol>fecrationis. mari mari Burenieen , rogo, obfecro, obteftor, manus ad te fup- plices tendo, per DEUM peto, ut mihi igno- fcas, veniam des, ne me rogantem fuppli- cemque rejicias. 4to. mittendi falutem, &c. aldh mari maribichi, ta ni marimari eluabi- mi, falutem ipfi a me dices multam, pluri- mam, falvere eum jubebis meis verbis, fa- lutem illi rurfus a me nuncia, falvere illum quoque a me jubebis. 506. Ex mari mari fit verbum mari marin v. marimariln , figni- ficat omnia quae marimaru Quando mittunt falutem absque pin , dicunt : aldil marimari- len v. aldil marimarileXaen : At cum pin : al- du mari maribichi pi9 piabimi , v. aldH mari mari pieimUy piabimi. 206. 244. L 2 Ad l64 % $ e#> Advcrbia Vocativa non habent nifi f unum em: at utuntur luo proprio invi " fe vocandi modo. imo, Nominibus coc ^ guinitatis. 2do. terminis communibus __ *",_ variatione aliqua, aliisque. E.g. Voca J ^ lius matrem: chacha. patrem, chachai, c< "~,J "~ zau Vetulas vocant cui pro cuye. Decr _"^ "■""* tas cu/e pUU , anima vetus , fenex. Fratre " = forores fe vocant invicem, llam , pro Ua m *" en v. lam&en. Viri fe mutuo vocant - — -- terminus proprius HuiUichium. Filii mi -~ "=— *■ etiam Papai, Pai vocant : & Pater filia ^ ' "- v. nabu pro nahue. Quando fe appeJ "^ ~s- Nomine proprio, aut gradtts coniangi ^ _ tatis , addunt cau E. g, Uufue cai i 6 _~ ^p ter! Chao caif 6 Pater! Huinca cai, t ^ ^^" pane! Bernardo caif'6 Bernarde, &c. ^ 'V^ 290. CAPUT X. :- :-*-. DE PILSPOSITIONIBUS, ^ ^ * ia imo. A, ab, Praepofitio vel poftpc ^ -*— ^ ; ( ne Inftituamus quseftionem de noiai ^- ra- in Chilenfi Lingua magis ufitatata eft '^ -- ^. quae etiam pronunciatur mu v. meu, tj quivalet quam plurimis praepofitionibua ^- j^d tinis , ac pro iis abunde fupplet, imo. ^l; , a, ab. cwra mo, ab urbe. 2do. i, ex. Awi^sr^ . ex nemore. 3tio. in. rulu mo, in campo.. ^ - de, rou mo , de ramis. 5*°. pro. emt mo, te, 6to. cum. chao mo , cum patre. 71110, : ^ lelvu "s ^ j «# It* Oi. JTt. i mArme. trmxi3L ad :3L. «?a. Z>/OS r. oga I£IX P^modc ■/ eciam fup- [jkpra ivt. r*r «/ . j^seitsrque ciun \mb& ftrros znc:r=: irdtorum. *- (pk «r. pr:. :*■;**/ . ^:c eas HUc . illic il- iadeac *^£=: 5zzr& Apc-^ope.eos ta- rd firrrTepi: DicnTZJT^am *5/>. i«- rai'. pre «^ av ^vjx", per me licet. : S 5. Afcpe. id-esa q^od ime; fit eodem AAfi pcffie" . quod quando jxmsfi- irtb abioictis: nos fohnn poteU fieri afariRanegaxiva. fed etiam per Parti- a lu Degaxrnzm. E. g. !*ehuelai dgu in- chiu mo , nihil eft nec contra me , nec con- tra te. qehuei dgu inchiu mo , adfunt quae- relae contra utrumque noftrflm. Qehuelai d$u vachi huentu , nihil contra hunc Indum op- ponunt , objiciunt. Contra , fi fignificat ex. adverfo , e regione ; rito , rito inche v ni ri- to inche. 7mo. Coram, fuppletur 1. per ina, pro- pe. ina Pedro , Pedro ni ina : ina Pedro mo , coram Petro. 2. per ad: eimi mi ad mo, co- ram te. 3. per aqe. Apo tu a%e mo , coram Gubernatore. 4 per taftu: taftu inchiu v. inchixi, coram nobis. 8vo. Cum e$u v. mo. Chem mo v. chem e<$u rputibimi vachi mamll? cachal mo v. e$u. quo iftrumento form&fti hoc hgnum? fecuri. gno. Erga V. a, ab. Extra adverbium huecun; praepofitio, ut in exemplis: tutelai- mita mi piel meu, vemn meut extra chorum faltas. huedhued $etui, v. huedhuedi, v, hued- huedtui, infamt, deftpit, de poteftate mentis abiit. caqeduamn, catuduamn, ecftafin pati, animum rapi, abripi, abforberi. i68 <*, & d£» 10. Infra. i# nau 9 nauple 9 nau mo 9 naH ple: deorfum. 2. minche. minche %ilan v. «a# oplan, vadum mferius tranHre, fuperare. minche pnnpixya , fub axilla. 11. Inter. 1. ragi v. raqin v ragintu ra- qp v. ra$in puche v puche mo: v. ra$in mo puche, inter homines, in medio hominum. ra$in v. ragintu anu§e, fede medius, in me- dio. 2. uildanmaumn, dividite inter vos. /#g- mui%u , alter alterum occidit , mutuis vul- neribus conciderunt. 3. Quando funt plu- res, qui ad aliquid faciendum concurrunt, & ifti plures funt ejusdem generis in illa li- nea, quam Nomen exprimit, tunc elegan- ter adhibetur Nomen illud genericum uni cum litera u ; & fa&um verbale jungitur cum particula perfonae refpondente. E. g. Ta in penium deumaVUin rucaf nos fratres fo- li , v. nos fratres omnes fimul v. unii domum hanc a fundamentis ad colophonem erexi- mus , vel ( ut Hifpani loquuntur ) inter nos fratres perfecimus, perduximus. ta in mon- mahueun9 inter nos confanguineos. ta ui maUeun peniun ei§n cai9 inter patruos , fra- tresque. ta in quine cheun , inter nos qui ejusdem fumus familiae, domus, vicinitatis, ordinis. 12. Intra, intro: minu9 puminu: dicitur etiam pu folum. pu mlei9 intus eft. pu ruca» intra Sfc» $ e#» '69 intra domum. Inde minutun , minuln , intro- mittere. 1 3. Juxta , prope , quando eft adverbium, llecun. Si diftantia eft parva , ina ; inde lle- cun, inan E. g. lleculei, parum abeft. inapra- quei ', accedit. diyelei, eft propinquum, pro- ximum. diqtlbi%e, paululum illud remove. deutumn v. pelolemn , aldu digelelai ta mn la- ial, attendite & vigilate, quia mors appro- pmquat, nec longe abeft hora, quae vobis vitam finiet, Quando juxta eft praepofltio, verti poteft 1. per pu: anulen pu ktal, fedeo ad , prope , juxta ignem. 2 per taf , taf leu- vu , v. leuvu mo , juxta fluvium. 3. ina. ina leuvu , v. ina leuvu mo , prope flumen. eimi mi ina , haud procul a te. inaltu leuvu , pro- pter v. praeter ripam. 14. Per. quando fonat juramentum fm\ ft obfecrationem vla. DIOS fm ! DIOS ni vla, per DEUM 0. M Si motivum, mo. inche mulai, v. inche molai, v. inche molai ta mi umauiual, per me non ftat , quin dor- mias: 4, 92. inche u§e pieimi, per me licet, ut eas. 29P: 1. 15. Poft. 1. Vuri. Vuri coyam , vuri coy- am mo , vuri mo coyam , poft quercum. Ex vuri fit vuritun , fequi , regredi. vurUen , fta- re retro, a tergo. vurintun, abdere fe, fe occultare, fua tegere, celare, diflimulare. vu- *7o <$*,&*& vuriqnen, fraus, dolus, perfidia. vuri§nen- tun, cretizare, vulpinare, fraudulenter ag-e- re. vuri d$u, res fufpe&a. vuri piel , di&a in abfentia , a tergo. 2do. inan. eimi inanqfiimi v. inaleimi , tu fequeris. 3tio epu§entu, pri- mus a primo. ciilaQentu, primus a fecundo. meli§entu f primus a tertio , &c Qelai ta mi elu§eam v elu%eal, ina%echi acuimi , v. tutel- palaimi , tenpalaimi , fero venientibus offa. 4to. Vurifan Cuan , poft feftum fanfti Joan- nis. 5to. rupan. rupale quirxe cilyen cupatuan, redibo poft menfem. 6to nma. aldunmamo, poft longum temporis intervallum. pichinma mo , ftatim, poft exiguum tempons. rupal kdau , poft pera&a negotia. rupan umautun, poft fomnum. chillcatuli umautumen, poft ftudium eo cubitum. deuma ta mi imom ra- pituimi, poft menfam v. bene potus, vo- muifti. i6. Praeter. i. re, mtn. Vill amomaripa* iai$n ; re vUcha v. vUcha mtn amomaripalai- ai , omnes praeter fenes , exceptis fembus, precibus interfunto. v. 2 vill amomaripaia- io>n , pu vilcha no. 3. ovifa nielan , mari mtn nien v. re mari nien , non habeo oves prae- ter decem. chem cdmelcaeimu , re umautun cumelcaqueimu , nihil tibi prodeft praeter dor- mire. chem rume do>u aiuquebi ta che , lan no, v. lan mtn aHxldbi, omnia amant homines praeter mortem. vill rupaquei maputu d§u , DIOS DIOS ni aiuqen no, v. DIOS ni aiuqen mtn afrupalai, omnia praetereunt praeter amare DEUM. villchi d$u mo ciimelcaqueimi ', mi Miffa picloel no , v. re mi Miffa picloel mo cu- melcaquelaimi ', omnia facis fatis bene, & fa- tis accurate praeter infervire Miffae. V. nifl. 291. 17 Pro. ChaUua eluabuen v. chaUua m eluabubin, vilu eluuyeen, mihi dedifti fer- pentem pro pifce. Ta ni cumeqen mo bure- nieaein mo ta DIOS, pro bonitate fua mife- rebitur noftri DEUS, v. propter fuam bo- nitatem. mi putun mo allcu Miffalaimi, pro- pter potum non interfuifti Sacro. DIOS ni vla, propter DEUM. 290: 1. 18. Prope. V. juxta. Propter. v. pro. fi- ne. inaduamnoquechi v. inaduamnochi notu- caqueimi , inattentus res proteris, obteris, conculcas , pefundas. ralli deumaimi cafca- man %enolu , v. cafcaman no eimi, absque eo quod lit tui officii, nec fts opifex lancem ex ligno formafti. quidu tupubi ta ni peni, raquinobilu ta ni chao , fine v. absque reve- rentia erga patrem, fratrem ipfemet verbe- ravit. hueracaqei raqui%enolu, injuriofe ac fine omni reverentia tra&atus , vexatus , ex- agitatus eft. huera duQucabimi mi huerilcano- eteu, male eum verbis accepifti fine caufa. eahueUu qenolu aldunmalbin ta mi pemeabu- bin, »7* ?&,<&<& bin , quod equo carerem tardius ad te vifen- ctam acceflL chum cofque catuabun v. chum caixLcofqueabun genochi cuchido v. qenochi cu~ chillo mo , qua ratione panem fcinderem abs- que cultro. maldutulaimi rutne ta mi ial g*- no chadi, non tangis line v absque fale cibum. 19. Sub. v. infra. 10. Super. huente. Hu- ente ktal miauquei, multis calamitatibus ex- ercetur , multas aerumnas fuftinet. huente ktal umautuquei , nullis periculis terretur. huente glam temlaimi, non es bene educatus, eruditus , inftruftus. huente glam temmquebi ta m puyalli prolem fuam , fuos gnatos Ghriftianae fidei rudimenjta docet , urbanis moribus inftruit, ad humanitatem infbrmat. duamtunmaeimi , fuper v. de te cogito. hw- entelbin, illud fuperpofui. huente mlei9 h«- ente mefa, fupra ftat, fuper menfam. 20. Supra. imo. Huenu, quod plures ha- bet Dgnificationes , nam 1. coelum, cceleftes- que regiones fignificat. 2. cum n huenu, alicubi eft magifter. 3. furfum, 4. fuper & fiipra, poniturque vel Gne praepofitione, vel cum mo poft nomen, v. cum mo ante no- men. E.g. huenu pdll , v. huenu pdll mo , v. huenu mo pdll , fupra pavimentum. plquitu- quilmi huenu mo, v. huenu ple9 ne cum Diis gigantum more pugnes, in coelum ne e&- puas. huente leuvu, adverfo flumine. huente v. huenteple , fupra. 21. <& ® e* '73 21. Tenus, i. ple. ancaple: usque adme- dietatem. loncople , ufque ad oaput. 2. ciltu, pelcutu, coUo tenus. 216. 22. Trans v. Cis, citra. Verfus. lafquen- ple v. lafquen mo ple , verfus mare. vaple, vamople , tva ple, tva mo ple , huc, hac. vei ple, tveiple, veimople , tveimople, illac, iftac. teyeple, teyemople , llluc. caple, alio, non ad- mittit mo , neque vauple , teyeuple , quia #<*» derivatur a 00 *»*# , & teyeu a fej^ a**#. quv* wnple: ex una parte, verfus unam partera, epunple , verfus utramque partem. villple , u- bique. vachiple, ex hac parte. NB. Huilliches dicunt//i pro cai9 & pUlcu cofque ple, pro pHdcu cofque cai , panis & potus. 23. Ufque. imo. cutu. leuvu cixtu, leuvu mo ciltu. ufque ad fluvium. cUmehuelaian , laqmelmi ctitu , non ceflabo , non definam , donec v. ufque dum te occidam. eimi mo cutu , ufque ad iocum , ubi ftas. inche m mlen mo oxtu> huc ufque ubi confifto, perfifto. 2do. ple. V. Tenus. 291- CAPUT XI. DE CONJUNCTIONIBUS. 1» Ac> atque, &, etiam; cai: haec conjun- ftio cai fuppletur imo. cum huen. E. g. votmhuen, pater & filius. conihuen, matet & filia. 204. 2dcK cum ple. 290: 22. 3tio, per lilepfin »74 •%* $ JgP filepfin reducendo Nomina fingularia copu- lata cum &, ad Numerum Pluralem. E. g\, eimi inchiu , ego & tu , nos duo. teye eimu , tu & ille. inchin, ego & vos, vos & nos. 16. 18. 21. Cai quandoque eft particula exor- nativa vocativa: Chao cai! o Pater. Nuque cai! o Mater ! 289. 2do. Aut , vel , item ve encliticon. chei, chemai, chiRi. %epei , peu Tva chei, teye che- mai, aut hoc aut illud. cumeqetuai chei, c£- me Qetulaiai chemai, erit tempeftas vel fe- cunda vel adverfa , aut ferena aut turbida. 288: 6. 3tio. At, attamen, fed, tamen. 1, no, mau Vill huexiequeiyn , inche mai no, omnes fu- rantur, at non ego. v. inche maihuenequelan. 2. inei chillcatulai rume , inche mai chillcatu- quen , nemo ftudet , at ego litteris navo ope- ram; nemo eft mufarum cultor, at ego fum difcendi cupidiflimus ; nullus fe ad littera- rum ftudia refert, at ego totus in eo fum, ut animum do&rina excolam. quimlaimi pi- Qeimi , eimi ca$ei ta mi duam , dicunt te non mtelligere : at tu optime fcis , quo curfum di- rigas , quam viam teneas , fequaris. V. imo. 4to. Ergo , ideo , igitur. Veimo; veixiivla, DIOS ni piel raquilabimi , veimo alhue ruca upe pi$eaimi , DEI mandata non fervas , er- go condemnaberis. raquilabimi ta mi to- quie- quieteu, veimo tpuqpaimi, fuperioribus obe- dientiam non praeftas , ideo vapulabis. 5to. Equidem, quidem. mau Inche mai DIOS ta ni piel inaituquebin , equidem DEI niandata fervo. item vemqe mai , fac fis. 6to. Et , etiam V. ac , atque. Ideo. V. er- go, quia, imo i Huelu, quod folet habere adjunftum mai , & interdum interponunt que. E. g. huelumai , hueluquemai Verum adverbiiim .• non folum ; in hoc idiomate o- mittitur. chgarcudi, hueluquemai la$mtubi, vulneravit, imo interfecit. cumeo>ei pigei, hueluquemai marichi iodi ta m* cilmen , bonus imo optimus. Huelu etiam fignificat: at, ta- men , attamen. vill alcuMiffapaquei%n , huelu eimi no , v. eimi huelu no , omnes Sacro in- terfunt, attamen tu nori. 2. ina , & eft ele- gantius. chgarcubi, ina lagmtubi, illum pri- mum vulneribus, demum morte mul&avit. ymo. Ne cam. inche cam aiecahue gen? inche aiecahue $en cam chi? Egone fcurra, egone parafitus ? ta ni umautunoabum , nan- pllmeuyei, ne dormiret, ambulatum ivit. 8vo. Nec , neque. rume : eimi rume no , nec tu. tva rume vemlaiabimi , tva cai vem- laiaimi, nec hoc facies inei rume inchiu, neu- ter , nec ego nec tu. inei rume eimu , nec tu i?6 <«*»$«&» tu nec ille. inei rume inchin , neque ifti , ne- que nos. inei rume Pedro Pablo eQu quim- Chilidu§uquelaimu , neuter nec Petrus nec Paulus linguam Chilenfem callet. ulaian mlecatulaian rume , nec ibo , nec manebo. gno. Nifi. re , mtn. re eimi9 eimi mtn , nemo nifi tu. re cofque pin, panem fohim poftulo. 10. Quamquam, quamvis. cume$elu ru~ me v. ciimelu rume , eimi chanapiuqueknolali- mu ta mi chao , quamvis bonus , Pater tuus fua tibi arcana non pandit, non communi- cat, non patefacit, non manifeftat. ii. Qua, quatenus, fecundum quid. mo & faciendo ex nomine abftraftum : ta mi mapuche%en mo , qpllirqueimi , qui Indus po- tu te obruis , ingurgitas. ta mi chumyen mo vei piqueen , ta mi Patiru^en mo chei, ta mi Huincaqen mo chemai , quatenus mihi hoc dicis ? qui Miffionarius , an ut Hifpanus ? ta m" allcunon mo , rupalmavaXi ta m rulmen, qui furdo, furdaftro, & quod graviter au- dit, illi ignofcendum, danda venia eft. 12. Quia. i» mo. mi laqmdiel mo quine huentu, plfulgeaimi, quia homini necem at- tulifti, quod hominem vita privafti, exuifti, tu quoque fufpendio necaberis , vitam finies. mi cilme che%en mo aiueimi. v. 2, cume che- Qeimi <&> $ d£» 177 qeimi; veimo aiueimi , quia es vir probus; mihi in delitiis es. Sed , verum , verum enim vero, quimlaimi piQeimi , eimi mai cagei ta miduam , Gmplex appares , fimplicitate cares. 13. Si. imo. cum fubjun&ivis; omitti- tur. acule , nietuabimi, eum fi venerit f de- tine. pebili laqpnabin , fi viderem illum , tru- cidarem. pebubili la%mabubin, illum fi offen- diflem , peremiffem. 2do. huerilcauyen chei v. iumechi huerilcauyen , bhreniemollechi 9 fi erravi, parcite. 14. Sic, ita. 1. vamqpchu vamqpchi uuda- queimi huera lan ! ficcine feparas amara mors. 2. vem v. vam. vem niebiqe , fic, ita illud teneas. vam amoqe , fic , lta ambula. inche vemqen, ego fum lta coniiitutus, hu- jus fum ingenii. eimi vemqelaimi, ea tibi in- doles non eft. vemqeiai , qelai , qelai veichi dqu, non eft ut dicis, eft falfum, falleris. 15. Sicut, ficuti. velut, veluti ut, uti. imo. vamqelu. Inche vemqelu. inche vem- qechi, ficut ego 2do omittitur ficut. E g. ro" amocan, ficut fecit iter. ro piel, ficut di- xit. ro toquiel, Dcut praecepit mi vemeteu, ficut tibi fecit. 3tio. eimi vemqelan , non fum ficut tu , tui ingenii , tuae indolis. mi chao vemqeimi , patri aflimilis es , patrem ore , ha~ bitu, inceffu refers, es patris viva effigies. M eimi 17 8 eft- ^ivrfia*05 * *.-* ""^ v»"01 >?^S * uf -c«* t*****^ . o^J ^o jp-L*— - _- V* N '*» *^ -s o**10 V fcoot»5'* . uti. N ,-«**». u 1 Mctt" e7 xv **£'*- *V* €%f*<* . -•* — * — __ % _. . ----■-■ --^ aCco«°' ----^** rttare citare defiderant; in duobus autem affe&i- bus excitandis praecipue antecellunt. imo. in affe&u triftitiae & commiferationis , adeo graphice & proprias, & alienas calamitates defcribunt. 2do.. in amore & blandimen- tis. Tani blandi funt & blandiloqui , praefer- tim mulieres, quae ut verborum concinni- tatem & ornatum aucupentur, amoremque fibi concilient, mirum quantopere fuis di- minutivis, aliisque orationis pigmentis pul- cherrimum idioma corrumpant. 293. 2do. per Interje&iones. E. g. tui, atui, atutixi! vox ejus qui vapulat, doloris acerbitatem fignificans. achuchu ! indicans vehementiam frigoris. iiiiu, fignum irae & contemptiis. ti\i, titi cani ! injuriae, cavilla- tionis ! ui ui ! defperationis. ehu , terror , horror , pavor. veicu ! ehu , ehuem , admira- tio. Em ! affli&ionis. inche em! o miferum me! ema, em / amoris. vot ! commoti, & obturbati animi. ananai, fenfus doloris, dum jocantur & lafciviunt. hue ! admirationis dum audiunt nova vel inaudita. 294. 3tio. per partes orationis vel folas vel compofitas, fic blandiuntur viris vocan- do ipfos chachai, tai, chai, zai: mulieribus, chacha: externis , nat\ Minantur dicendo muchai ! fubintelligitur : peaimi v. penmua- imi, v. nacmaeimu Exprimunt exceffum M 2 quan- i8o «Sfc dfr quantitatis imo. per em ! ovi/a em ! 6 in- gens ovium multitudo. 2do. per qeno, quod idem eft quod $eno ironice : qeno ovifa f Defperationem declarant per latinoabun ; cal- \i lachi; utinam morerer. Triftitiam: cu- tantuqen em ! affligor ! "quot me obruunt mala ! piaulyen em ! vexor , tribulor , exagi- tor. Imprecantur mulieres : larume%e , ta na - rumege* Affe&us defiderii : pulcuem ! utinam haberem ad bibendum. mifqui iabun eml mel percupio. Dolent abfentiam a Patria, vel a re aut Perfona amata. ehu ca lihuen f en aliud fufpirium. Ad confolandum: chu- mabuiy chum§eabui! quid agas? Ja&antiae: caUi v. caUi mai! exfpe&a, videbis. item dicunt ironice penmaulaiaimi mai! nihil tibi mali accidat. Addunt nonnunquam Nomina Frater , amice , &c. amo%e , amo%e peni, Qe- lai ! canes vocant per vachivachi 7 incitant per toto v. to to ! cohibent per chuchu. Quan- do propellunt equos, mulas, vaccas, &c- clamant ala ala! v. ale ale ? 506 508. 295. CAPUT XIII. DE PARTICULIS EXPLETIVIS ET EXORNATIVIS. Duplex eft particularum exornativarum genus; nam quaedam ipfis verbis inferun- tur, de quibus jam faepe fa&a mentio eft. Aliae autem funt extra compofitionem , nec funt funt pars orationis fignificativa , fed tantum exornativa, quamvis aliqui iis utantur non tam ad concinnitatem & elcgantiam, quam «x ufu & confuetudine. Sunt autem fequen- tes: imo. Cha eft mere exornativum, & or- dinarie jungitur adverbio ca. E. g. cacha , & non cum alia voce aut di&ione , & quidem folum: cacha. 662. 2do, Chi. 1. eft idem quod chei. 2. eft pars eflentialis verborum in prima perfona Imperativi absque Tranfitione: & fecundae pluralis ad primam fingularis cum Tranfi- tione. E. g. eluchi, elumochi , item in pro- nominibus demonftrativis. E. g. veichi,vachu item in adverbiis numericis quiuechi, efuchi, &c. 3tio. eft exornativum , concurritque cum quacunque orationis parte, praecipue cum participiis in lu , & adverbiis cam, mai, Uc, &c. 3tio. Qa. Quandoque eft pars Nominis aut Verbi , & tunc eft fignificativum , non ex fe , fed ut unitum verbo. E. g. gna tu v. o/itu. profe&o , me hercle. Qapin , uxor mo- re patriae. qacan, haurire fentinam. Exor- nativum, illud verbis aut Nominibus quan- •doque intercalant, praefertim in fuis canti- unculis. 411. Extra compofitionem illud in fuis Dialogis frequentant. M 3 4to. '8= *» ® ,» 4to. m. haec particula raro invenitur, tSc folum cum e«, 5to. /V. 217. @wtf extra compofitionem & poft adjeftiva 1. aequivalet arttculo Plu- ralis, ut diftum 10. 2do, pofitum poft ad- verbia & pronomina, eft particula exorna- tiva. Item cum nominibus numeralibus cum / & fine /. E. g. quineque v. quinelque , qui- dam : quamvis jure dubitetur , num hic fit exomativum, an nota numeri Pluralis. 220. 6to. Ta. aliquoties eft ugnificativum. 1. dum agit vices ckem , atque ita illo utuntur, quando non fatis audiunt , vel percipiunt , quod dicitur. 2do. quando difcernit ac divi- dit vocem aliam ab alia: fic adhibetur ante i\\ E. g inchin ta in , nos : ut diftinguatur ab f'n , edere , bibere. Caeterum quando eft ex- ornativum , eft quo frequentius , & frequen- tiffime utuntur , & quandoque ponunt in principio , quandoque in medio , vel fine. nal ia tifan , liber exeo. 7mo. Va , ve funt mere exomativa. va reperitur poft ca. vei cava v. eaba. Ve cum quacunque orationis parte , utrumque fem- per in fine. 8vo. Quaedam orationis partes fignifica- tivae , adhibentur quandoque ut non figni- ficativae , quamvis non communiter : funt- que inltar intercalarium. E, g. vei ta, veimo, veimota , pickiga v. pchii§a. CA- *%3 @ Jfr 183 295. CAPUT XIV. Idiotifmi feu modi loquendi Linguae Indo-Chilenfi proprii Habet haec, uti quaecunque alia Lingua fuos proprios loquendi & explicandi mo- dos, faltem apud Latinos, quod fciam, non ufurpatos. E. g. 297. imo. In gravi dolore aut affliciione dicunt uudalei ni piuque , cor meum eft di- vifum: & quando affli&io ceffat, ac iterum ftfnt contenti, utuntur hoc idiotifmo: ntif- tuletui ta xd piuque , jam meum cor eft ite- rum claufum: latine, Tranfiit, qui animo haerebat infixus dolor. 460. 2do. Hanc phrafin latinam: hoc non ad me, ego in aliena me non intrudo; ego in officii mei regionibus me contineo; Lingua Chilena vertit : conmpaquelan vachi d$u mo, vel hoc idiotifmo: inche pivalan. 527. 3tio. Haec- quiefce, conquiefce, ad tran- quillitatem animi redi , reddunt : natifape ta mi ullcun , nailpape ta mi piuque. 488. 4to, Dum latine dicitur venit hora, Chi- leni dicunt. finita eft. E. g. deui ta m iabuel9 eft hora prandendi, edendi, bibendi. 543. 5to. Latini dies, nocies Chileni nume- rant : epu puni, ante duos dies. epu punai, poft biduuitt. 543. 6to. Latini anno dant menfes folares ; Lu- nares Chileni. 543. 7mo. Apud Latinos aliud eft comedere, bibere aliud : at apud Chilenfes eadem vox ,84 ® *» in & ederc lignincat , & bibere. ilan vinu , non bibo vinum , quamquam non careant proprio verbo phtun, bibere. 479. 8vo. Chem criif mlei , amoquei , miauquei ', quis ventus ? quse aura , quae tempeftas ? 560, 9. peeimi cupan. venio ad te vifendum. 76. 79. 169. 10 Lalcali v laieXi ta m pinom, mortua eft ipfi uxor. 538. 11. numuhtlan, olfacm non me percipio, non oboleo. pro : fum jejunus , integram famem ad ovum affero. 12. motitui leuvu, fluvius impinguatus ctt. pro: intumuit. 433. 13 epu antu vemafilu , v. epu antu vemlc- lu, duos circiter dies. 543, 14. Iram ob quam excefferunt verberan- do , &c. excufant : ui ta m" cuu , item hoc idiotifmo: uln ta m cuu. 512. 15. Tva ta ni mtn cupan, venio prima & ultima vice. 550. 16. Vircit moUbun mo v vircute molbtin , absque ira, libidinis, &c. impetu. 484 453. 17. coni Miffa, Sacrum incipit. tipai Mijfa, Miffa elt finita. 524. 18. yemem ca daji, Tranfeamus ad alia 516. 19. mivu coni, quot vulnera illi funt in- flifta? 533. mivii tu$ei? quot accepit. 267. 20. afpe vachi d$u , kuenu prape , pu piilli conai v. conpe , oblivioni illa tradantur , de his mentio non amplius fiat. 516. 21. eimi mo yavuluqtten , in te confido. 482. 22. pichin ptm duamtuaeneu: parum taba- ci obfecro. 414. 23. ta mipnen ieubin nw , quod te amem ut mater filium. 503. 24. Cheu utmmaimi, ubi transegifti no- ftem. 494. Haec pauca fufficiant, ut conftet Linguae Chilenae , uti aliis non deefle fuos Idiotifmos & modos loquendi proprios , quos Le&or , ut fervet in loquendo proprietatem , dili- genter obfervabit. 298. CAPUT XV. DE ACCENTU & ORTHOGRAPHIA. De utroque fat fuperque di&um fuo loco l- 2- 3. 4. 5. 34. 52- 53. 54. 55. &c. Caetera ufus ac Magifter docebit. Geiftae 26. Augufti 1772 299. EPISTOLA. Ri aiuelchi Patiruem Beraardo Haveltadt. Mari mari. Aldun mita cupa chillcaeimi vachi tipantu mo ; huciu pepi vemlabin tva epu dgu ni vla. une : HuerquenChe ni pevalnon mo. epulelu : ta ni quinobun meu Chilidu- $u tva. Huelu ado Huerquenche nien. cume quimnoli rome Chilidugu , doi pichi mita rulmean cai. Vei ni vla Patiru ema ! vill ni piuque meu manumeimi , vill antu mo cai mannmaeimi ta mi cume duam , mi cume piuque, mi aldun cume kdau manumeimi pituquellen , manumas cimi cai mi Chilidugu ni Grammatica. Chnmgechi quimimi , inche Chillcabin tva , ramtuen eam ? vei pian ado. Quine antii mo pibin inche ta viita A- '80 •&,&,«• po Nicolas Contucci : vill antii mo gneituquen pichi ta Chilidugu : cumc quimbubilichi, ta tti pepi glamqnemean Joi matugechi ta pu Che ! veimo Fatim Pnmncial tlie neu ta mi ciila Quademo : veichi pu Quademo pegelbrn ta ni aiiielchi Patiru Loncopagi pigelu : vei quimbt ta mi chillcael , vamgechi quimbiu , inei chei vacbl chillca; voe gei. Veimo vill chillcabin , chillcatobin cai : vill antu mo cai utintubin gneilubin cai. Vei nt vla quimquen pichi , aldiin pichi Chilidugu. A aiiielchi Faliru ! chuml cbei pe: pi duguaeimi taf age?chuml chei kdaucloaeimi gneituam, bautiiaiam cai ta pu Che ! pepi aldunmallai tva , vamgei chi inche yavuluquen DIOS meu. Veula gneituquen S. Theologia culalelu tipantu mo : vei abyecuiimei cai. veimo quine tipantu mo gneituan, ea tipantu mo mlean cai culalelu Frobacion meu , vei ta tti vla epu tipantu mo , Dios pile , pepi conpaian ta mapu meu. vei ni vla dugunmaen ta Dios Patiru em ! duguni maen , niOabige ta mi lanta MiJTa mcu , opulbige ni pllii fervor mo ; ni anca ciitnelen mo , ni piuque alduchi pa> Inche re niHaeimi tva : chillcalen ta Jliflion, ta Patiru ni cai quineque ciime nutamcan. chumtn Patiru , inei , cheu cai mleign. Chem dgu no rume mo venlen tepelgen, vemgelu vachi ntitamcan mo. Inche ni quimqueel eimi doi quimimi , vei ni vla chillcalaeimi. Inagedii mari mari pilelaen vill ta pu Patiru veichi mapu mo roleluchi. Veichi pu Patiru quimnochi mo m- me ! inche penobili rume cai , huelu cume duarrjtubin , doi aiubin cai. Vem vemaimi aiiickhi Patiru Dios ni vla, aldiin tipantu mo cai ciime mogeaimi, mogeaimi cai moll antii, vill tipantu mo cai Hnenu mapu meu. San Miguel ni collegio meu, ietiembre pigelucbi cii- yen mo , mari epu antii mo. Hoaranca , relue pataca , quechu mari , relue tipantu mo. Eimi ta mi citme piuque mo Servieteu Andreas Febres. Chili- CHILIDUGU PARS SECUNDA. Indiculus univerfalis R. P. Francifci Po- mey Soc. JESU in Linguam Chilen- fem translatus , additisque exemplis quam plurimis ad facilius addifcen- dum auctus. IHS 300. NB. Tametfi Lingua Chilenfis fit multo abundantiffima , fi ejus oeconomiam fpe&es, ut in Prologo ac tota Parte prima probavimus ; nihilominus non eft negan- dum, eam magna plunmarum vocum la- borare penuria. imo. Propter defeclum communicationis commerciique cum aliis Nationibus: unde cum res ipfae. E g. Varia fructuum , legu- minum, plantarum, arborum, animalium, artefa&orumque genera, quibus Regio Chi- lenfis caret , eo perlata non fuerint , nili pauca ultlmis his per Hifpanos temporibus, quid mirum, quod voces quoque his nomi- nandis Linguae Chilenae defint. Quae autem vel ex Hifpania , vel ex aliis Regionibus , eo poftea funt allata, ea vocibus corruptis ob gentis rufticitatem & infcitiam nominentur. Habet 188 "Sfc @ d& Habet propter commercium, quod Chilenfi- bus fuit cum Peruvianis , quasdam dictiones Linguat Quichuae. E. g. Apo , Gubernator , fuperior. tupu , leuca. antu , fol. atahuall v, achavall, gallina, &c. 2do. Cum animutn ad artes liberales & Itu- dia litterarum nunquam adjecerint, adeo ut qui vel fcribere aut legere norit , Ct nemo, in- de eft ut apud illos non fint in ufuvoces gene- ricse, termini technici, & verba facultativa etiam alibi opificibus non incognita, item qui- bus exprimantur potentiae tam materiales quam fpirituajes, habitus morales & intelle- ctuales, actus interiores, columna?, lineee , anguli, &c. 3tio. Quandoquidem inter IndosChilen- fes nulla floret nec invenitur Religio, nec cul- tus divinus, fed mera culpabilis aut inculpabi- lis ignorantia , & folum nonnulla ad res dome- fticas applicatio; non reperiuntur voces, quse Templo, altari, facrificio, vi&imae, oblatis, ali- que hujusmodi refpondeant, nec quibus es- plicentur res fupernaturales aut immateriales. E.g. fpiritus, gratia, gloria, virtutes, vitia,&c. in fenfu Theologico. Qux orania benevolum Lectorcm pncmoneo , ut res iieltens quam immcnli laboris fnerit , tot voces , qnot bic liber affert , colligere , iis quas haftenus acquirere po; tui conlentus, reliquas dum fantta JESU Societas inChi- lenTes Regiones redierit , patienter exfpectet, At nec elt necefle , ut eipeftes amke Leitor , nara babet Lingtta Chilenfis modos , tot qnot voles , voces perfacili iiegotio formandi. 574, 859. 860. 301. 301. Indiculus univerfalis. Pars prima, de mundo, ejusque Partibus. Ejus Creatio. Vill d%u ta !t/ uiti. Ta mapu , vill ta m" chaq, cai, unelelu chaQ. 696. Ta ni elqen. Quis mundum condidit? DEUS eft, qui illum creavit ex nihilo. Inei elicam tamapu? DIOS entubi chem meu no. 302. Quantum temporis interceflit, ex quo illum eduxit ex nihilo? 6971. ( ufque ad prsefentem annum 1772. juxta martyro- logium Roman. 25. Decembris. Chumtn tipantu §epei ta m* el%en c&tu ? cayu huaran- ca, aillapataca, relHe mari, quine tipantu pei. 303. Quantum temporis lnfumpfit in 1II0 condendo? fenos pofuit dies, tametO uno illum momento creare potuiffet, 0 libuiffet. Chumtn antii mo eli? cayu antix mo eldi, mu- chai pepi vemuyeabui rume. 304. Quid prima die fecit? Coelum fecit Empyreum, Angelos, Terram & aquam, nec non lucem. Chemchi d%u vemi unelelu antyi meu? Doihuenuleluchimapu,pu Angel, Tue mapu , co , pelon cai. 305. Quid altera die? Firmamentum feu coelum ftelliferum produxit. Chumi epuleln antu meu ? pu Huaqlen xu mlequeum. 306. •90 ■**, e ,«• 306. Quid vero die tertia in lucem edi- dit ? Aquae tota Terra fufe , DEI juffu fuos in alveos cavernasque fubterraneas conflu- xerunt. Tum produxit Terra genus omne plantarum & frugum. Chemchei vemi ciilale- lu meu ? Co huente Tue mapu mlebulu , tu piel meu ta DIOS coni pu r$an mo. Veimo tipa- ia,n pu mahuida , pu la/quen : veimo cai lletui pu mamll vill pulahuen cai. 307. Quid demum quarta, quinta & fexta die condidit ? die quarta Solem , Lunam , cseteraque aftra ; quinta pifces & volucres ; fexta denique hominem & foeminam pro- duxit. Chumi chei melilelu , quechulelu, cayu- letu antu mo cai? melilelu meu eliantii, cuyen caqeluchi pu hua§len. Quechulelu mo pu cha- llua , pu unm cai : cayulelu meu pu cahueMu , pu huaca , pu vilu , caque vamyeluchi animal llavacha cai. Veimo ta pu Che , Huentu mai, domo Cke cai. 308. Exempla : Ape DIOS mlepe pibi; vill mapu mlepei , vix unum dixit DEUS haud imitabile Fiat ,- ftat mundus Domi- num moriger ante fuum. VilL pu Che m' Chelvoe ievalbiel ta DIOS, omnes homines obligantur DEUM tanquam Conditorem fuum agnofcere. Aldhn manumycbin ta DIOS ta nV cumelaeteu mo , DEO propter plurima, ques mihi contulit beneficia, mul- *%3 & Jfr 191 tis nominibus fum devin&us. DIOS ve- mein mo , vei aldixn aiunmamui, nofter Con- ditor DEUS omni amore dignus eft. 500. 584 585. 309. CAPUT I. DE MUNDI PARTIBUS. Unelelu Capitulo. Vill mapu w" cha§. Quaenam funt mundi partes? praecipuae funt Ccelum & elementa quatuor, ignis,aer, terra , aqua. Chuchiqn mapu w" chag ica ? Doi vutalu Huenu mapu lle , meli elemento cai, ktal mai, crhf , Tue , co cai. 310. Quot funt cceli? Duo funt praeci- pui, videlicet Empyrium & Firmamentum, Chumtn Huenu mapu Qei? epu. Duo Huenu- leluchimapu mai , pu Yiua§len nimlequeum cai. 311. De coelo Empyreo. Doi Huenuleluchi mapu mo. Quodnam eft ccelum illud Empyreum? coelorum omnium eft altiflimum vaftidimum idemque pulcherrimum. Chuchi mapu tvci? Doi Huenulelu , doi vutalu , doi pelon§elu , doi temo%elu , doi cumelu caivill pu mapu meut 312. Quem ob finem DEUS hoc coelum con- condidit? ut effet Beatorum fedes. Ckumal DIOS eli vachi Huenu tnapu ? molt peuma- $elu ica ta ni mleam. 313 Quinam illi Beati funt? Angeli, feu Beatee mentes, & Homines fanfli. Inei cam Qeigtt vackipu peuma%elu ? pu Angel mai, pu Santo cai. 314. Quid eft Angelus? Spiritus eft ab omni concretione remotus, Chemcki dyu §ei cam Angel? E/piritu $ei ta m pllu vem- q,elu , huelu anca niencAu. 315. Suntne omnes in ccelo? nequaquam. Tertia quippe illorum pars , quos DEUS initio mundi creavit , converfa eft in caco- da^mones, & prascipitata in inferos. Vill pu Angel mlei%n cam Huenu mapu mo? mu ca. Villpu Angel Huenu mapu ta iu llituq,en meu , el$elu ta DIOS mo \ culalelu chaq pi- chi veimo Qetut'$n pu PiMan, utuventu$ei$n cai mu minche Tue mapu mo. 316. Quai caufa fuit mutatkmis adeo fu- neftffi? eorum peccatum. Chem iu vla cam? ta tu huerilcan ea,n n* vla. 317. Beataa illse mentes, quse Dei gra- tia non exciderunt , eundemne omnes ob- tinent in ccelo ordinem? minime: funt enim in ternas Hierarchias diftributi , unaqua?que avtem ~ autem Hierafrchia in tres ordines. Vill pu eitme Angel u&auiqn ? mu. udantu$ei$n cfda Hierarquia meu , moll qume Hierarquia cflla orden meu. 318. Quinain Angeli funt primae ac fu- \ premae Hierarchiae? En tibi illos omnes fuo I ordine. Suprema Hierarchia Seraphini, Che* rubini, Throm. Media Hierarchia: Virtu- tes , Poteftates , Dominationes. Infima Hie- rarchia : Principatus , Archangeli , Angeli. Ckuchi pu Angel qeign unelelu , iod raquiva- luchi Hierarquia mo cai? allciltu%e ta m* pu Hierarquia e§n , ta xii pu orden cai. Unelelu Hierarquia pu Serafin , pu Cherubin,pu Tro- no cai. Epulelu pu Virtud, pn Pote/lad, pu Dominacion cai. Inalelu pu Principad , pu Ar- cangel, pu Angel cau 319. In quos ordines diftributi funt San- fti? in plures: hi funt praecipui: Apoftoli, Patriarchae, Prophetae, Martjrres, Confef fores, Doftores, Virgines, Viduae. Sanfto- rum aliorum ac Sanftarum innumerabilis eft multitudo, quorum Rex eft JESUS Chri- ftus; Regina autem fanftiffima Virgo MA- RIA. Chumtn pu Orden meu udantuQei$n pu fanto Huenu mapu mo mlelu? aldun meu. Tva ta xti uHi egn. Pu Apo/lol, pu Patriar- cha, pu Propheta, pu Martyr, pu Confejfor, fu gnelvoe , pu Quimhuentunolu , fu Lampe. N Qehuei '94 *, ® *• Qehuei ca pu Santo , pu Santa cai; ta n* mu vata Apo ea,n JESU Chri/io §el, mu vuta Toquiquelu cai Virgen /anta MARIA. 320. De Firmamento & Aftris. Pu Huaa,len ta n* mlequeum meu. Quomodo partiris aftra? rn ftellas, & Pla- netas, Stellae femper a fe invicem eodem diftant intervallo; Planeta? autem eandem perpetuo a fe diftantiam non fervant. Ca~ g«'g« chei quiwlque pu Huaglen? pu Hua- qjen neajimunolu , ne%umuquelu cai, Tvei Planeta piofiiqn. 321. Quis ftellarum eft numerus? innu- merabilis eft illarum multitudo , quae tamen oculis cerni ppflunt , imlle & viginti dua? funt ( quibus addendse una & viginti fupra centum, deteftae a recentioribus Aftrologis. Neq,umunoluchi pu Huaqjen chumtniqn? Ra- quivallaiqn ; raquivalu huaranca pataca , me- li mari culaiqn. 322. Quse magnitudo ftellarum eft? Tan- ta eft magnitudo, ut earum minima Ter- ram vincat decies o&ies magnitudine. Al~ Jiin vtataia^n cam pu huaqjen ? venteni ta ni viitaq,eu , veichi doi pichilu doi vutai vill Tue mapu meu mari pura mita. 323. Suntne omnes inter fe eequales ma- gmtudine ? nequaquam. Differunt enim fex gradibus magnitudinis , aliae aliis majores. StellcD Stellae magnitudinis primae funt 15 fecun- dae 45. tertiae 208. quartae 474, quintae 217 fextae 49« nebulofae quinque , - & obfcurae novem. utiaui cam vill eopi n* vuta§en ? mu+ caytuhi caq/ei m vutaqfin. man quechu iod vutaiqn ; meli mari quechu iod pichiign. epu paiaca pura petu iod pichiign meli pataca re- lue marimeli doi pichiiqn cai, epu pataca re- l&e doi pichiiqn cai. meli mari atUa vill meu iod pichilu. quechu chihuai ', aiUa dumincleiyn. 324. Quam altae funt ? tam altae funt, ut a Terra diftent viginti leucarum millio- nibus. Aldun huenuleiqn ? venten huenu» leiqn , epu marichi mari patqca huaranca tu- pu doi huenuleiqn vachi Tue mapu mo. 325. Quam celer eft earum motus? adeo moventur celeriter, ut intra horae fpatium quinque milliones leucarum conficiant. ma tu necixiiqn cam ? venten necillqueiqn , re qui- ne hora meu , quechuchi mari pataca hueran^ ca tupu amoiqn 326. Qui motus illarum eft? moventur circa fuos polos in Oriente ad Occidentem.. Chumqechi nequmiqn ? nequmiqn cheu tipai antu cutUy cheu coni 327. Quomodo dividuntur ftellae? in fi dera. Chumqechi uudantuqeiqn pu huaqlen ? pu Conjlellacion mo 328. Quid vocas fidus? fignum eft cce- N 2 lefte ■9<. •&, m <& lelie certo numero tlellarum fibi vicinarutn compofitum. Chemehei conflellacion piq/equei '? quinelque inaucleluchi pu huaofen ta m laun Qei. 329. Qtiot fidera vtilgo numerantur? Nu- merantur fexaginta duo. Ex his tamen duo- decim celebratiora Aint; quas domos folis vocant , quia fmgula perluftrat fol Qngulis annis, Chumtn pci#H vachipu huaqlen taun? caiu mari e^u. Vei egn meu mari epu , anrii ruca piqequeiapi , ta m rupan meu quine ti- pantu vtll vachi pu ruca meu. 330. Quomodo vocantur ? en Dngulo- rum nomina: Sunt Aries, Taurus, Gemi- ni , Cancer , Leo , Virgo , Libraque , fcor- pius , Arcitenens , Caper , Amphora , pifces. Chum%echi u&ituo>ei§n ? vamqechi.- Aries , Taurus , &c, 33 1 . Cedo tnihi nomina reliquorum fi- derum. Signa vicena terna recenfentur in feptentrionali plaga, nempe urfa minor, &c. In Auftrali vero vicena feptena ; fcilicet Ce- tus, &c, Quae fequuntur, recens dete&a funt : Grus , &c. Chumllechi uuitu$ei$n ca pu huaa,len taun ? pu Conflellaeion fetcntrio- nal epu mari ciila§elu 1 Urfa menor , &c. pu Conftellacion meridional epu mari relue $elu: Ballena Veichi ddo uu~itu$ealu mundhue mo quim%eiyn: Grulla, &c. 332. Firmamenti pars illa iucidior, quam vocant vocaat yiam lafteam; aliud nihil eft quam minutarum fteHarum innumera multitudo, oculorum aciem fugientium, Veichi doi pe- loyeluchi cha% Huenu mapu meu rpu epeu pi~ $elu; gelai ca d$u , raquivalnoelchi pu hua~ qjien m taun, ta xxi pichi$en mo ape pevalnolu. 333 Pal , rito. Sidus v. fignum tot itel- larum, quot numerus exprimit. £ g*. Cu/a rito, Tres Mariae. mcli pal, mclirito, Crux Auftralis. Unelve, Lucifer. yepun, Hefperus, no- ftifer, no&em portans, trahens, afferens. Qflucu poni, Pleiades. Roflco, duae nubeculae prope viam la&eam. Ayarcun, mico, luceo, fplendeo. Puyellcun, fcintillo. Anth mlele , ta huaqJLn peyelai, antu mle- nole, ta huaqjin ayarquei, Sole micante la- tent, fole latente micant ftellae. 334 PLANET^E. Quot funt Planetae? feptem omnino funt. Chumtniqn pu Planeta , huaqjien chci qui- du neyumuquelu? reltieiqn. 335» Cedo nomina: Sol, Luna, Venus, Jupiter, Saturnus, Mercurius, Mars. UUitubi%e; antu, cuyen, ei§n ? meli: Huenu ktal, crii/ ktal, Tue ktal, minche Tuektal. 351. Quaenam illa funt, in quibus ferme reperimus ignem. Chuchi dgu mo ktal mlequei? Mons ignivomus, flammivomus. detlin. Focus, furnus. ktalhue. Prunae, aylen. Thuribulum. aylenhue. Candela. pelohue. Lucerna. pelolqueum. Titio ardens. madom, mchixi, mchuihue. Titio extin&us. chomecu. Arundo. >0i •%, « •» Arundo , canna incenfa, quee lunien in- itar facis adminiftrat, cude. ea lumen admi- njftrare , prsebere. citdetun, Lignum quo ignem urgent, excjtant, in- citant. mqipM. 352. Quid in igne fpeftari poteft? Chem- q,ei ktal mo ? Flamma. hueihuin, luflhf, uil$iin , yulqm. Scintilla. fuyel, pitelcun, tefcun. 800. Carbo ardens akuin, aylen. Incendium, uftio. putetun, Fumus. bitun. Vapor. uruan. Cinis. tufquen. Flos cineris. apuhhen. Lixivium. chiUufquen. Fuhgo. mixlpun, mlpun. Ardor. aren, 682. Calor. enum. 725. alim. 678. 353- QU£e res excitando alendoque igni inferviunt? Ileec funt: Chem mo ktaltu%ei u&iquei cai? veimo: Pyrites ae. m. ktal cura. Ignitabulum. ktal entuqueum. Lignum quo ignem excitant. repu, 824. Follis. pimocahue. Lignum. mamll. carbo. cuyull. • Adeps, fevum, &c. ihuin. 754. Sulphru Sulphur. copahue. Pix. upe. Bitumen. betun. 354. Excitare ignem. ktaln, ktaltun. Ignem fubjicere, admovere. ktalman. Incendere. uimn, lupmn. Ardere , flagrare. uin , ain , alincun , lubn. 764. Ignem quiefcere, tranquillum, placidum effe. Ihpidn, lleupidn Excandefcere , fcintillas projicere, fpar- gere. teiin Leviter amburere. cupixln, enadtcun. Urere, adurere, cremare, aren, pcon. 798, pten. 814. Ignem modice e. g. ad fanandum , ad- movere, pnern , pnercixn Fumare, fumum emittere. pton. 814. Fumum obolere, concipere. bitunman. Ignem urgere , exftimulare , madomn , madomtun, mcYiln, mchixln, mchixitun, 351, Flare, follicare, inflare. pimun, pimon, pimotun. Ignem vefte inflare, follicare. mbixrn, mbixrcixn. Extingui chogn, 7*2. Extinguere. choyUmn. Furnum effe calidum. ahuin. Calefieri euumtun. Tergum calefacere, v. calorem obverfo igni tergo excipere. huincixltun. Su- zo6 ® d» Sudare , fudorera emittere. aro/ciin , an- tiitun. Rumpi, dirumpi. lo/n. 355. Mivix ktal geimi? quot uxores nu- meras? nam fingulse uxores Qngulos focos nutriunt. Ktal cupa\aimi piam v. cupaXaimi piam ktal, ignem juberis afferre. Aniiten pu ktal, fedeo ad v. prope ignem. Huenie kial miauquei: multa patitur, mul- tis calamitatibus exercetur. Huente ktal umautuquet, ereftum femper animum habet : nullis periculis terretur, G fra&us illabatur orbis , impavidura ferient ruinae. lehuequelu la m conal ixilgAn mo , coniim- Qequei pu ailen. 352. incidit in fcyllam dum vult vitare caribdim. Chucki corii ta mi enumlmobium ta mi an- ca , v, ta mi enumlixemom ta mi anca , quo jufculo es calefactus? Tu/queni. eft redaclum in cineres, To/pai. hucufque auditus eft fragor. Uimbi^e vela, accende candelam. 356. CAPUT IV. DE TERRA. Melilelu Cap. Tue mapu mo. Quae terrffi figura eft ? rotunda eft. Chumq,ei ta Tue mapu ? Temvixlclei. «Sk ® dfr 207 An non officiunt ejus rotunditati tot mon- tes tam alti? non officiunt rotunditati mon- tes; quippe qui verrucularum inftar fe ha- beant , li cum orbis magnitudine compa- rentur. Chumyechi pepi temvixlclei nielu venten sai- ta pu mahuida ? ta m pe%en mo vachi mahui- da ica , vuta Tue mapu meu , pichi peyuUen ica vemqelu. 357« QU3B orbis Terrarum magnitudo elt? 360 gradus, quorum quilibet quinde- cim milliaria germanica comprehendit, com- pleditur ambitus terrae Chemchi rumen niei T\xe mapu? cula pa- taca cayu mari gradu niei, moll qume gradu epu mari tupu nieu Quae Terrae profunditas ett? ejus femi- diameter efi leucarum mille & ducentarum. Chumtn devuconi ta Tue mapu ? mu minche mo naHatn , huaranca epu pataca tu pxx geign. 358. Quaenam gignuntur a Terra? ani- mantes, arbores, plantae, lapides, metalla. Chemchi d$u %eiq>n Tue mapu meu? pu animal , pu mamll , pu tucun t pu lahuen , pu cura , pu metal cai. 359. Terram refonare, reboare, remugi- ref cmtixlixn. Teme motus. nixyixn. Terrae 2o8 •S& $ d& Terra fines, hoftibus confines, aftiiapu, a/men v. kuechun mafiu. Sinus. gtott mapu. Mons. makuida. Montis praeruptum , lom. Collis perpetuus, kuincut. Afcenfus , praial , pranmaAuida Defcenfus, naual , na&quen makuida. Clivus deprefTus; Kl&eft, anca /uullf". VaMs, lof. Campus planus , apertus : pratum , lelvun, rulu. Sylva, lemu. Rupes, lil, tile. Foffa, fovea, iolo. Ccenofus, anfradus, lutancu. Angiportus, nutaf rpu. Terra carens aqui, co $enotu, co Qenocht mapu. Hio , dehio : terra hiat eeitu , toun. 360. Exempla : Vudutuquei purulu, per- dices aucupatur, in campo perdiclbus in- feftandis intentus eft. Umautuquei pu telvun, in prato fomno indulget, fepultus fomno eft. TXami pu lemu, in fylva periit. Anquen mamll Qenochi lemu, nemus ca- rens ligno ficco. 402. 493. 494. 360- 361. Quomodo partiris genus omne ani- mantium? Trifariam partior: alia enim ter- reftria, alia volucria, alia denique aquati- lia. Chum%echi udalquebimi pu animal. Cii- lachi: uneleluchi miauqueign huente Tue\ epu- leluchi lefiqn cruf meu ; inaleluchi hueuilque io?i co meu. Animalium quaedam funt domeftica, quae- dam fylveftria, alia ferocia, ferpentia, am- phibia , infe&a Miauqueluchi pu animal meu huelgue manfugeigpt ; ferviquebilu ta pu che : caqelu pu lemu mo miauqueiyn : caqelu man- funolu. Qeicai pu vilu , pu amphibiu ado Tue meu , ado co meu mo%equelu , pu llavacha. 765. 362. Animantes Cicures. Pecus, ovicha, ovifa. Aries, alca v. vuta ovifa. 1 2. Ovis , domo ovifa. Agnus, pichi alca ovifa: conue. 708. Ovis recens nata, hue ovicha. Agna v. ovis quae necdum con- cepit, ullcha ovifa. Aries Chilenus; melior & praeftantior fpecies tum propter altitudinem & proce- ritatem, tum etiam ob lanam, HuequetChi* li Hueque. 363. Ovium grex, lof, quechan ovifa. Parere , conin nafci , %en. fugo , lalteo , moyun. laftare, moyuln. pafcere, utalny utan ruminare, caimutun uberibus fuf- focare , nufcan. arietare , mullcoqcun , to- O pel- ~« 1 peltun. pefte infici , pdhuinn perire , per- di , namn- mori , namn, lan. pecus agere, huenimn. Curare ; cuxam alicui impendere , adhi - bere, quintunien (attendere). quarere, in- veftigare , indagare , quintun. ob oculos ha- bere , quintunien. Colligere , cogere , con- gregare, tauln, %lmn. 391. fimul efle in eodem loco , inauclen. difperibs , diffipa- tos effe, lludin. mixtos , permixtos efle , deipuiaun. intrare , conn. exire , tipan. potum prasbere , dare aquam , piitucoln, paftum dare , utaln , utalmen. tondere , quedinn. • occidere, lao,mn. excoriare, pel- lem detrahere , kuirun. corium , pellis, cu- tis , tilque , huaquin, vellus , quedin. lana, cal , cal ovi/a. lana folox, huentu cal 515. lana fuavis, domo cal 515. lana bona, cu~ me que cal 515. ovile, ftabulum, malal. Separo , fejungo , fepono , fecerno , fe- grego , pchaqpnn , pcha%tun. ftare feorfim , feparatim , pcha%n pcha$cun. 362. Exempla: Vill anth. raquinmaWcbin ta ni quechan ovi/a ta ni huinca , quotidie hero raeo oves fuee gregis numero. Tcye ulmen aldiin ovi/a nielu , quine ulque- lai rume , ille nobilis , dives licet oves pof- fideat quam plurimas ,• nullam dat nec ven- dit. <$&$<£• 211 xxami quirxe pichi alca ovifa , quidam agnus non apparet , periit , mortuus , amiflus eft. Ovicha caman tva; tva ovifa caman $ei9 En opilio; hic eft upilio, paftor ovium. xit huirumom v x\i huirubiel mo quine al- ca ovifa; tobi quixie talca , dum excoriarem arietem, exploferunt, fragor auditus eft. Adcaqeprai ta che , alii fementem faciunt, alii metunt: alius fama, lana alius gaudet, Hos ego verficulos feci, tulit alter hono- res; lic vos non vobis fertis aratra boves; fic vos non vobis vellera fertis oves. 264. Taurus , Huaca. Vacca , hauac. vitulus, hue huaca. bos, mangun, manfun. par boum, miir, tarin manfun. unum par, quixie mur. conjungere , copulare , mur knon. copulatum, conjunftum effe, miirn. jugum boum, cunchan. duos boves jun- gere , cilntaln. laqueo capere , clhuaknon. propellere , avehere , quechan , quechantun. ftimulare , pungere , ri%liin. pafcere', pa- ftum fumere, utan. pafcere, paftum prae- bere , utaln , utifciin, aufugere , fe ab- fcondere, fylvas quaerere, rinixn. coitus animalium , Ulin. lac , lichi. extrahe- re, lichican. cornu, mta, mtaq. cornu iftum impingere ; cornu petere , ferire , mtatun. cornua truncare , detruncare , pil- cadn , piltann , piltanoin. occidere , laqpnn. O 2 ex- excoriare , pellem detrahere , ronhuirun. in fruiia concidere , fecare , chaqpxn , cha%- iui. pellem infixis terrae lignis extendere , rn.um. pellis, ttlquc. ungula, pes vaccae, ,-*k*. armentum, quechan huaca. ftimu- lus, ritz.t. 505. Exempla: Deuiu^e , muchai le/tua- rfmm pj.«i k*ii cumdare, cuntomalaln. Foramen, huetod. Obdureo, obdurefco, alpen. Hio, dehio, terra hiat aeftu, toun. 414. Exempla. §eno pox& ! O quanta malorum terreftrium multitudo / Villtueneu ta m ponu chori , a malis ter- reftribus locufta me abfolvit. Cumei tucun tva, fcecundae laetaeque fe- getes, feges fpicis uberibus & crebris. Munarquei ta ni tcun , feges mea eft talis qualis, qualis qualis. Loncoij feges in fpicam vergit, ex vagi- nis erumpit. Queta$eprai ta ni mapu , ager meus ara- tro fubaftus eft quidem, at fementem face- re non potui. Q 2 TU 2*4 ^SdS* mi ufi^hnC^ m: . r. iu" IUuahum, v. ileua~ fatcl m-xr, ■M.'«', tempore qoo femen co- nabatar erumpeTe . pluria non decidit. ^jt.Ti^ /u» mjpn nic-t quctaiat , pars agri mihi reitat ararro proftindenda. HuY.iwtabiitmi ia mi tcan , agrum tuum fepto cinge. muni. circumda. CatacMicIcxm r. cozituclcvn , adjuva me in colligenda meffe. J/au ttpantu , annus fertilis , ferax , fce- candus. Ta/ma , cha/ma , cha/ma tipantu , anni fuperioris reliquia? , quse ex anno anteceden- te fuperant. fuperfunt. 834. ■jt/ui cachu , pafcua revirefcunt. LLciiprai vacht cachu , fua fponte . fuapte ingenio ha«: herba nata, orta eft. Slurquelvalbin ta ni dahue , Quinuam meam in farinam toftam conteri curavi. jJ/i quclluen tual mo , cptatitxx cupatuaimi, ad colligenda, legenda fraga polt folis oc- cafum venies , redibis. Pu quellxun mo /i'u quelluen iodeiunei, in- ter fraga, qua: alba funt pneftant. Pichin ptm duamtuaeneu , parum tabaci D placet. Ptm eluaeimi pibi, promiDt mihi tabacum, Nicotianam. %etulai ptem , tabaci nihil fuperelt . Pen meu , ptemtuquen , quando mihi U- bera- beraliter offertur, pulvifculum patula nare exforbeo, vel etiam exulii in concha folii fiimum per fiftulam afflatu attraho , & in 05 exceptum emitto. 415. Flores. ratii ica. Lilium, tucbil tucvd . tapdtapd. jRimu, flos crocei coloris, deliciae perdi» cum. Cocll, flos quo colorem flavum conficiunt. Quelulahuen , unde color ruber ac fangui- neus emanat, exprimitur. HuadalaYiuen. Chaud chaud. q>il. 416, Floreo, florefco, ra&xin, railxxhuenn. Oleo, redoleo, fuboleo, odorem emit- tere, numutun. Marcefco, languefco, tonn, tenvn,pexm> penhn , pexihtun. Flores decidere , llancixtun. 417. Colores. Albus, candidus color, UU. 763. caeru- leus , cyaneus , caffii. 693. cceleftis , paine. viridis, prafineus, carh. citrius, rupica- prinus , croceus , flavus , luteus , chod 701. rubens, puniceus, coccineus, purpureus, ruber, quelh. 819. carmefmus, cum, cum* quefa. niger, ater, curb. 713. fulvus, ca- ftaneus, ex cinereo nigricans, colii. mar- garitarius, cinereus ex albo, cxxico. color Q 3 ferru- ferrugineus, mofchi color, cofit cari. atrum dilutius , alltu curi\. glaucus , cal- 41 3. Unius coloris, aume adcan. Yarii coloris, topan, topapalen. Album eiTe , /iun. dealbo , album colo- rem alicui rei inducere , album aliquid face- re. reddere, iiuin. Candeo , candico , folis radios aquam iHiiiVrare . flumen a fole collucere , albefce- re. vibrare. pijnn, piancim Mico . niteo . fultreo , refulgeo , llm llmn. Reluceo . reniteo , refplendeo, alun , alon. Xitidurn . fplendidum , fplendefcens , re- tul^ens e.Te . ,'i. 'tn , Hircnc/tn , fiijlufn. 764. Pertecidcta. pellucidum efle, cii/inciin. Diaphaaum. cijtjncUn. Res viiAphana, peripicua, cuicai. Tin^o . inacio . imbuere colore lanam , l;:v.ura. coZoris infeoio, p/iim. ft.CvJ . terra ex qua conficiunt colo- wr. Siv-es. . i .■*'. 41; l".\*/. urhie ft j-a;.'a. 417. A\0-*, rjuiices. ur.de rit auehx. 412.417. l".v.V. 5os unde ,-*.i/. 417. Kx*r** . f-r.^Tis urtde t\\ii carh. ^mtK. i"-- e.: terra rubra. MaUo. MaUo, terra alba, candida. Robix, terra nigra. anil, glaftum. 490. Exempla : Chem cahueMu ? quis equus ? cujus coloris ? Colii cahueUu cupaXen, adduc mihi cafta- neum. Liu §ei ta ni a%e > albus eft, nec fi albus aterve eft, fcio. Curix $ei ad mo v. ta ni ad tno , facie ni- ger, ater eft, crine ruber. Liu liu Qei, albedine albior, nive can- didior. Curix curix $ei, per intervalla maculas nigras habet. Liu, HHgecki, liUqxxechi cMpatui, ad pri- Ilinam albedinem rediit. Lif mlei, hflxx mlei, eft mundum, limpi- dum : caret macula , nulla maculae veftigia manent, fuperfunt. Caru charahuifla cupape , cedo femoralia viridis coloris. Quelu vuu laQmadin piquei, nodus in filo rubro mortem, necem annuntiat, minatur. Curixquieli piiauquedui curixche , fuligine tua non me tingas, inficias, denigres dice- bat , aiebat niger nigro , cacabus ollae. Quine ptixm, quantum fufficit uni tin- Aurae, fic fextans feu duae unciae glaftifuf- ficiunt. Q 4 Q^ine 24» *Sfc tt dS» Qunw terrw tfni/ , glafti fe&tans. Qume patacon anii , uncia glafti. Anil pinmomean Patiru mo , neceffe mihi eft ire ad Patrem Miffionarium petitum non- nihil glafti v glaftum. Vill pu cal mo curii mtn pittiimvalai, la- narum nigrae nullum colorem bibunt , ni- ger color a nullo extinguitur. 420. Metalla. Aurum, miUa. 778. Argentum , lien. AL& , cuprum , cumpanillhue. Ferrum , pa- nillhue. Stannum, titi. Plumbum, laquir. Pecunia, nununus, moneta, QiUacakue. Res familiaris, bona, facultates, fortunee, divitie, opes, te , cuHin. 712, Lucrum , pen , peel. 800. 4.21. Aurifodina, auraria, millakue , miUa- tue. Argenti fodina, argentaria, lienkue, lientue. Ferrugo, me. Ferri fcoria, me panillhue. mufcus, mucor, percan. Mucefco , mucorem , rubiginem contra- here , mufco aut rubigine affici , mucidum fieri , percann. Au&io , notu cuiiin. aucUonem facere , notu eullinn. Effe , exiftere , dari , haberi , $en , mlen. Queero, inveftigo , indago, quintun. 820. Mea me fefellit fpes , decepit , delufit , fru- r fruftrata eft, de fpe conatuque depulfus fum, longe aliter atque fperabam , accidit , evenit, mnan. 780, Difperfa colligere, xxumitun. Elicio. Aurum, argentum, ferrum ex terrae cavernis elicere , eruere , effodere , exportare, entun. 724. Accipio, tavn. taun, taixn. Liquefacio, liquo, lleumn. Liquefco, li- quefio, liquor, lleun. Eligo , deligo , feligo 9 duliin. Scienter eiigere, oime duUin. Rejicio , repudio , renuncio , refpuo, ' llainacmn. Eje&amentum, reje&anea, llainatu. Habeo, teneo, nien 789. Cuftodio , fervo , confervo , elcan. Amitto; jafturam facere, llany llancun, qfun. Perdo: difperdere, evertere, deftruere, corrumpere, deformare, difflpare, profun- dere , llancixmn , llamculn. Fortunae indulgentia abuti, egregias ani- mi dotes perdere , corrumpere , dum fe ad | indigna abjicit & indecora, gnamn. Opera & impenfa periit, male res ver- tunt, gnan. Aliquid defiderare, requirere, cuellcueWien. | Rem alterius apud fe depofttam habere, item, rem alteri procurare, nieln. Q 5 Ap- ; ■ ' I I 250 «$fc ® & Apparere, jam tandem apparuit, reper- tum , inventum eft , pe§en , petun Invenio , reperio , pedan , pedantnn. Utor, egeo, opus eft mihi, pnen. Do', praebeo: largiri, donare, liberaliter erogare, elun. J24. Dare comeftibilia , llauquen, llauquetun. Propinare alicui , p/amn , faqinn, llaupan, cacAixn. Offerre, gratis dare , medan. 777. Mutuare nummos, pecuniam mutuam v. mutuo dare, commodare, aliquid utendum dare, aren, areln. Pecuniam mutuari , mutuam accipere, mutuo fumere, commodatum v. utendum aliquid accipere , commodatu fumere , mre- tun , areliun. Pecuniam alicui credere, argentum illius fidei committere , uhuemn. ita ab alio fu- mere, accipere, ixAuemtun. Dare animo petendi aequivalens, tuilin, tuilitun. 842. Faftidire aliquem, oblata refpuere, aiper- nari, non admittere, poeln, pueln, Commuto, permuto, huelutun, huelun- tun , Aueluntcun. Contraftus permutationis , cedo dabo, tafcun, cAafcun. . Rem apud fequeftrum deponere, rann, ranknon. Pecu- I Pecuniam, commodatum repetere, un gjU.j, ./* , phiris emi. I.J fukim .nlltm mt>, non tanti, minori pr^tio, Irwkf i,'m fifufn raiki mUin »o, iod pichi fin , ego plus otfero , egt> minus. „-i,Vux cuU.intt,H , r. hWum twuYn «/« jahie •vflLr/ Mt>, roulta in hac torque comparan- da mfumpiu .4,'Jim m.vui cam Ai mi huauei , quod fuentus es, eratne magni pretii? c*'i*un o/Utf. jw , imprudenter emere. i*-*j w-jwjiW, fucum tibi fecerunt , pa- lumbem pro columba, adulterinum pro le- gitimo tibi fuppofuemnt. J/ewiW r. rv»»/<"/u p. r«" tvWW» giUWan j,'Mfiu" hwjt-jr , emi vaccam fic ut eam hic vides. xr&tnttii \u\'it-ft r. uSckeim , homines ven- dere jam defitum elt . in defuetudinem abiit, lege prohibitum eli. CuUinmafiin ta m" kuerinittitl mo, illi pro injuria fatisfeci. CnVuntndfriyt //utHUf-dlfuin auiw chaikut muraiw . lolves Hutnucat modiuro fariroe toltse. ElucuVnahmi rru/i kuaca ta mi tamturm t* mi kuiiutt mo , r. ta mi \\uratttmom mo . forori tuae pro furto quatuor vaccis fatisfac v. fatisfacito. Chafiottcoquci vill kuerilcatu , unusquisque pro malefaclis poenam dabit . referet gn- tiam qua dignus eli , dedit ntalum & accepit. Ckaf- Chajloncotubi ta m huerilcatubiel mo , par pari, fafta fa&is recepit, retulit. ffuenecuUingequeum , v. cuMin w huene- queum, locus ubi multa funt furto ablata. Vill ienmaui, omnia fibi fumpfit, abftulit. Maldixtubichi , videam, explorem, expe- riar, periculum faciam. Inche meli elan, eimi mari, ego contri- buam quatuor, tu vero decem in commu- ne conferes. Entulun ta m' cullin , res quas oppigno- raveram, redemi. Entun ta xti kdau , penfum meum per- folvi , abfolvi , peregi , confeci. Apelpapebui ta mi coretuabuel v. ta mi co- retuabum , parum abfuit quin damnum com- penfares, amifla in ludo recuperares, reci- peres, paria faceres, neuter alteri v. neutri deberet, Rumeai llanca mo , lapidibus pretiofis fa? tisfaciet, injuriam redimet. Chabi ta ni cuii, ad nummum folvi, in folidum fatisfeci. Deuma lludi, jam totum, integrum & omnino reftituit, nemini debet, debito fo- lutus eft, Opun pirina mo rumei, freno ejusque ad- haerentibus fatisfecit. Eimi cuViinmaiabimi , non tibi fic abibit, non abibis impunis, tarditas fupplicii gra- R vi- 25« ® <* vitate compenfabitur. Deuentun , proiniffis fteti , promilTa fer- vavi , implevi , prseftiti , exhibui , fidem li- beravi , votum reddidi , perfolvi , promif- fts non defui, fatisfeci. Apixmknonmaen ta m' cuUin , bona mea , fortunarum mearum reliquias mihi abligu- rivifti , confumpfifti , ademifti , eripuifti. Ovi/a ulqueam Patiru mo , an Patri oves vendunt , emitne Pater oves ? Cumelai tti ulQen v. Xti ul%euyen v. n* ul~ qemom veichi mula, male fecifti illam mu- lam vendendo. Ulimi ta mi chuquel quine huinca mo , ar- ma tua Hifpano vendidifti. Unoduamn ta x\i ulmobium ta m cahueUu, pcenitet me equum meum vendidifle. Huelulun quine huentu inchiu qutne cakue- IIw mula mo, equum mulo permutavi. Huelutubimi ta mi pllil alhne v. alhue mo quine rupachi tiiyun mo , animam tuam ca- codcemoni inftantanea , momentanea , peri- tura voluptate vendidifti. Hueluln g,nen qfii chei piam , in permuta- tione utrumque depravatum , neutrum abs- que vitio effe folet. Tva ta *'n nien Patiru, v. tva ta in nie- biel Patiru , ecce Patrem Miffionarium ha- bemus. Chum niebimi tacunma , quare illud habes opertum ? Hu- Huerciilelvalpaeimu , tibi huc mittet, tibi munus huc transmittet. Ellcuntubin vachi cuWin ta ni chao mo , hoc mihi a meo patre dono datum, reli- ftum eft. Aldkn cuUin ellcuntubi ta m" pu votm va- chi ulmen , multa bona ifte dives fuis liberis teftamento reliquit. VachitM mo curthvalcaumecu\xmeimi, ex eo tempore inclinata res tua eft, omnia ad in- teritum vergunt, ad praecipithim inclinant, in pejus ruunt, quotidie deteriora fiunt. willavaliin qnine conue Li&hueque mo, mifl petitum a Li&hueque agnum. Ulmen che cupatuan pi, namprai ta m' cu- Uin, novacula in cotem, Ucalel cuVan, bona dereli&a, $illatun, giUatucan. 730. 423. Foflilia metallis cognata. Sulphur , copahue Chalcantum , cal- mlahuen. aeris flos, aerugo, carulahuen. Alumen, UHlahMen, liiicura, alhue cura. Refina , \xpe. SaJ , cha di\ Sal clarus m, v. diaphanus m , lilco* 424. Exempla. Cancaquilmi rume ta mi ial qeno chadi, carnem absque fale ne tor- reas. Pichi chadi mo queUuaen , pauco fale mi- hi fuccurras velim. R 2 Chadi 200 Chadi niei, eft fale conditum. UU./memtu§c chaditu ilon ta mi cutan na- mun mo , propter pedum infirtnitatem a carne falfa, falita abftine. 425, Lapides, Cura ica. Pumex, pinunu, pinono, cuga. 427. 497. Befoardicus lapis, luan cura. Lapis niger quo venam incidunt, qneupu , malin. Ve- nam fecare , ranguinem venis detrahere , minuere , malintun, 773. Silex , lapis G- liceus, ailin. Gypfum, md&o. Cryftal- lus, vitrum, talcus feu lapis fpecularis v. fchiltus in tenuiffimas brafteas fifulis , lilpu. Creta, rau. Argilla, hwdii. Ollas, can- tharos , &c, ex argilla fingere formare , hui- diin. coquere , cubillcan. Figulus , huidii- voe, Arena, cutm,chyum. Scopulus.ru- pex, cautex, vhta cura. 359. Saxetum, glarea , falebrae , curantu. Lapidibus ali- quem petere , appetere , lapidibus in illurn jacere, conjicere, curantun. Lapidibus fe mutuo petere , curantuun. E loco praecipiti devolvi , rotari , humum verrere , imixln 755. Durum effe, riquemn, riquemclen. Durum, riquem. 426. LLanca, lapis pretiofus, viridis. 766 Lican, lapis albus. 762. Cudehue, quo re- dimunt homicidia. Taciim , taquem , tacm, lapis pret. Jlicura , ilicura , faxum , mar- «Sfc $ t& 261 morese levitatis lapis. pilolcura , lapis pu- mici fimilis, at multo gravior. 427. Exempla, CiiQa fu huentu m* ciiQa inche , a pumice cognomen participo. A/Wrh» %ei mlechi cura mo , occaGo fa- cit furem. Mlei rau ta m" huiduam v: d§ol ta m" mlam v. mlabium , v. ta ni mldQollam , habeo ar- gillam unde ollas effingam. Curaca. 713. Naixllanca. 788. 428. CAPUT V. DE AQUA. CO MEU. Aqua , co. Mera , meraca , immixta, re co* Limpida, li/co y li&huenco. Turbida, tbrco, tbiirco, tiivixnco. Lutulenta , forco. Putris, vunanco. Salfa, marina, lafquenco. Acida, cotuco. Ros, mutvenco. Pluvia, mauco. Nivofa , nivalis , nivea , pireco , filinco. Re- fes , pigra , ftagnans , daulco. Frigida, ateuco. Subfrigida, virquenco. Tepida, llaco. Ca- lida , covunco , enumco , arem v. ademco. Fer- vens , vaico. lutum , felle , fele , fede. Lu- tum ex alluvione reliftum, chidan. Coe- num, chapad. Sordes quae aquse putridae innatant, calmin. 429. Mare, lafquen. 758. Maris unda , flu&us , auna , voche. Flu- Auare, flu&ibus ja&ari, vochentun. Flu- R 3 Aus 262 £tus concitare , vochemn. Fluftus concita- ri , vochen Spuma , tor , torvan , perquin la/quen , perquin leuvu. Maris acceflus , ti~ paco. Mans recellus , arculafquen , arcuntu, arquenco. Aquam decrefcere , arcun , ar- quenn. Lacus, Kquor, maflin, la/quen. Extenfum , undique apertum effe , la/n. Palus udis , maWin , hueico , puta yene. Flu- men , fluvius , amnis , leuvu. Torrens , rw lon, taiyen, Fons, uu/co , uco. Puteus, rqpco. Cifterna, ddhuell. Profluens, In- auitun, huitun. 750. AUuvies, alluvio, flu- minis inundatio , moqin. 771. Alveus, pro- funditas, attitudo , lluvu. Altum, rapidum, profundum effe , lluvun. Vortex , peul. 803. Unda , fluctus , reu. Fluftus effe , reuquen. Fremitus, reureun. Aquam audiri, ruricun. Aquam exhalare , vaporare , uruan. vapo- ro , exhalo , vadcun , varcun. Catara&a , Qnin. Crutta, guttas cadere , chudc&n. Stillo, chudcunn. Terra madida, folum hu- midum , cunu. Campus humidus , rulu, madidus humidus, lod. Incile, aqute deri- vatio , yaima , pUin. Aquofum effe , chillcon. Infula , huapi. 430. Confluentia, tafieuvu. ^Eftuarium, fluminis brachium , cha$quinco , chao,quin leuvu. 108. Pons , cuicui. Lapideus , cura cuicui. Sublicius , roboreus , mamll cuicui, Lignum Lignum a fluminis inundatione abreptum, malun. Ora , littus , ripa , inaltu. Ad Mo- fellae fluenta, propter v. praeter Rheni ri- pam , inaltu mo , Margo , mellmelL Vadum, qilahue. Adverfo flumine , pra^ilahue. Se- cundo flumine , nauq>ilahue. Portus & qui- vis locus ubi navis appelli poffit , iidvu , non- tuhuj. Sinus , ojLlun lleuvu , giillu;? , gnu/z , ' tyon lafquen. 45 1. Flumen aut mare illuc trajicere , tra- ducere, tranfire, carcnn, non, nontun, notun. hac tranfire, nopan. Tranfportare , trans- vehere aliquem v. aliquid , noln ; illuc , nol- tun; huc , nolpan, rulpan. Cis, citra, nopa. Ultra, trans, nome , carcu. hinc e6 v. inde huc faltare , chuncan , rincixn. Vadare , pe- dibus vel equo amnem trajicere , vadum tranQre , fuperare , gilan. Dari vadum , gi- laln. Huc vadare, Qilapan. Navi trajice- re , hwamputun. 557. Tranare , nando flu- • men tranfire , natatu trajicere , lefhueiln , hu- eieln. Subfideo, fubfido, mergo , rmn,dmn, dimin. Natatorem effe, huimqen leuvu. Strepitum in aqua excitare , metofcautun. Mergere fe in aquam , immergo , de- mergo , fubmergo , rlun , dimuln. In bal- neis aut flumine lavari, mnen, mnetun. Aqua aut frigore pene eneftum effe, \o- con, chocon. Sicco, exficco, exicco, arefa- R 4 cio, 264 JSf cio , nipmn. Siccari , arefieri , ni/n. ad au- ram exiccari , liberiore aura frui , aurae tem- perie utl , ■nipmun. a?ftum aut thermas re- frigerare, cix%ercixn. Siccum effe, anidcun , anidixn. Jacio, conjicio, in medios fluctus fe projicere, in medios hoftes irruere, ix/ii/n. In pra^ceps ruere , fe projicere , Ulix/naun. Ad latus tranfire, qumenple rupan. Sub- mergi, fluAibus obrui, ixrbin. 432. Lavo , abluo , lotura , lavatio , ciichan. Lotrix , lavatrix , cuchacavoe. Aquam hau- rire , tun co. Aquam abluendis , extergen- gisque manibus miniftrare , invertere , fu- perfundere , inftillare, utuln co. Fundo, ef- fundo , diffundo, utun, uiuntun. Fluo, ef- fiuo, huitun. Madefacio, vocholn. Ma- dide madeo, fum madidus, vochon , Qbon. Aqua aliquid macerare , madefacere , uremn, napmn. Aqua aliquid mollefcere, lentef- cere , madefieri , uren. Madefaftum effe , na/n , lodn. Torrentis inftar fluere , fangui- ne perpluens, fudor fluit undique rivis, cii- cfaxn. Exprimo, exculco, extorqueo, cu- ckixn, cttin, Salientibus guttis pra^tereun- tes afpergere , irrorare , queipillln , ckircan , pte/can. Exprimo, mulgeo, qiun. Frico , defrico, nixncun, Cinere fricare, purgare, abftergere , oflican. Refrico , attero , g/u». Aliquid volvendo , revolvendo , huc illuc verfando lavare, abluere., $aun. Faciem lavare , cuUumn. Manus abluere , q/aucuun. Abluereos , ulpuuun. Aqua tingere, cullcan. Ore irrorare, pufcun. Siccari, anciin, nifn. Siccum effe , hueibun. Res lavandae, cucha- caial. Res lotae , lautae , lavatae , cuchacan. Aquarium vas , cocharu. Sapo, quillai.716. Lixivium , lixivia , lixivio calido lineas ve- ftes purgare, emaculare, chiltufquen. 352. 433. Exempla : Com:§e , affer aquam» Tuqe co, hauri aquam. Coclomn , in haurienda aqua adjutores efte. $echi co y co $echi, aqua datur, adeft, non deeft. Opui co , opui co mo , aqua plenum eft , im- pletum, expletum, repletum eft aqua, Co rume elu%evalaimi > nec aqua, quam bibas, dignus es, illam non mereris, pro- mereris. Teye ufco , r$a co ta m comemom , hic eft fons, puteus, unde aquam attuli. Uufprai vachi co , haec aqua fua fponte , fuapte natura fcaturit. Taf leuvu , ina leuvu , ina leuvu mo , ad apud, juxta, propter, fecus, praeter fluvium, Leuvu ula , leuvu mo ula , ufque ad flumen, a fluvio huc ufque. Inaltu leuvuy lafquenf ad Rheni fluenta, propter , praeter fluminis ripam , propter littus, ad oram maritimam. R 5 Huen- Huente leuvu , adverfo flumine, Minche leuvu , fecundo flumine. Tafmel leuvu , ubi duo fluvii confluunt. Minche , nau Qilaoui/mi , noli fecundo flu- mine vadare. Qtlali vacki leuvu ? q,i\a\ichi v. q,i\alpei chemai , habetne vadum hic fluvius ? an pe- dibus , equo amnem hunc trajicere , vadum hoc tranlire , fuperare potero ? nefcio , fum nefcius , non fatis fcio , fieri pofQt. novatlai leuvu , nefcio qua ratione poffis, non invenio quemadmodum rem expedias, quo pacto ex his vadis evadas , ex his an- guftiis te eripias , non video quam viam te- noauitmi, cuniun §ei pu ieuvu, ne tentes, fruftra conaris , magnum , fummum eft fub- mergendi periculum. Unoi, motitui ta ieuvu, alluvione fluvius excrevit , praeter ripas effluit , campos in- undat , obruit. Petu mao,i leuvu ? petuli ' , num durat,' permanet, perfiftit adhuc fluminis inunda- tio , alluvies ? perfeverat. ■na&mei leuvu , fluvius decrefcit , immi- nuitur. Pichiguecai leuvu , depreffa eft aqua , alte jacet Anui huatnpu , navis in fcopulis hseret , vadis illiditur v. illifa eft. Ap, *& & d& 267 Ape v. epe \xrii , vix evafit fubmergendi periculum. ii&au v. quine mo \xrbigU, uterque una flu&ibus obrutus, hauftus eft. QuimlHxcanolvL lafqxxen mo quimai , qui nefcit orare, vadat ad mare. Taunlewnx, tav\xle\xv\x , tafle\xv\x, Con- fluentia. Tva cixchacan, en lauta, purgata, limpi- da linea fupellex. 434. PARS SECUNDA. DE HOMINE EJUSQUE PARTIBUS. Epxxlebx chaQ che meu. 698. Quae partes hominem componunt ? Cor- pus & anima. Che wi pu chaq, chuchiqn ? anca , pllyx cai. 435- QuaB funt partes humani corporis? aliae funt externaB, alise internae. Anca ni pu cha$ chuchi ? quiwelque hxxe~ cun, caqelu puminulequeiopu 436. Partes exteriores humani corporis, Anca xii hxxecunchi cha%. Caput, lonco. Caput rotundum, mon- col x 781. Glabrum , depile , depilatum , cupl. Depreffum, chapixd, chapd. Tefta capitis, 2 68 «= 8 *• capitis , cranium , calvaria , le^eq,. Vertex , litfii lonco. Verticis tonfura , vertex Cacer- dotis , leva. Sinciput , lla/quen. Occiput , vuri lonco. Frons , tol. Frontis apex, fur- refti in fronte crines , quemchol. illos ha- re, quemcholn, guemcholclen. Frontis angu- li, peleva. Tempora, umau. 437. Scalpere, fcabere caput, ruen lonco. Caput demittere , capite annuere , toqfixnn. Stare cernuum , demiffo capite , ruten , rtclen. Pronum , copun. Nuto , dormitan- tis nutatio , bis inter dormitandum aut ter caput demifit. , medun , meducan. Stare e regione , adtun 676. Frontem contrahere, caperare , nonintun. Dormio , obdormio , fomnum capere, umautun. Sterto, rhonchos edere, ru&uofos fpiritus ingeminare, clorinn. Somnio , per quietem aliquid videre , peu- man. Dormientem loqui , umauduQun , cu- idmn , ulcuman. ExpergiTcor , fomnum excutere , fomno folvi , e fomno v. de fom- no excitari , tepen , tepe/cim. E fomno ali- quem excitare , fufcitare , expergefacio , te- feln. Vigilare , experre&um eDTe , pelolen. 438. Exempla. Ancapie , ufque ad dimi- dium. Ancaple lei, ad dimidium pervenit. Ancakno$ei , eft imperfeftum , res ad exi- tum non elt perdufta , ultimam adhuc ma- num defiderat. Lon- Lonco qei, caput, dux, princeps eft. Vixta loncoyei, Dux magnae authoritatis , jurisdi&ionis , dominii eft. Lonco huampu, prora. Loncoche , calvaria, cranium. Lon- coquillquill , clavae ultima feu inferior extre- mitas. Lonco cacAifLa , fpica tritici. Loncople, capite tenus. Atun lonco , habeo caput fatigatum. Catani ni lonco , cutanloncon , caput mihi dolet, capitis dolore afficior. Lonco ni cA$arciiQemom , #. ro" cA$arc&- Qfiuyeum v. ni cA$archqeuyen mo, v. lonco cAgarciiQeuyei , vill anca cxxtani, quando ca- put languet, caetera membra dolent. Cupai umau , acui ro' nmau , obdormifco , fomnus ad leAum vocat , invitat , ar&ior quam folebat, fomnus me complexus eft. OUllcatuabi , umautuqueimi , dum ftudiis invigilandum effet, opera navanda, fomno indulges. Umautumeaimi rno , ibi ubi dormis , fom- num capies. Cvmeabui unuvituabum, tempus eft fom- num capeffendi. Peumabin, dormienti objefta mihi eft il- lius imago , per quietem mihi vifus eft. Aldun peuman ta ro' ad v. ta ni caman, multae imagines mihi dormienti obverfantur, in vifa varia dormiens multaque incido. 439. 439. Oculus , Qe. Confpicilla, me/iqe. Nodi arborum , %g mamll. Foramen fecu- ris, $e cachal. Fupilla, cural Q£. Super- cilium , o,edin , dnnin. Palpebrse , gence , uot* , llpef. Palpebrae , cilia , llahuiq,e. Ocu- los claudere , lldhuitun. Oculi album , t&y au Auris , auricula , pilun. Aures habere, pilunn. Qui aures habet valde parvas, llum- mepilun. Qui grandiores , l-umpaptlwn. 440. Lux. , lumen , fplendor , claritas , item video , vifus , vifu gaudere , pelon. Carere vifu, efle ccecum, caflum lumini- bus, oculis captum, orbatum, pelolan. Vifum dare , reftituere , lumen facem prae- ferre , illuftrare , peloln. Mentem illuftra- re , intelle&um illuminare , menti lucem af- ferre, facere ut aliquis fuo vel alieno peri- culo fapiat , fiat cautior , prudentior , pelel- duamn. Obfcuritas , tenebrae , caligo, dumm. Obfcurum , tenebricofum , caligi- nofum efle, duminn, dxmiwclen Video, cerno , afpicio , oculis percipere , pen. S00 utinn, utintun, quintun. 820, ' Pra oculis, habere , quintunien. Ad videndum intra- re , peconn. Obiter , curflm , ftriAim , in tranfitu aliquid videre, perumen, perupan. Crebro , frequenter , altidue videre , pelmn. Appareo , os fuum oftendere , de feneftra profpicere , adquintun , eMLomn. Ex adver- fo videre , adquintun. Obliquis oculis intueri, clixquintun. Afpicio, intueor, fpe- &o, oculos in aliquem conjicere, intende- re, intentis oculis aliquem intueri, oculos in aliquo figere, fixos aut intentos habere, utintun , lelilen Cum voluptate videre, ex vifu voluptatem capere, percipere, volup- tate affici , vifu oble&ari , deleftari , comiin , comxxtun. Nifto. conniveo, nicixfcun, qe- pifcixn. Ni&o, ocnlis aliquid innuere, //uman. A fletu cefla- re , neun. Audio , accipio , exaudio , au- ribus percipere , allcixn. Aufculto , allcu- tun Infufurrare alicui, in aurem aliquid alicui dicere , cafcixn. Tinnire, tinpin. Pro- cul diflita, remota auribus percipere,/w^//- cun. Vifu attingere , pu pelon , puquintun. 441. Exempla. Quine ta ni §e cutani, unus mihi oculus aegrotat. Ui ta ni $e, placuit illi omnino, oculos illi adjecerat, Chem ulaiabuimi ta mi peabubium ta Dios, quid dares, ut Deum videres, Calli CaVLi peaimi v. penmuaimi , veniet ali- quando tempus , erit , aderit , Ulucefcet dies, cum fcies , videbis , cognofces. Peoudlebin ta mi huera cheqen , agnofco tuam malitiam , video fraudes tuas. Pelalaiabun ta iti Ckao, Patrem meum diem fuum obire , extremum vitae fpiritum edere , animam Deo reddere non viderem ? Peabun em , quam iftud videre velim. Ta mi pemom mo, ta mt' pebin mo , quia te vidi. $hman cupan , venio plorans, Pi n* %uman , flens dico. Qumakuepuilmi <%elu kuerin, v. $ei ta mi kuerin , modum lugendi fac , parce lacry- mis , lacrymas comprime , digna fa&is re- cipis. Ctimei ta in %umatun ta itt puckao ta m" lan mo, Patrum noftrorum funus lacrymis profequi, bonum laudandumque. Cumei ta mi giimadiel ta mi haerilcan, peccata deflere , deplorare juftum , aequum eft. Titi cani Auilteu/ en juvenis audaciam, nequitiam , perverfttatem, Allcun ta mi acutun v. ta mi acutuel , audivi te adveniffe. Allcun ta mi blmenqen , te Caciquium v. praedivitem effe accepi. Allcun ■Sfc ® C#» 273 Allcun ta mi la7& -Sfc © <& 445. Collum, pd. Cervix, topel. Ima cervix , to. Pars interior , \o to. Faux , guttur , clol clol. Gula , Wauca voro. Ju- gulum , pilco. Epiglottis , epigloflis , *»u- quu. Gargarizatio , huaiti , huav.lhua.ul. Humerus , lipao, , yupi. ■ Pectus hominis , rcu , rucu. Antmahs , mriincuhue. Ubera, mamma , mamilla , moyu. Papilla , lonco moyu. Sinus, pllcuma. 446. Collum extendere , protendere , nhhuirciin , nuhuirclen. Clare , alte , venu- fte loqui , pettun. Ofliculum , fpinam in fau- cibus hserere, pla,inn. Digitum in fauces immittere , loloQn. Ob epiglottidem of fenfam tuffire , chcpidcun. rufto , eructo telun. Cano , canto , cantito , modulor cantus edere, fundere, ulcatun. Refpiro fpiritum ducere , neyun. Vehementius re- fpirare , neyiineyun Onus humeris porta- re, tollere, panuyen. In humeros attollere, panun , padun Admoveo pe&ori , rculn. Sugo , hoc cum ipfo lafte fuxi , ubircun. La- ftens , lac ex mammis ore elicere , haurire moyun , moyutun. La&o , infantem laftare, uberibus admovere , ubera infanti pra?be- re , moyuln. Infantem ab uberibus , a mam ma , a la&e removere , disjungere , depelle- re , llancumn depulfum effe , llancun. In finum aliquid projtcere, flldtman. 447- •Sfc, $ d& 277 447. Exempla. Pel cutu, collo tenus. Quine pcl, quantum ad monile , murenu- lamve fufficit. Cume fel , vox fuavis , plena , canora , dul- cis, clara, fonora* Ancui ta ni pel , Fauces mihi funt aridae , pumex non seque eft aridus, atque hic eft homo. 7b^*h",Sarcina ad collum declinat, properat, Moyope veichi pnen , vagitum , fletum in- fantis demulce , la&e fopito , leni. 448. Brachium , yupi. Lacertus , riuncuu. Axilla, punpuia. Cubitum, cubitus, cho- nodcuu. Manus, cuu. manus dextera, dextra , ma?icuu Laeva , liniftra , huele cuu. Palma , vola , pulai cuu. Digitus, cha§llcuu. Articulus, toi, toicuii. 840. Pollex, vuta cha$l cuu. Index, duchuhue. Medius, ra- $icha§lcuu. Annularis , medius , muna chaQlcuu. Minimus , auricularis , pichi cha§lcuu. Unguis, huili. 458. Latus dex- trum, man. Siniftrum, huele. Venter, al- vus, puta. Uterus, pue. Umbilicus, viido. 449. Brachia tendere , extendere , ilun , ilutun, iludtun. Ample&or , comple&or , amplexor : in alicujus collum invadere, atque amantiffime comple&i, fuo aliquem complexu recipere, in alicujus complexum venire , accedere , S 3 in- >T> -Sfc & <& incurrere, diu aliquem complexu fuo tenere, mavhln, mabln. In ulnis portare, item, Infantem luftrali aqua tingendum , abluendum , perfunden- dum tenere , fufcipere , metan , metantun , mechan, \iuichan, hmtan , huichatun. 743. Super brachium habere , metanien. Sub axilla portare , fumere fub axillam , gwu/a, Qnuftcun. Sub axilla portando aufugere , pitltantun. Prendo , prenfo , prehendo , te- neo, capio: anfam arripere, huichatun. 743. Virus alarum, iron. Hircum redolere, ironn. Lego, carpo, decerpo, «u«. Cubitis inniti. greacim, Tango , attingo , manibus attre- ftare, palpare, maldun, maldutMn. 773, Ar- ripio, apprehendo, unguibus, unco tenere, tu/umn- Scindi, difcindi, pian. Geftio, gefticulor , a,nifn , q,inican , niiyefcim. Ma- nu aliquem advocare , maichixn. 772. Ma- num premere , comprimere , conftringere , $iitarcun. Manum imponere , manu op- primere , examinare , aJ\on , §lludc\m. Mo- veo , agito , lacertos movere , ftrenue rem agere , nea,mn, Iftus aut percuflio manus . champad Manu aut calce priori percutere, champadcun, iampadcun. Popyfmis & plau- fu blandiri , caput , dorfum demulcere , man- puun. Manum manu, digitis digitos pre- hendere , tenere, cunatun. Natantem aquas palma percutere , mtoucuutun. Enfem ca- pulo pulo apprehendere , tenere, fceptrum tene- re, manu premere, rhtan. Manus tortuo- fae, chonv&llcuh , chonvlcuu Digitos frigo- re rigere , chopilln. Digito indicare , dchixn, dxichoknon. Talitrum dare , pta/cixn , ptav- cixn. Vellico , rutin , rutetun. Aliquatenus intumefcere , tuberculis affici , pitaun. Pe- diculos, pulices unguibus occidere, Qtidn. 450» Exempla. MavuleXen , illum meo no- mine ampleftere , faluta cum meis verbis. Nieun , fe continere , temperare fibi. ■ Quine ta xxi cuxm allvulxii , unam manum. ; habeo affliltam. I Mi chillcaiwm v. mi chillcaiam v. mi chill- caial mo ; mlmlai ta mi dxU , tibi fcribenti manus tremit, contremit, contremifcit. Cuxxlbimn, manus ad opus. Ui v. uln ta ro" cuxi, non feci libenter, fcienter, deliberate, ftudio. Neopnlabin , non attigi illud , non tetigi. Petu maichubun, acui quine huentu, cum manu fignum darem, Indus advenit. Pu chagllcuu u&aulaiq>n em / nec pares digiti, nec pares ingenio aut virtute fratres. Quixxe n\\n, quantum pugnus capit. Quine toi , ca toi, epu toi, cula toi, &c. unus articulus , alter , aiius articulus , duo ar- ticuli, tertius articulus, unum punftum, &c. Op\xpui ta w* puta , comedi fatis, fufficit. S 4 451. 280 451. Dorfum, vuri. Ilia, tute. Lum- bi , cudu. Clunes , nates , nudo , 790. Anus podex , poto . Verenda Cve viri , Dve mu- lieris , yekuen. 753. Pudewda viri , pniin. mulieris , cttti , meiu. Umbilicus , vudo. Inguen , codin. Tefticuli , cudan. Scrotum, cuehiu, Femur, riunchaq. Femen, puullau. Genu , lucu. Poples , hutilhua. Crus.cAog Sura , comii/n. Pes , namun 787. Malleo- lus , lonco deu. Talus , calx , rncoi. Plan- ta , pulai namun. Cutis , tilque. 450. Dorfo incumberea, fupinum jacere , paiWan , paiWalen. Se tendere , extendere , nurpun , ilun. Tendo , extendo , dirigo , notmn. Tenfus , notm. Incurvum , incur- vatum ei[e,ponorn,ponorclen, empadn,empalln. In longum protenfum effe , jacere , huinan , kuina/en. Extendi , hutnun , kuinutun. Conjundos, cohxrentes, conglobatos, con- (tipatos , addenfatos effe , chuopln. Con- jungi , cohaerere , conftipari , conglobari , uvn. In aliquid incidere , incurrere, offen- dere altquid , toa,in , to§irn. Alterum alte- ri incumbere , reniolen , dencholen. Alteri fe fuperimponere , empalcun. Appropinquo , propius accedere, adventare, tQecupan, vul~ clen. 688. Protero , obtero , conculco , topan. Situm aut locum mutare , huinamtun. Ti- tillatio , chicll. Titillationem alicui movere , •«&> $ <& 281 attredatione corporis rifum excitare , na- chiclln. Haud jocis affuevit, non fert joco- rum lafciviam , chicllai. Latus mutare , chiquenun. In hoc ac illud latus incumbe- re, ^uc atque illuc fe verfare, fe vertere, dcllun , dculln. Errare , deerare , a via de- flectere. item : otiari , fpatiari , ultro citro- que curfare , chihuaiquiiaxxn. Sedeo , anun. 681. 232. 233. Loco , colloco , pono , fta- tuo, uln, anumn. Coxim infidere, che- nodcun. DecuITatis cruribus federe , cani knon. Divaricatis cruribus ftare , telan , te- lalen. Stare, pedibus inflftere, vutan. In pedes erigere , vutaln. Ambulo , gradior , gradum facere , amun , miaun. 778. Fero , porto, duco, manu ad ambulandum adjuvo, miauln. Deambulo , inambulo , fpatior, am- bulationem facere, nampiln9 nampiiln, re- miaun. Pedes eo, namuntun. Uno pede incedere , faltare , quedecan. Genua flefte- re, fummittere, poplitibus fe excipere, lu- cutun. Genu nixus, genibus provolutus, fupplex, lucutu. Quadrupedem incedere, quadrupedis in modum ambulare , huinoln , huimln. 748. Grallis nixum incedere, tentican. In digitos erigi , fummis pedibus infiftere , ambulare , enefclen , entifn. Scan- do, confcendo, fubeo, evadere ad fummum, fcandere in fubreftum, econ, encon} encopran, encolpran. OfFendo , cefpito , in limine of- S 5 fende- '82 -Sfc ® =«• fendere , pedem in limine offendere , in la- pidem incidere , incurrere , muturn , mu- turcun , mtorn , mtorcun. Offendiculum ponere , mtoruln. Cado , labor , tan, tanan. Lubricus locus, femita lubrica, lubrica via- rum , in lubrico infiftere non poffe , delabi , pelcan , mlcayun. Pedem vacuo , folido ca- put offendi , tulQu/cun , tulg/cun. Pedes obdormire , chiUimxmn. Eo , tendo , peto , pergo , aliquo fe eonferre , iaun , $emen , mi- aun , amun. Abeo , un , utun. Praeeo , an- tecedo, unen. Sequor, fubfequor, inan. Eo petitum , allatum , yemen. Eo reli&u- rus , redditurus , ut loco fuo reftituam , el- men , elpun. Obviam eo , procedo , de indu- ftria alicui occurrere , obviam fieri , taiimen. Comitor, comitem fe alicui dare, exhibere, dthuenn. Comes , dihuen. Valedicere ali- cui , cum bona alicujus gratia abire , difce- dere , cualin , chalitun. Praetereo , cauckun, rupan. Venio, advento, acun, eupan, acu- tun , %epan , cunapan. Redeo , revertor, re- verto , remigro , remeo , urwn , unotun. Tranfeo , rupan. Aberrare a via , a re&o tramite deflettere , declinare , choncataun. Opportune , tempeftive venire , tutelpan. 453. Exempla. Vurintun, clam, clancu- lum , furtim agere, Vurignentun , Prodere aliquem fimula- tione 1 tione officii aut amicitiae , infidias illi ftruere, infidiis illum petere v. cretizare cum Cre- tenlibus , vulpinare cum vulpe , cum frau- dulento fraudibus agere. Vuri d%u, vuri piel, res, diftum fufpicio- nem movens , res fufpe&a , furtim , clam , clanculum fa&a. Vuri yebi, furtim, clam abftulit. Huera ni vuri, jumentum exulceratum, onere lsefum effe. Maxm, optatis fortuna refpondet. Manaimi em / Coeptis Deus adfit , Supe- rique faveant: utinam quod a te fufceptum eft & inftitutum, felicem fortiatur exitum, Deus promoveat , Superique fortunent , quod praeclare inftituifti. LucufaQe , genua fleAe, poplitibus te excipe. Anuan&knopatuquei : lucubicupatiiquei , accedit reverens, honorem exhibens ac ob- fervantiam. 68 1. Vixta toi gei, cruribus oblongus. Epu namun , pedites , pedeftres copise. Namuntuche , pedibus iter faciens, Vem%ebui veichi d$u, inche huenoltubun, dum haec agerentur, ego eram pufio, nec- dum ad ufum rationis perveneram. Mi irbtalen mo , coram te , te prsefente , in tuo confpe&u, in oculis tuis. Huinunman ta ni comofn mo , v. huinun- mai '«4 & e#» 289 460. Exempla. Tva Mechi ilon ta m imo- abum, en carnem qua vefci debueramus. Oxmei vachi ilon iloal mo v. iloycam mo , hsec caro bona eft ad comedendum. Chmedui cancaiaiuel mo v. cancalyeabum, en verfandas ad ignem infixas veru carnes. Ilon qplu , qui carnes habet , qui carne vefcitur. Ilogelu, qui eft comeftus. Iod ciimei ta x\i ilomom ta ni challuamom mo, malui camem quam pifces comedere. Cofque iqueUebin, ilon no, malo pane quam carne vefci. Hue qei vachi ilou , eft caro recens. Motigeprai vachi huentu , nimium craflus & obefus eft homo ifte. Tixyixn piuque , laetus, alacris, hilaris, fe- ftivus, jucundus. Cura piuque, cor lapideum, homo du- rus, immitis, immifericors. AWx vanei x\i piuque , vir cordatus , pru- dens, magni animi. Tau$e pin tixylxlmaWebi ta piuque , mune- ra etiam Diis placent. Ilopiuqueun, dolore, invidia confumi. Tepelbin ta m# piuque, tepepiuquelbin , il- lum exhilaravi, hilarem laetumque reddidi, efFeci. Elcapiuquen, arcanum, fecretum cufto- dire , fervare , confervare. T Elu- *9° «jfc © dg* Elupiuquen , arcanum ego continere non valeo , plenus fum rimarum , hac & iitac perfluo , jam prurit animus , & geftit Jecre- tum foras mittere. Ladcu piuquei, laiaimi tti pibium , ani- mum mcerori dedit, ac ingenti triftitia af- fe&us eft , cum ex me audiret fe moriturum. Ladciin aldu cutantucaquebi ta piuque, triftia triftitiam atferunt. Udalei ta m piuque , in magnum Iuftum incidi , cor mihi dolore rumpitur. Nu/tuletui ta ni piuque, gratias Deo quod ex tot tantisque triftitis flu&ibus emerferim. Caucku mollbixn mai, fanguine perpluit. Cad caichun mollbxxn mai, eft nimius hic fanguinis fluxus , hoc profluvium. Vai ta m mollbttn , fanguis illi fervet , ef- fervefcit. Peciiyeni vachi domo , Lunae effectus, vim, virtutemque experitur, 488. 491. 461. Dotes humani Corporis. Vita , fanitas , incolumitas , valetudo , vi- vere , valere , moqen , lihue. Convalefco, e morbo recreari, priftinas vires recuperare , item : revivifco , a mor- tuis furgere , refurgere , ad vitam redire , reverti , remigrare , moQetun. Alo , pafco , fuftento , mo%eln. Stipem oftiatim cogere, panem quseritare , mo%etuiaun. Pinguefco, pin- pingnem efle, fieri, motin. Impinguare, faginare, motiln. Valetudo integra, opti- ma , cximelen. Tenuis , infirma valetudo , vemlen. Gravis valetudo, invaletudo, hue- ralen. Valetudo affli&a , perdita , aldixn hu- eralen , ladXxamn. Robur , vires , nehuen. pulchritudo, muliebris venuftas, viri digni- tas, corporis prseftans majeftas , auguftus habitus , temo , temo§en. Oris fpecies , ha- bitus, nativa vulttls compofitio, facies, ad9 aqe. 676. Statura corporis procera, fub- limis , vxxtan. Jufta , elegans & concinna , munan. Parva, pichi, pchii. 798, Proce- rior, fublimior, devu. Efle ftaturae proce- rioris, devun. 462. Vitia Corporis humani. Tremori obnoxius , tremens , ieniepl. Tremere, contremere, ieniepln. Macer, gracilis, exilis, macie confe&us, vix ofli- ' bus haerens, toqli. Gibber, gibbus, gib- berofus, gibbo deformis, $tu, tompl, tixvl, tqjbvd, chuiug. Papularum veftigiis defor- mis, pilo a$e. Cani, turen, tren. Naevus, cottu. Qui naribus loquitur, cnu. Lippi- tudo, quelle, quele. Ruga, plcha, gnof. Rugofum efle, gnofn. Corrugari, m ru- gas contrahi , plchan , plchalen. Vari , fub- tilis tumor, muyu* Verruca, peyulln, pe* %ellen, pilchi. Nafus obtortus, tortuofus, T 2 tompl tompl yu, Carens dentibus , hueopr, Den- tibus carere , fpoliatum efle , hue%orelen. Sputum ore defluens , iUui. Sputa defluere, tluin , ixluitun Scaurus , uchiir namun. De- preflis pedibus aut inftar anatis , pala. Sci- pione indigere , ret\x%en. Scipio , baculus , retii. 463. Vitia gravia. Cascus, ttumixd , pelonolu. Lufcus, cocles, tauma , tircan. Albugo oculi , tirca. Sur- dus , pilu. Mutus , queto. Mutum efle , queton. Calvus, leva. Claudus, altero vel utroque pede captus , cunto Claudico , cilnto §en, Delumbatus, elumbis, delumbis, g/gj'. Gigas, cayumtoi. Nanus, anapl. 464. Alteri Cmilem efle , aliquem vultu & inceflu referre, adyen. Efle alium, caq/en. Fingo , fimulo , vemcauquen. Fingere fe videre aut vifum effe , pevaXun. Monftrare vel Jibi imaginari fe a fe ipfo videri , peuva- lun. Somnum Hmulare , umaucaun. Par- di mortem flmulo , cumpemcaun , cumpemum. Dodum , fapientem Gmulare , quimcaun. Surdum, ccecum flmulare, audientem non audire , videntem non videre , uduamcaun. Non dignofcere, alium cum alio permutare, alterum ab altero non difcernere , ameln , cackentun. Caligo , cascutio , allucinor , te- tin. Mimum agere, geftus alicujus, vocem, r mores ridicule effingere, exprimere, refer- re, imitari, coch&mtun. Comparo, confe- ro, compono, contendo, contentionem fa- cere , pouln, 465. Exempla. Chum$ei chei ni ( mi &c. ) mo§en ? ut valet , fanusne eft ? Abi ta m* nehuen, venten pui ta nehuen: vei ni ventenhuen ta ni nehuen , vires amifi, onus fuftinere amplius non valeo , jam vires meae funt fraftae, exhauftae, oneri deinceps non fum par. Deui ta ni nehuenQen , jam eft v. fum ru- de donatus. Inei pepilaiui pepilvalnoal y ad impoflibile nemo tenetur, quis poteft contra torrentem. Nehueo>enolu mencutuabui, carens viribus, & onere careat oportet. Nehuen mo cupalQen, vi coa&us, invitus huc perdu&us fum. Muna huentu, homo parum utilis, exi- guae capacitatis. Mleprachi che , nos numerus fumus, & fruges confumere nati, Mlepraimi, tua opera non indigemus, fupervacaneus es. Yavu anca che , robore corporis & fir- mitate praeftat, corporis viribus praecellit, praevalidus eft. MeliQe, confpicillis utens, T 3 Cume 29; ^» Cume adapi -racki kuentu , laetifikna ho- mlnis facies , pulchra , venufta. Adi iti" Chao , patri fimilis eft , patrem vnltu & inceflu refert. Ta mi coni^emom cufu , nieimi veichi cot- tu , hoc naevo in lucem editus es. Vachi tikuc mo opun %elai, in hac vita ni- hil eft omnibus numeris abfolutum, aut un- dequaque perfectum. Ckillcatun mo llumxxdn , viium Itudiis ami- G , oculorum lumine fum orbatus. JuY $umamom v. mi qjimauyeum llumudi- mi, quod modum lugendi flendique non faceres, vifti privatus es. Pclocauquebui llnmiidlu , veini duam llechi, fe videre caxus fingebat , & quod finge- bat, vere cupiebat. Ciipa piluan em ! alleuduamaue/an eml obfurdefco , aurium fenfu deficior , auditus me deficit , deferit. Cumpemcauquei ciimpemnolu , fimplex ap- paret , fimplicitate caret. Pilucauatmel mo allculabuimi ', 11011 audte- bas , quod te furdum fimulares , aures non prseberes. Ta ni allciinon mo rupalmaU ta m rulmen, eft ob furditatem excufandus. Lai ttt cuii , raanus ufum amifi. Lai ni oucuikn , perdidit loquelam. Patiru cauQe, imaginare te efle Relijjio- fum. , Ca- Calecaquei ta m* ^m , praetextu unius facit aliud. Quimlai piqeimi , ifW »»»' ozgi* fo om duam, videris nefcire cum optime fcias, Eimi ni retu em ! tu mihi pro fcipione es. 466 De Veftibus. Veftis, pepium. Capitis tegmen, ami- culum , manahue. Pileus , galerus , chumpp» ru , curtifia , loyo Crifta plumatilis , perquin , caniu. Res qualiscunque , qua caput invol- vunt , tari lonco. Vitta , huincha. Veftis ftragula , palhum indicum in modum fim- plicis re&anguli feu ftragulae vel lodicis, in medio habens foramen ubi caput immitti- tur, ut deinde defluens omnia tegat & coo- periat. primae notae : macun. illud confi- cere, macuxm Induere, macixntun. Ma- gnificis openbus ac variis figuris pi&um, huirin macun. Caeruleum, calvu maciin. Tantum in oblongum in utroque latere pi- Aum, ulcu. Ex meris plumis contextum; colman. Ex fpilTo ac fiibtiliflimo filo con- textum , figurisque ornatum , Balandran, cix- me macun Veftis ftragula minoris notae ex filo crafliore contexta, caeterum fpiffa nec absque figuris , eculL Alia flmilis notae , fed ejusdem unius coloris & flne figuris, pon- chu , poncho. Veftis ftragula crafla , vilis- que , ruto , huilpu Veftis Europaea , Huipxi- T 4 tu. 2q6 ■tts © dS* /w. Stragnlum , cixdu. Ora , limbus , ca- mallhue , ckunai. Tseniola vel funiculus quo veftis terrainatur , affirmaturque , kuackin. Zona , cingulura , tariknohue. Femoralia , charakutUa, 467. Induere veftem, ad fpeciem fe oom- ponere , ornare , praevenire , pepilun. Ele- ganti , eximia vefie confpicuum efle , cultu corporis praeftare , fulgere , praslucere , tw cutuun. Cingulum vefti ftragulse fuperpo- fttum , llockof. fuperimpQnere , tlocko/n. Ve- ftem deponere , pallio fe expedire , caligas, femoralia detrahere , enfem ex vagina edu- cere , gladium ftringere , lluckud entun. 470 Tego , operio , cooperio , tacun. Veftibus, ftragula fe operire, taucun. Quo fe ope- riat , dare , iimxunun. Involvo , implico , impoln , chixmpoln. Nudo , denudo , vefte aliquem exuere , fpoliare , mollknon , tampa- lentun. Veftem deponere , veftimenta ab- jicere , tampalentuun. Nudus , omni vefte vacuus, moll , tampal. Nudum ambulare, moll iaun. Veftem effe laceram , obfoletam, lliqfiin , kueran , kuedan. Pannis obGtum, centonibus male tectum , pannofum effe , auebunn , pilque%en , titanclen. Rumpo , fcindo , difcindo , huircurn, Veftibus dete- rendis ac difcindendis natum effe , in veftium cultu negligens, huillkuilln. DifTutum effe, nahuknopran. 468. •&> & Jfr 297 468. Exempla. Cxxme adi ta m etun tva Huinca, veftis huic Hifpano apte convenit. Oxme adi tvei llanca ta mi lonco mo , ifte lapis pretiofus mirum quantum caput tuum exornet. Adtulabin chumpiru, pileo non fum af- fuetus. Conmlbi$e ta m chumfiru ta mi chao, apte mitte pileum in caput tui patris. Entu%e ta mi curtifia hueni, duQulelmu Patiru , juvenis aperi caput , dum Pater tibi loquitur , v, te alloquitur. Cume huelai ta ni chumpiru , meus pileus jam detritus, difciffusque eft. Eluyepraimi montira , non mereris pi- leum venatorium. Epu adgei ta mi pepium , t>. epui ta xii ad ta mi pepium , v. epu rume pepium yeimi, duplicem veftem habes , uti e. g, planeta ex altera parte nigra, & violacea ex altera parte. MlvaXaeimi quine macun , veftem tibi fieri curabo. LLudqei vachi macun , haec veftis eft de- trita, Calli ni nuque m deumalel vachi chnai, hanc oram, hunc limbum mater mea fola, nulloque adjuvante confecit, abfolvit. Eluyen quine cudu , ftragulo donatus fum, ftragulam dono accepi. Pulai vachi charahuilla, haec femoralia T 5 me *# & fjfr 299 comere , pepilun. Pannus fubditius *puxdal. Veftem munire , puxdaln. Panni , telse feg- mentum, llipi. Reliquiae, pilquen. 470. Aures excipiendis in auribus perfo- rare, perfodere, chillquen. Caput obvol- vere , munun. Laxo , relaxo , chllbun , chil- vun. Solvo, diflblvo, aftrigmenta folvere, lluchuln. Solutum effe, lluchun. Quo fe tegat, operiat dare, mnuln. Cunae, rii- pxxlhue. Ligo, illigo, obligo, religo, aftrin- go, vincio, tarin, chixcumn Pannum, li- num tendere, extendere, inixvn. Pulve- rem excutere, munchixn. Orno, exorno, excolo, mixmln Verto, inverto, chiquenn, Ipuln Sufpendo , pixxtixln. Pendeo, piixtixn Phco , complico , pataran , mixchamn. Pli- ca, ruga, finus, plcha. Laxa nimis eft fi- nuofaque veftis , rugofum efle , pixlchan , plchalen. Infantem involvere , reclinare , cha- dimn, cxxpixln. Convolvo, involvo, invo- lucrum conficere, frtxncon, chixncon,tumpoln. Involucrum, crumena, pera, faccus, vel aliquid in fimilem ufum convolutum, alli- gatum, tarintu 831. mnul 432. Aliquid in facco &c. portare , mnun, mnuln, mnumn. 471. tifemqeimi, ipfa pulchritudine pul- chnor es. Aibia cupai, valde compta ac ornata venit. Tepean pilai ladcixn piuque , non eft con- veniens lu&ibus ille color. Re- 30» «, © t» Reletki ad caknotuvalai , naturam expel- las furca tamen ufque redibit. A/diin cullintun v. aldhn cuUin uln quine llancatu mo , magno pretio torquem emi. Chumtn raquiqfii vachi chapud, quanti in- aures has indicarunt. Quine rume llanca u\i, dedit unam tantum gemmarum lineam. Quiru pel, quantum ad monile v. mure- nulam fufficit. Petu pepiluquei, dum fe comit, omat, annus eft, Patara§elu, verfutus, vafer, verGpellis. Huiciirknoe/ v. hueralknoel iod huera§ei naltuknoprael , prseftat aliquid quam nihil, inter duo mala minus eft eligendum. 467. 43^. 433. 472. Supellex muliebris. Speculum , peuqueum. Pe&en , rumca. Acus, ao,ucha, caputira. Fufus, piivixi/, co~ liu, Verticillus, chincbd, piroi. Filum, ftamen, ouii. Filum fimplex, huinu. Fi- lum contortum , tapm vuu , piulu. Craflum, pingue, mtavuii. Fila decuffato ligno con- voluta , huil/huan , ehuin. Gtomus, tco, tuco. Conglomero , tcon , tuconn , chucon. Spor- tula , fifcella , llepu. 520. Funis , funiculus tapal. Ligare funiculis, tapeln. Textti na , vutalhue. Textrinam conftruere , taln. Jugum, arehue. Licium, tononhue, Trama, tonon. Ordiri , \ononn. 473. 473. Capillos folvere, turbare, incom- pta mulier , paflis crinibus , foluta aut turba- ta coma , quenparn , quenparclen. Suo, con- fuo , n&d&fn , nHdfcan. Sarcio , refarcio , lapatun , pecotun , ihualln. Refuo , dihuitun. Affuo , nHlcHtun. Inverto , verto , chequeln* Satura , farcimen , lapatu. Neo , penfa car- pere , trahere quo filum deducas , buUn , pi- uln. Filum inferere , huilpan , dichon, Im- plico , irretio , churnan , paichaln, paichaltun. 796. Linteum , membranam convolvere, lintea volumina, uUon, impoln In orbem complicare, Qnuofus in orbem contraftus, fpiris complicatus , iuln. Pannum , linum filatim carpere , panni iila diftrahere , huinti- l&n. Nodus, nodum, nodos ne&ere, in nodo, in nodum ligare, nodis implicitus, pron. 813. Texo , contexo , $ren , qilren. Impello , impulfus , impullio , raltuln. Car- mino, ruren. Villus, ponpon. Villofum effe , ponponn. Pannum defricare , ut villos excites atque erigas, ponpoxdn, ponpoxmn. Res contenfa, tenfa, puf. Arcum conten- fum , tenfum effe , pUfn , p&fclen. Exempla. Meli mallHen vuupe vachi cal, quatuor mulieres ex hac lana filum dedu- cant. QuelH vuH laQmadin piquei, filum rubrum mortem denuntiat 363. 417. 419. 520. 522. 474- 302 474- De re cibaria, ial , iael. Panis , co/que. Libum, ticl. Ex maicio, mlan. Commeatus , annona , viaticum , ro- quin. Caro, ilon. Caro elixa, lixivia, avun ilon. Affa , tofta , affum , cancan , recan. Minutal, rupun ilon. Caro afla aut cocta, quae frigida comeditur, vircu iion. Caro falita , condlta fale , charqui. Carnis falitae frufta, huillhuill. Jus, jufculum, corii. con- ficere, corun, corutun] corucan. Condimen- tum, conditura, ciborum conditio , nunc ego ita convivis ccenam conditam dabo , ut quisque , dum guftabit , digitos prcerodat fuos , incan. Caro juri incofta , vaitucan. Puls ex tritico , hordeo, &c. tucun coru Puls ex phafeolis & maicio, pidcu. Farina, rqp. Molo , tero triticum , hordeum , &c. rqpn , rapln. Pollen, pollis, achixl. Furfur, fffi- qu£c , amchi. Pulmentum , puls ex mera farina, mda. Farina ex tritico, hordeo, vel maicio tofto, murqut. Farinam torrere, murquen. torreri curare , murqueln Fari na tofta in aqua calida , chedcan. in aqua frigida , ulpu. Farina tofta muctda , huechin murque. Triticum coftum contufum, con- tritumve , mixltun , mltun. Tritici , maicii grana exclufa co&a, motte. Maicium co- dum , chuchoca. Toftum , cuien , cuchen. Toltum at fuis foliis inclufum , coven. fine foliis , crfim. Succus aut jus ex corylis, mlu. Jus Jus herbarium , malio. Illud conficere , «dr VLon , *Htf U#7*. Mala terreftria tofta , 4 *&, & dfr ri/» , laumn. Contero , contundo , commi- nuo, mlan. Panem in micas friare, digitis comminuere, item: farinario cribro fuccer- nere, farinam fubcerniculis purgare, excu- tere, numuz». Difperfa colligere, nuimi- tun. Olera in ollam mittere , caruman. Torreo, cotiirn, cotrn, cuchen. Craticulae aliquid imponere igne torrendum, enadtu- cun. Sub cinere torrere , coquere , cunafn. Fame deficere , confici , perire , entin. Ine- dia cruciari, vifum amittere, tetin. Stre- pitus tritici, maicii dum torretur, teun. Languefcere, intepefcere, frigefcere, tu\in. Rumpi, disrumpi, tofn. Liquefco, lique- fio , liquor , lleun , lluin. Liquefacio , liquo , lleumn , lluimn. Ova batuere , res liquidas confundere , verfare , ruiln y duiln. Olla nova uti prima vice , domuln. Ollam vapo- rare , uruan Spumare , fpumas agere , tor- vann. Defpumo, fpumam detrahere, au- ferre, whven, gven. Ad ignem calefacere aquam , vinum, &c. cuvunln. Res ad ignem calefafta, cuvtcn. Coquo, avuln. Co&um efle , avu.n. Effervefco , huadcim , yofyofn* Ferveo, vain. Fervet olla fpumans, chu- lun. RecoAum efle, vultun. Eduliis con- cifis refercire, replere, infarcire, gum,q>ionn. Menfam mappis fternere, ornare, inftruere, eln mefa. Mappas auferre, menfam tollere, entun mefa. Suum cuique ferculum & da- pes pes impertiri, reyixn. Cibum alicui prae- bere , ileln, ilelcan. In modum fili liquorem extendi, huilquenn. Ejusmodi fila liquida, huilquen, Edere, comedere, vefci, cibum capere, fumere, cibo corpus curare, in. Carnem comedere, ilon. Frugaliter vive- re , tenui cibo uti , frugali cibo contentum eJTe , muna in. Se cibo ingurgitare , omnia abfumere , viltun , chu/tun. Voro , devoro , helluor , deglutio , Imn , xxllgmn , urcumn , Imuntun , rulmen. Delibo , fummis labris attingere , primoribus labiis guftare , de- guftare, dicwnn, gnetun. Sugo, ixvirctin, voc/umn. Sorbeo , res liquidas delibare , o/cixn , ovxxlln* Plenis buccis comedere , ixltamcon, upa§upa§ny \ipaq>upa%knon. Om- nibus ac fingulis ad comedendum dare , tapumn, Cibo fuccurrere, fubvenire, <;u- imtun. Singulis aliquid de aliqua re aequa- liter detrahere , decerpere , quemcyxrn. Par- ticipo, commune habere aliquid cum ali- quo , partem rei capere , in fortem & par- tem admitti, llauquetun. Dida pars, llau- quetu. 767. Carnem bene coftam effe , oUan. Solo pane vefci , panem fine obfo- nio manducare , panun , panunn. Sejunge- re, feponere aliquid, pxxnttin. Stipem co- gere, cibum, panem, panis frufta mendica- re, hui/cixn. Genio & naturae indulgere, molliter pelliculam curare , cumelcaun. Ede- U re 306 «^ $ Jfr re ad fatietatem, huedan. Se cibis ingur- gitare, ventrem dapibus infarcire, replere, faburrare , non. Cibum palato haerere ex fatietate aut prae dulcedine, tufn. Faftidi- re cibos, non facit hoc ad palatum meum, fatietatem mihi affert, fatietate me afficit, fatietate teneor, non eft hoc mei ftomachi, faftidio mihi eft, pueln* Naufeo, naufeam mihi movet, ucaipue$en. Putrefco, percan, vunan. Exedi, confici, tabefcere, conta- befcere, pivunn. Putris, exefus, pivurx. Caries, mucor, mufcus, rubigo, pcrcan. Mundo , purgo , detergo , verro , fcopis pavimentum purgare, lepun. Scopae, lefni- hue. Sordes, lepuntu. Suavis ad guftum, guftatu jucundus, gratiflimi faporis cibus, fapidus, iiMwii». Vas in quo cibi reliquias fervant, confervant, refervant, rebun. 476. Exempla. Numtilelan, fum jejunus. Relihue%cn, jejunium naturale. Cofque\eny cedo panem. Villtubi quine cofque , panem integrum abfumpflt. Cofque iqueUebin, mlan no9 malo panem quam libum comedere. Huema cofque iabun , ilon no mai, magis mihi placet panis, quam caro. Chumcatucofqueabun qenochi huinu? quo- modo fcindam panem absque cultro? Cofquevalbin ta ni rgo , mea farina curavi panem fieri. Mar- 1 Afurquelelen ta mi nuque , cura ut mater tua mihi farinam torreat. RQplvalbimi ta mi cachiQa cam? an mo- lendum dediili tuum triticum? £Ua eUape v. eVia avupe veichi curam , fac fis , ut haec ova nec nimis dura fint , nec ni- mis mollia. AViue cancaen vachi curam , haec ova ve- lim fuae teftae inco&a, at mollia. AUue avhpei vachi incan, hic cibus eft femicrudus, femicoftus. Entutorbiofi veichi chaUa, fpumam huic ollae detrahe, aufer. Deui ta in iabuel, jam hora, jam tcmpus eft rei gerendae , tempus nos ad prandium, coenam, coenulam, jentaculum, merendam vocat, jam eft tempus capiendi cibum, cu- randi corpora, cibo curandi corpus. Elye me/a, menfam inftrue, mappis fter- ne, exftrue conquifitiflimis cibis. Imean, me ad prandium confero. Reian piquei v. piquei ta ni duam , nihil aliud quam cibum, potum cogitat, Chem ilaimi rume , nimium cibo abfti- nes, nihil comedifti omnino. Ihueduamquelan , non amplius efurio,non libet amplius. Opixpui ni phta , jam fatis fuperque co- medi, fatis, abunde eft. U 2 Mna- 3<>8 «$& $ <& Mnatubiqfi veichi ralli, agedum, abfolve ferculum tuum. Calli lachi, huedachi, ventrem nunc non mortem curo , moriar at moriar fatur. Deuma ta r\i imom , v. deuma ta ro" iuyen v. iuyeum, rapitui, poft fumptam menfain, ccenam, prandium vomuit. Epu duam uUau tutelvalai, nemo eadem diligentia & forbet & inflat, nemo eodem aftu & inftante forbet inflatque, nec forbens inflat, nec inflans forbet. 477. Potio, in, pxxtun. Epulum , convivium , cahuin. 692. Pa- rentales epulae, cixru cahuin. Epulum una cum faltationibus , cantu , mufica , xiuin, cun- quin , calcutun x. Potus , potio , pulcu. Vi- num , vinu , curix pulcu. Potio ex contritis, contufis malis, chicha. Potio ex hordeo, mudai. Ex maicio , hueicon. Farina ex gra- no tofto cum aqua calida, chedcan. cum fiigida, ixlpu, ix/lpud. Illam bibere , ixllpudn. Potio ex maicio melioris notae , mufca. NB. conficitur ex maicio a mulieribus praeman- fo, & in praxi fuccedit, ut eadem opera pe- diculos , uti folent , dentibus conterant & maicium, un&que in vas paratum expuant. Ihec confectio vocatur ixlan: ita praemande- re, ixla/n, ix/antun. Tomentum, fceces, ///echi che. Abftemius , quimvinunolu, aiu- vinunolu. 478. Invito, aliquem ad convivium vo- care , maq/eln. Vocator , invitans, maqelque* lu. Conviva, convio interefle, maqen, ma- %etun. Convivium inftituere ad occiden- dum aliquem, maqenn. Bibendi tempus obfervare , occafionem captare , coUetun. Ad convivia circumcurfare , cahum cahuin iaun, Quserere, inveftigare quod vel ubi bibat, $dotun. Opportune, tempeftive venire, tenn. Dare , ut liberali hauftu parem bene- volentiam praeftet , munun , munucan. Car- nem ad convivium conferre, contribuere, mavun. Potum , mencun , mencutun Siti- re , uncon , huiuunn. Bibo , poto , pxxtun , in. Hauftum fumo, quinentun, quixxentcun. Compoto, llailn, UaHpan Ahcui propina- re propinando praefenti , raqinn , /a%inn , lladpan , cachun. 766. Abfenti cuipiam bene precari , mari mari. Accipio , tavn. Ire ad U 3 rem 3"> *$&&<& rem alibi deponendam, elpun. Intro por- tare, tuculn. Acidum, acerbum, amarum effe , mxxtun. Experiri , delibare , guftare cibum vel potum novum , inexpertum , tnu- ien. Vomo, evomo, rapin. Locum pro- curare , difcedite , decedite , abfcedite a via , expedite viam, detur locus, hueUintcun. Manticae ad portandum in equo oenopho- ra , chinculL Fluo , commoveor , confun- dor, clcofciin. Torrentis inftar fluere, h«- ichiilln. Stillo , huidn , huidhuidn. Ex ple- nitudine rumpi, dirumpi, huftern. Effluo, effundi , hueiun , uyixn , lludtipan , lludchuti- pan. Diffluo , perfluo , gnttatim liquorem exprimi , cludun. Vas grande , in quo po- tum fervant, confervant, mencuhue. Aliud vas majus , majoris capacitatis , carca. O- perculum, obturamentum , $dihue. Occlu- do , obturo , q/iin. Lutamentum , lutofa fimbria , pllcon. Evacuo , depleo , exhaurio, vacuum facere , hueVLiln , hueMtun. Impleo, expleo, repleo, opuln. Plenum effe, opun. Capio, munan. Superfluo, redundo, chu- lunf chifn* Confumi, evaporare, uyuny uuun. Detineri , xxcun. In utres aut vafa oris angufti liquorem infundere , vel in aliud vas invertere, rbuntun* Supero, fupereffe, puchun. Redundantia , affluentia , puchu , opuntu. Cibi reliquias legere , coUigere , chiQen. Mifceo, admifceo, permifceo, rei- puln Puln. Mixtum , permixtum , promifcuum efle , reipun. Invitare ad faltandum, mimun. Ad finem vas pervenire , finire , llidn , llud- chun. Cochleare ingens ligneum, ad cujus extremitatem anguftiorem os applicant, ut potum qui alteri extremitati veluti vali in- fimditur, alacres hilaresque quam copiofif- Gmum excipiant , pacacha. 795. Cranium hoftis ab ipfis occifi , quo veluti vafe fibi invicem propinant , ralli lonco* Vino , po- tu vacillare, titubare, tantann, Semiebrium eflie, ca%enman. 479. Exempla. Tipale cahuin , cachun %e- huelai , donec eris felix , multos numerabis amicos , tempora fi fuerint nubila , folus eris. Mi uabuel Iglefia mo , amoimi cahuin mo, quando erat adeundum templum, caupo- nam adiifti. Mi piitun mo allcuMiJfamelaimi , ut bibe- res, non interfuifti Sacro. Huelli pulcu v. piilcu mo, cantharus eft ex- hauftus, vacuus. qelai vinu vachi vhl mo , in hoc vafe ni- hil vini fupereft. Pulcu entulbige, da illi bibere. LLafipaeimi , cachheimi , tibi propino, praebibo, tuae libo fanitati. Epu antu v antu mo p\xtuprai , biduum dedit exhauriendis calicibus. U 4 Amo* 3" ^ § Jfr Amomariabuimi v. mi amomariabuel v- deui ta mi amomarimeabuel ', piitumeimi, ma- luifti intereffe compotationi , quam orationi. Afi nxxbium v. mi nun mo v. mi niibiel cha- ru ta mi putuam , mnatuqueimi , toties quo- ties cantharum ad bibendum arripis, tibi e manibus excidit, elabitur. Incupai , venit vino madidus. Tva mi pichi ovullqp , accipe tibi hunc hauftulum, hoc vafculum. Tva ta mi pcq/elbin , hoc tibi ita adbiben- dum, ut nec gutta fuperet. Ancui ta ni pcl , pumex non aeque eft aridus, atque ego v. hic eft homo. Rcputuquci , bibere eft fuum unum ne- ceffarium, fuum unicum negotium. Vei no! abOt, ne Deus fiverit, Deus Su- perique prohibeant. Ta mi mapucheqpn mo qpllinqueimi , qua- tenus Indus es ebriofis vinofisque annume- randus. qpllinche qpi piam, dicunt illum ebriofum effe ; ebrietati , vinolentiae , temulentiae , crapulae deditus habetur, audit. Tva mcncuhue piilcu m aciimom, his in vafis apportatum fuit vinum. Ni&avalqfi quitic can pxxlcu , mitte petitum cantharum vini. Ilan pxxlcu, non bibo vinum, fum abfte- mius. Tva r Toa ta mi pyilcual, en unde potum con- ficias, ecce materia potfts conficiendi. Rehueicon iUebin, non bibi nili potum ex maicio, illumque inferioris notae. HueUin yelai? an datur locus ? Ancaple lei, fumus in medio vafis. Iod ancaple coni, plus quam dimidium eft abfumptum. Ciime aniilelu tananaHpralai ', bene pofi- tum9 locatum, collocatum, cadendi pericu- lum non incurrit: abeft a delifto, qui fibi cavet, aut delinquendi periculo non fe ex- ponit, Veipe , ventenpe , fufficit , fatis , fatis eft. Inche iaulbin, ego illud attuli, adduxi, Item , portavi , avexi , abftuli. Inche tavlan , ego nihil accepi , fum expers. %elai ta mi eluqeam v* elu%eal, tutelpa- laimi , tenpalaimi , fero venifti , fero venien- tibus ofla. Abi, %elai , %ehuelai, aftum, pera&um, venit fims , nil amplius fupereft , valete. Ie%epai v iepaqei, Dominus , poffeflbr re- petiit, tulit fecum. Tutele d$u peumauain, dimiflb hofpite, non abibis impunis. Ui v. uym ta ni lonco v. ta r\i duam, per- didi v. perdidit judicium, Inau inau pxxtubin , pitiflavi. Moll quine ciiyen mo apixmquei quirie men- U 5 cue 3*4 <& & <& cue pixlcu fingulis menQbus abfumit urnam vini. Nahuelqpx cixla venten iod putuquei Pichi- huala mo , v. Nahuelgrix ni p^xtun cula ven- ten iodi Pichihuala ni putun mo , Nahuelgni ter tantum plus bibit, quam Pichihuala. 480. De Anima. Facultates illius Virtutesque. Mens , memoria , ingenium , voluntas , judicium, decretum, propofitum, duam. MeminifTe, memoria vigere, reminifcor, re- cordor, memoria teneo, duamtun, Intel- le&us, intelligo, capio, percipio, non me fugit, quimn. Voluntas, bene v. male in aliquem animatum effe, duam, piuque. 460. 199. Scientia, prudentia, prudens conje- ftura, re&e conjicere, rem attingere, rem acu tetigiffe, tuten. Judicium, rem redte aeftimare, expendere, reftum judicium fa- cere, cixme toquin. Fides, vera Religio, credo, pro certo habeo, fidem alicui habe- re , mupiltun. Spes , fpem concipere , in magnam fpem venire, in fpem non dubiam adduci, calet animus fpe, in fpe fum, 119^/- %en , yavixlun. Charitas , pietas , aiixn , que- Uun. Juftitia, aequitas, jus, facere quod jus, quod aequitas poftulat, mupin toquin. Man- fuetudo , lenitas , mitem , manfuetum , miti lenique natura , traftabilem , placidum efTe , man- mancha duam. Mifericordia , miferatio, commiferatione tangi , Bhrenien. Obedi- entia, obedio, pareo, obtempero, obfecun- do, obfequor, morigeror, morem alicui ge- rere, alicui v. ejus di&o audientem efle, inautun, inaitun. Fiducia , fidentia , alicujus fidei credere, aliquid committere, elduam. Liberalitas, largitas, benignitas, munificen- tia, fuit erga me beneficentiflimus , mimifi- cum fe in primis & liberalem in me ornan- do & augendo fe praebuit, exhibuit, cumel- can. Moderatio cupiditatum, cura & ftu- dium corporis & animi continendi, doman- di , nieun. Patientia , tolerantia , labores pa- cate & moderate ferre , yavuduam. Gratia, gratus animus, memoria beneficii, gratifi- cor, habeo gratiam, manum. Remunera- tio, praemium, merces, remuneror, gra- tiam rependere, referre, ta/manum. For- titudo, robur animi, nehuen. Virtus, prae- fentia animi, vir maximi animi, magnani- mus , lihue Dignitatis cura , pramun. Ve- ritas , verum , mentiri non eft meum , mu- pin, leu d%u. Amicitia, animorum fumma conjun&io, huenuiun, huenuiAuen. Cor- re&io fraterna, glam. Cautio, documen- tum ex proprio vel alieno malo , experientia, pelelduam. Abftinentia , frugalitas , iillhuem- tun. Sagacitas, verfutia, ftratagema, Ar- gum ipfum aut Ulylfem fallere poflit, gnen. 731. ^ 3'* «$&$<#• 75/. ^tiw* gnen. Bonitas, probitas, ciime- $en. Bonum , dime ; effe , cixmen. Velox t pernix, celer, agilis, citus, tiif. Sic effe, tUfn. Cito, citiflime, t&ftu. Cicur, do- mefticum animal , ccelo ne fide fereno , cave tibi a vultu blando, flu&us mutus, huim. Stabilis, diuturnus, yavtc. Certum, lei dq>u. Profefto, leiy, muQel. Mundus, purus, lau- tus, purgatus, lif; mundum effe , lifn. Mundo, eluo, purgo, expurgo, detergo, abftergo, Pcenitentiae Sacramento aliquem expiare , a peccatis abfolvere , lifln , lifeln t lifelcan. Animofus, alacer, fervidus, audens, impiger , impavidus , huentu , huenchu. 741. Pacificus, xxapen. Pacificum effe, napenn. Senfim , placide , moderate , paulatim pro- cedens, allue che. Taciturnus, honeftus, pacificus , rxom , yom. fic effe , nomclen. Af- fabilis, humanus, comis, cixme duam, ciime piuque %elu. Doftus , eruditus , litteris per- politus , do&rina excultus liberali & exquifi- ta , quimlu. Validus , fortis , viribus & ani- mo praeftans , yavu , cona , huentu. Virgo, pehuentunolu. Dubito , ambigo, haerere in aliqua re , haefitare , duamclen. Dicere quod ad rem pertinet , cum re , de qua agitur , omnino cohaeret , fcite & in loco diftum 9 huifduQun. Plane , aperte , emendate loqui, ritoduQun. Tranquillum , quietum , paca- um effe, paiVialen. 481. r *%><&<» 317 481. Meminifle, duamtun. Comprehen- do, cogitatione aut mente complefti, pou- duamn. Pendeo animo , fuftinui me ab om- ni aflenfu, epuduamn. Captum meum non fuperat, hoc mente & ingenio facile afle- quor, puduamn. Credere, obedire, fe fub- jicere, fummittere, mhQeltun , mupiltun. Obfervo , colo , vereor , revereor , raquin. Subvenio , fuccurro , fubfidio aut auxilio effe, auxilium, opem ferre, queWun. Lau- do , collaudo , laudibus ornare , efferre , ex- tollere , in ccelum ferre , ulmeyen. Submiffe fe gerere , de fe humihter fentire , pichil- caun* Admiror , miror , demiror , in admi- rationem rapi , admiratione affici , teneri , cachentun. Obedio, tancixn. Verecundor, erubefco , pudet , pudore teneri , yehuen 753. Scio , cognofco , fentio , quimn. Doceo , edoceo, erudio, inftruo, inftituo, docu- menta tradere, fidei myfteria rudibus ex- ponere , pro eorum captu explicare , quimln. Sufpicor, fufpicionem ex aliqua re ducere, fufpicione percelli, hac fufpicione perculfus fum , peknoun Cogito , mente , animo ali- quid agitare , meditor , aliquid intento ani- mo intueri , perpendere , in alicujus rei co- gitatione verfari, duamtun. Facio, efficio, formo, committo, praefto, ego id praeftato, vem, mln, muln. Eleemofynam largiri, e- rogare , DIOS m vla elun. Alicui fuadere, con- 3'8 «Sfc $ dfr confilium dare, prsebere, moneo, admoneo, commoneo, commonefacio , hortor, glamn. DifQdentium animos placare, ad concordi- am inducere, revocare, ojbn, ofivn. Gu- berno , doceo , inftruo , omni cura incum- bere , gnen , gnecan. Animadverto , noto , obfervo , Qpin , inaduamn Bene , probe, re- fte facere , hui/n. Optatis fortunam refpon- dere, rem ex animi fententia fuccedere, mann. Spem fuam in aliquo ponere, reponere, fi- gere , collocare , repofitam , collocatam ha- bere, yavuln, 752. greucun. 733. Audeo, projeftae audaciae homo, yovtln. Affuefco, confuefco, infuefco , dare fe in confuetu- dinem, callum obducere, huimn. Man- fuefacio, feras cicurare, manfuetas reddere, manui alfuefacere, huimtun. Exploro, ob- fervo, inagnen. Permitto, patior, concedo, quibusdam in rebus connivere oportet, ne omnia contendamus, rupaln. Callide ali- quid petere, elicere, exprimere, extorque- re , callida petendi ratio , pilelentun. Dtiffi- cilis, ardua res, kdau mlei, cicniun gei. 482. Exempla. Cutne moQeum v. cUme mo- %en mo , llucan Qelai, refte faciendo nemi- nem timeas. ' Mi mupium v. mi mupin mo v. mi mupiel mo aiecauqe , ama , cole veritatem , & in finu gaude, ride. Pe- r ^ ® e*£» 3i9 Pelelduam%elu , q/echi vemhuei, Pifcator iftus fapit, & ftultus malo accepto, quae no- cent docent, aiinus ad lapidem non bis of- fendit eundem. Deutumn , pelolemn , aldu digelelai ta mn laial , fac ea, quae moriens fafta fuifle vo- les. Penobilmi ula ta DIOS piaulQeaimi , ar- dua ad coelum via. Ta ni ciime$en mo aiuvali ta DIOS, pro- pter fuam bonitatem Deus eft mirifice aman- dus, unice colendus, effufiflime diligendus. Aldh. vanei ni nemel , eft in illo autorita- tis plurimum, vir autoritate praeditus, gra- vis, gravillimus. Aldiy vanei ni piuque , forti animo & ex- cellenti praeditus, magnanimus. Lifloptui mi pllu , jam a peccato abfolu- tus, crimine liberatus es, Lihue %ei, eft acer, vegetus, acri & vi- vido ingenio. QuintuplMn pu Patiru ta x\i duam lle , Re- ligioforum munus, officium, partes funt ze- lus animarum. Pepilknobi%e ta mi pllu ciime vemn mo , animam tuam virtutibus exorna. Allue yavu%echi piuque nehuen duQuquelai, Cor tepidum non profert verba cahda, ne- mo dat, quod non habet Pu Mall&en nobi ta ni puhuentu kdau mo , Indae Indos labore v. diligentia antecellunt. 32o *$&&<& novali kdau, datubilmi, labor & conftan- tia omnia vincit, GnetumeUebi^e , mupiltunolmi ', fi non cre- dis, experire, QuimMebichi , experiar. YavuluQe peni / cape animum frater , ani- mum erige, te ipfum excita. Yavulumn pu peni ema , ftate animis , ad- efte animis fratres ! ne cadatis animo , ne abjiciatis animum, viros vos fortes & con- ftantes praeftate. Cixtancaun mo yavuduam%en, in re mala animo fi bono utare, adjuvat; fi te premit adverfitas, ne defit sequanimitas , folare te & dic, non erit femper fic. LLitulquechi duam tva , haec eft caufa cur inceperim. Cdmei cumelcaun, laudanda eft Hofpita- litas , erga hofpites , proximum benignitas , humanitas. Ald& cixmelcai tva v> aldii dmelcan $eiy maxime prodeft, conducit, adjuvat, Cixmelcaimi, bene fecifti Quimn aiiiquebimi ta DIOS , fcio te Deum amare, colere, diligere. Cumeabui DIOS ta ro aiuQeabum , utinam omnes Deum O. M. diligerent ! Ciimei ta mi ofimabiel ta mi huerilcan , be- ne facis dolendo de peccatis tuis, deflendo peccata a te commifTa. Ma- ^ $ d& 329 Martchi aiulan ta mi bixrenieabin , propo- no quod nunquam tui fim miferturus. Peyepeyequebin ta ni huerilcan , femper mihi verfantur ob oculos peccata mea, peo catum meum contra me eft femper. Quiaelelai puduam e$n , v. quinelelai ni piel eg>n , alia aliis mens eft , inter fe vehe- menter diffentiunt , non eft eadem omnium fententia, quot capita, tot fententiae. Chanalknobin ta xxi piuque , dedi ipfi ra- tionem meae confcientiee , omnia interiora mea ipfi manifeftavi. Inche iom tutelbin vachi dq,u piUei ta pu- huentu, fuum cuique pulchrum, quilibet fi- bi placet. Quinechi tutei, marichi tutelai, fi femel fapit, centies defipit, invenit interdum coe- ca columba pifum. Mancha huentu, Fabius cun&ando refti- tuit rem. Manchan, manchacan, feftino lente. Duamtumn ta mn Chri/liano%en v. Chri- yiianoQeel , reminifcimini vos Chriftianos effe. Huema toquibilu ta m* duam , huelelai, ma- lis immmentibus occurrendum , ne erres , praecavendum. Iod quimchi che huelelquei, quandoque bonus dormitat Homerus. Iod quimlu cupape, do&ior accedat. X Ma- 330 «Sfc & d^ Marichi iod quimchi che mo , eitni iod qut- mimi, ipfa fapientia, fapientior es. Vill quimi ta DIOS ta in piuque ple , ni- hil eft ta abditum & occultum , quod DEUS non videat, ipfos animi fenfus exploratos habet, omnes animi latebras penetrat, in- timosque receflus callet, cognofcit ac peni- tus introfpicit. C&me che Qcfui, ad frugem bonam fe recepit, & a vitae turpitudine recedens ho- neftam vivendi rationem iniit, fufcepit. Tute/c/echi glam pelelduami pu tiua , mo- nitum fuo tempore & loco datum infideles ad fidem, malos a vita flagitiofa & impura ad honeftatem reducit, traducit. Tute acuimiy tute/paimi, in tempore ve- nifti , opportune , tempeftive , opportuno tempore. Huerin^ctu ychuepe , haec non ad me , (ibi male confcius erubefcat. Marichi veipie/i, mupiltuhuelaiaieimi ', nec jurato tibi crediturus fum, etiamli Divos omnes contefteris, Inaifu$eai DIOS m piel , mugeftuQeai ta DlOSy ferviendum eft Deo. At/c&Hen ta mi aiubiel ta mi ChriJHana- $ca/ , audivi te velle facro fonte luftrari 9 baptifmate initiari , Chrifticolis , Chriftianae & orthodoxae Religionis cultoribus annu- merari, Eimi «S& $ d& 331 Eimi mo yaviduquen , in te confido. Inche m" piel clei tva , meam tibi oppigne- ro fidem, obligo, obftringo, interpono, ti- bi hoc polliceor, in meque recipio. Aldxm manumbin ta DIOS ta ni chmel- caeteu mo , DEO O. M. gratias pro praefti- tis mihi beneficiis ago, habeo. Inaitubi§e ta mi toquiel, morem gere, di&o audiens efto. Qumei ni pichi duam , paucis te volo, ha^ beo negotiolum. Ea pienu, refpondit mihi : etiam , ita. Ciunelcaqe ta mi aiiipranoam, ut dent da, ut faciant fac, ut ameris ama. DIOS m* piel ta in aiiiun , hoc eft prae- ceptum meum, ait Dominus, ut diligatis invicem. Inche ta ni vamqelu Mijfapiquen , eimn alldUuleaimn , Sacris operanti vos attenti cooperamini. Inche ciime chelan cam ve ? an me efle malae fidei arbitramini? Cixmelcaun %ei vachi mapu mo , floret hic loci officiofa in hofpites humanitas. Pramun gelai vachi huentu, dignitatis fuae curam non habet homo ifte. Ciimelcai m pi%en, officiofus, hofpitalis habetur, audit in hofpites comis, perhu- raanus. Yavuduamlu nopinvalai, audentes fortu- * X 2 na 332 «Sfc & & na juvat, timidosque repellit. Inche yaviiQen v. yav^^en inche , piquei ta mapu che , Ego, inquiunt Indi, fum vali- dus, fortis, viribus & animo praeftans, al- ter Hercules. Hue/a que huentu neyumel nacmpraquet y nemo tam malus, ut femper & in omnibus malus fit. Tenpalaimi ta mi gnencaiabubiel , multis tibi opus erit, ut illum fallas, decipias. Curxiun $ei eVia que d§u, inei yovhadut, non eft cujuscunque ardua & adverfa fu- perare. Aldvi yehuevali arelen pin9 magnum pu- dorem infundit, mutuum aut commodatum petere. Yehuelcabin, affeci eum pudore. Tepenclei, eft hilaris, jucundus. Rito peuman , fortuna fecunda uti , omnia peropportune cadere, ex fententia cedere. Arol peqeabui ta peuma , non tibi perven- tos affa columba venit. Huele peuma , fortuna adverfa. ii\o peuma§en em ! nihil ftabile fum ex- pertus, inconftante femper fortunaufus. DIOS xxi piel raquilabimi, veimo alhue xti ruca mo upe piQeaimi, Dei mandata non ob- fervas, ergo condemnaberis. Raquilabimi ta mi Toquieteu , veimo /ii^ii- Qeaimi , Superioribus debitum honorem, obe- «j& @ J& 333 obedientiam ac obfervantiam non praeftas, igitur vapulabis. Cixmei mi raquibiel ta mi chao , ta mi n#- que cai: vei ni raquibiel cai, parentes funt honorandi , quapropter ego quoque illos re- vereor & honoro. Quidu tpubi ta w* peni raquinohilu ta ni chao, contra reverentiam parenti debitam ipfe fuis manibus fratrem fuum verberibus patre inconfulto mul&avit. Hueraca%ei raqui%enolu, procaciter cum ipfo a&um eft, petulanter illum defpexe- runt, os importuniflimum ipfi oftenderunt. Pichilcaume$e vockixm ta mi papai mo , ag-edum fili , fupplex ad matrem accede , ad ejus te pedes abjice , eique te fubmitte , ut tibi tui delifti gratiam faciat , veniam ac im- punitatem concedat, impunemque te dimit- tens in priftinam gratiam amoremque pri- ftinum te recipiat. Qepai mapu mo ta ni raquifyeam pu ulmen mo , ingreflus eft Provinciam , ut a Caci- quiis munera ac honores reciperet. ueUipuquen ta m amomarial v. amomarian piquen, cupio, defldero, volo orare, reci- tare preces. ni votm duami v. duamtuquei, de filio fuo cogitat, meditatur. Duamtuquei ta m ubtaial, iter meditatur, cogitat de itinere faciendo. X 3 Pe- 334 *$&>&<& Peknobi$e ta mi laial, memento mori, fac te nunc moriturum. Peknobimn ta mn apogeal, imaginamini , animo aut mente fingite, concipite vos fu- turos efle Superiores, Duces, Reges. Chao vema>elu toquien, Supponite me pa- trem efle v. habete me loco patris. Peni vemgelu toquieimi, fratris apud me locum obtines. Glam o>ei v. ciime glam qfii vachi Huinca, optima monita, documenta, confilia dat9 praebet Hifpanus ifte. Glam Qehuelai mapu mo , caret nunc Pro- vincia viris do&iflimis & timentibus Deum, quos in confilium adhibeas , quibuscum confilium ineas , qui populo dent falutis mo- nita, & a fcelere ad frugem bonam revo- cent. Glamuqe, ipfemet te admoneas, nec opus fit, ut alius monitoris apud te fungatur of- ficio. Inche m" aixxel ta DIOS, DEUS meus & omnia. x\o duQuimi, concinna fuit & elegans tua oratio, feftiva, compta, & tempeftivis jocis afperfa, peracutisque fententiis condita. Cha/tumabiQe ta mi pu carne , JESU Chri/io w" piel maif inimicum tuum vel cum propriae vitae periculo defende , nam ita JEfus Chriftus Deus & Magifter nofter do- cet, praecipit, jubet. Cheu I f «Sfc ® d& 335 Cheu peofii veichi d§u? unde hoc fcitur, conftat, habetur, Peknouqniebin ta xd laial, mihi in men- tem venit , quod brevi fpiritum Deo fim redditurus, horam mortis meae inftare mi- hi omnino perfuadeo, imaginor. Vamaimi> ita facies. VamQen, ita fum comparatus, hoc mihi a natura inditum, tributum, ingenitum eft, iftud mihi natura ingeneravit, hujus fum indolis. 483. Vitia. Aftutia, calliditas, callidus, vafer, verfu- tus , fraudulentus , fallax , gnen. Peccatum, deli&um, noxa, crimen, erratum, culpa, fcelus, flagitium, maleficium, huerin, hue- rilcan, huerintu. 225. Malum, huerafiueda. 4. Damnum, ja&ura, detrimentum, £(ltia. Negligentia , incuria , uduam. Defe&us , erratum , inurbanitas , rufticitas , rulmen. Dementia, error, infania, Qenoduam* Im- pudentia, petulantia, procacitas, qpnoyehue. Intemperantia , immoderatio, u$entu. In- temperantius , immoderatius , nimis , nimium, fupra modum, immodice, extra modum, plus aequo, plus fatis, uqechi. Immodicus tui aeftimator es, modum in eo non fervafti, nimium te fufpicis, tibi arro- gas, urbanitatis & pudoris fines tranlilifti, X 4 immo- 336 *$& ®i Jfr immoderatius egifti, fuperbius te geflifti, nimius & intemperans in eo vifus es, uqen, ii,§entun. Amens, demens, ftultus, hued- hued, ciimpem, renmalu. Mendaciorum archite&us, fraudulentus , Sycophanta, to- tus ex fraude & mendacio compofttus, co- iHa , gnencavoe , coilla caman. Malus , huera duam v. piuque nielu. Trux, crudelis, huera huentu. Segnis, negligens, focors, langui- dus, remiffus, piger, deftdiofus, mers,chovii. Nequam , furcifer , veterator , verflpellis , fceleratus, nua. Rebellis, perduellis, auca. Audax, proje&ae audaciae homo, nedquen. Arrogans, infolens, elatus, qui nimium fibi fumit, arrogat, huichatuvoe, deviipraulu. Sufurro, dalluvoe. Superbus, tumidus, in- flatus, fuperbia tumens, qui fe gloriofe fu- fpicit, alios faftidit ac defpicit, raquiun,ra- quiupran. Affeftare gravitatem, feverita- tem, au&oritatem , tuquercun. Simulator, fimulandi arte eruditus, vitia infucare, pro- bitatis fpecie occultare ftudens , fciens , epu piuque , epu duam§elu , pataraofilu , vurintu- che. 225. Perjurus, peijuriofus, perjuro, pejero, jurapran. Fur, huenevoe, huenen caman. Abigeus, abaftor, huinca. Latro, homicida , laqmche. Praedo , graflator, muntuvoe. Adulter, maechus, damentuvoe. 489. Loquax , dicax , papaf, huillmen. A- varus, mifer, fordidus, tenax, rcu , rucu. Sto- ^ ® dfr 337 Stolidus, ftupidus, vecors, attonitae mentis homo, cumpem. Perverfus, pravus, diftor- tus, qui exfpe&ationi , quae de ipfo adole- fcente habebatur, non refpondit, fed pravis & corruptis moribus evafit, cilni, Magus, ftrix, lamia, calcuy machi, anchix mall&en.681* Incapax confilii , glamvalnolu. 484. Decipio , fallo , deludo , imponere alicui, verba dare, fraudem, fucum facere, gnencan* In errorem aut fraudem homi- nem illicere , deducere , inducere , impelle- re, circumvenire aliquem, aftu capere,^^- knon. Incautum excipere, imparatum oc- cupare , opprimere , gnentun , uduamtun* Oblivifci, parum de re cogitare, laborare,. rem parum curare, excidit mihi nomen, u- duamn. 844. Memoriam deficere, vacillare,, labare, intercidere, jam me fallit memoria,, memoriam amili, perdidi , rume duamn , uyeny upan, Qoiun. Glorior, raquiun. Se de vi- nbus & animi praeftantia ja&are , hueniuun. Efferri , erigi , attolli , fuperbire , infolefcere, intumefcere, raquiupran. De poteftate men- tis abire , furore corripi , §oiiirumen. Per inconfiderantiam res vel verba commutare, abufus verbi multa figniiicantis , lapfus lin- guae aliud pro alio enunciantis, quenan. Titubo , haefito : nec vox illi , nec lingua conftitit , vox illum & oratio defecit , cu- X 5 vhllu- 338 & e*g» vulluixnn. Carminibus aut cantionibus, ut quis obmutefcat, efficere, Qpemn. Loque- lam deficere vel ex nimio fomno aut ex im- moderato affe&u, ycbmn. Aliquem inju- riofe & indigne traftare , vexare , exagitare, hueraln, hueracan. Damnum inferre, iilNum, uMuatun. Sene&utis vitio defipere, delira- re, umenn. Faftidire aliquem, afpernari, defpicere, contemnere, maritum illum de- dignatur , huerinpen. Pecco , delinquo , cul- pam fufcipere, facinus, malificium commit- tere, aliquid in fe admittere, fcelus perpe- trare, concipere, fcelere fe aftringere, ob- ftringere, culpam contrahere, huerilcan. Erro, in errorem labi, delabi incidere, er- rore capi , crin Sui nimiiun tenax , avarus, rcxx. Avarum effe, rchn. Alieni cupidus, culmen , cuniln. Obtre&ator, maledicus , detrahere abfentibus, alicui vel de ejus fa- ma detrahere , domdomn. Cum aliquo de re aliqua rixari , inter fe jurgare , digladiari, jurgio contendere , quehuan , quehuatun. Vociferor, clamores edere, quehuenun. Li- tigo , contendere cum aliquo , tein , lucan , lucatun. Inurbanum, rufticum, fuperbum effe , conaln. Pudore fuffundere , afficere , ychuclcan. Falfum alicui affingere, falfo il- lum criminari, calumnior, vutalcoiUadu$un9 pilclpran , punchuln. De aliis hic illic male loqui , pipiyen. Se ultro alienis rebus inge- rere, «Sfc @ dfr 339 rere, in alienam meffem falcem mittere, fi- ne fuffragio cenfuram gerere, inchelcaun. Pertinax, contumax, altercor, tricor, con- tra tendere & non pertendere, fi duriorem te praebes, non contendam amplius, naqe- $en, xwtucan. Certatim, XKotu. Adulor, blandior, aflentor, verborum lenociniis aut blanditiis aliquem petere, captare, tenere, huaichifdu§un. Mentior, mendacium con- texere , conflare , architeftari , coiUan , co- illatun, coiUaduqun. Mendacium alicui ob- jicere, exprobare, in aliquem retorquere, toiYLatuln. Falfo aliquem criminari, calum- niatus eft me fugam meditari, xxpixmn,ilpmn. Incufatio pofcentis aliquem ad pugnam ap- pellare aliquem de proditione, &c. & pro- vocare , minas ja&are , $chan , qchatun , nchan, xxchaln. Neco, occido, obtrunco, perimo, interimo, interficio, vitam adime- re , necem afferre , de medio tollere , lagmn. Per infidias aliquem interficere, mteun, mt- eulaqmn. Carminibus aut cantionibus ali- quem ligare, in aliam formam mutare, m- canto , excanto , nUrin. Machiorum in mo- dum mente deftitui , furere , infanire , yaiitn. Veneficos, fagas arcum adducere, intende- xe , ctiRin. Veneficiis occidere , livixnn. Furor , furripio , furtim averto , aufero , /menen, chuquin. Pecora, equos, &c. fur- to auferre , avertere , huincxxn. Rapio , ab- ripio, 340 •&*&<& ripio, rapinam, exercere, muntun , xwtu muntuun. Veneficiis explorare, furem in- dagare , in au&orem inquirere , munun, mu- nuln. Pravum ingenium, perverfa indoles, huelu duamn. Contra atque aliquis opina- tur, accidere, huele duamn Aliquid ma- litiofe , fifte , fimulate , non ex animo , in fpe- ciem fa&um, huente duam* 485. Exempla. Ta mi quinechi huerilca- mom letc lliicaqueimi , fi vel femel peccave- ris, eft cur merito timeas, juftamque habes pertimefcendi caufam. Tutelaimi ta mi piel meu , extra chorum faltas , extra orbitam & metam excurris , tua oratio cum re de qua agitur, non cohaeretr nihil dicis quod ad rem pertineat , fcitus quidem jocus, fed parum in loco diftus. Huedhued Qetui, huedhuedi , huedhuedtui, de poteftate mentis abiit , defipit , infanit , debacchatur, cerebrum illi non eft, ellebo- ro indiget. Catixduamlei , ca%eduami , hoc illi men- tem exturbavit, fufcitavit furorem, ad infa- niam adegit. %enoduamquilmi , non fis imprudens, fa- nusne es, qui haec dicis? Vill %enoduamchi che niei ta m qpmnome- queum , quisque fuos patimur manes , fua cuique infania eft, neque omnibus eadem, fuum cuique ftudium maxime probatur. eai\ avarus ha- beberis, diceris. qpllinche $ei pien , mihi dixifti me efle vi- nofum, ebriofum. ChovHqueimi ta mi ciltanduamn ta mi hue- rilcan mo , pigritia tua fit , quod non elicias dolorem de peccatis tuis. Chovixqueimi ta mi cUme$en v. ta mi cix- me§eal, piget te effe bonum. Aldix chov\x$ei, pigritia languet, torpet. Uxiamtuiauquei ', eft concubinarius , con- cubinatu infamis. CoiUaiauquei , non illum pudet impoftu- rae nomine male audire. Huerxeiauquei ta mi duam , furtum mente verfas, cogitatione volvis, machinaris. Cxxme d%u no machitun, machitu%en, Ve- neficiis curare vel curari eft illicitum. Inei *&*&<& 345 Inei cam aucalmaputuuyei ' , quis fuit Au- tor, caufa, ut Provincia res novas molire- tur. Inche ni laQmabiel Pedro , Petrus eft, quem de medio tollam, cujus fanguinem & vitam peto, cui hujus ufuram lucis eripiam. Ovi/a caman huenevoellechi , Opilio fae- penumero non ovium paftor, fed lupus eft. Huera huenevoe geaimi, quid de te fiet, quaeris? infignis fur. Calcu em eimi, maleficis artibus afficiebas aliquando. Cumemachimelipfllan, Melipi medicinam facere, morbos pellere, aegrum fanare fatis intelligit. CaUi ni duam huerilcalu nehue glamtuvali, qui fciens prudens peccat, nae ifte medius fidius reprehenfione dignus eft Leli huenentubi, in oculis illud furatus eft. Huenenmabimi ta ni cuHin , ina lagmbimi, una cum reliquis ipfam adeo vitam illi ab- ftulifti, primum bonis deinde etiam vita il- lum exuifti. Adqechi rume huenequei cullin hueraque nua, in omnium oculis, infpe&antibus om- nibus , coram , in confpe&u , praefentibus & fpe&antibus omnibus furantur facinoro- fi homines. Huenevoe %ei v. hueneiauquei ni pi%en, furti nomine male audit , audit fur. Y Mi 346 <%> & d£» Mi chao ta mi chao Qebum v. ta mi chao a>ebun mo , hueuelmqueabuimi cam chi , non te pudet tali patre natum latrociniis infa- mem, famofum efle? Ape acui y vill tepelcaquebi ta ruca > vix re- dit domum , quando turbas ciet , *movet , ferit, excitat. Ape tuui v. tuulu, la$mmebi quine cunti- valy vix egreflus pauperem quendam ad necem quaefivit. Allcixn ta mi lagmuyen v. ta mi laQmmom, audivi occifum efle a te aliquem. Eimi la$mchequeimi v. laQmchelu eimi v. laopnlmchequeimi v. laqpnchevoe eimi v.- la$- mqueimi ta che v. laopnbilu che eimi v. laqm- Imqueimi ta che, es graffator, infidiator, iti- nera infeftas, vias obfides, viatoribus inli- diaris, ex infidiis eos occupas, excipis, in- tercipis, fpolias, expilas, occidis. Ulmen inche quine ovi/a rume muntun- maabuen, mihi Caciquio tu ovem abripere aufis. Afentubi ta DIOS, Deum O. M. abjecit. Pramun$ei vachi huentu, eft elati animi v. dignitatis fuae curam habet homo ifte. Pdamuniebi ta ni che , educat fuos elatos, tumidos, infolentes, inflatos. Ea pilanu, nullum apud illum obtineo locum, nullo loco apud illum fum. Epui ta m piuque , homo ambiguus , du- biae biae fidei, duplex animo, qui aliud coram, aliud adverfus loquitur, facit. Ta m" la$mmaeteu ta ni chao , qui occidit meum patrem. Calcu la$mlmquet> Venefici folent ho- mines vita privare, exuere, morte afficere. Vei vemquilmi pieimi ! omitte ifta, non facias inquam ! Ta m huerilcauyeum ciitu , v. ta m" hue- rilcamobium cutu ta DIOS> cume huetulai ta m" duam, ex quo tempore DEUM O.M. offendi, nulla eft animo meo pax, quies, tranquillitas. Ta mi ch§arcumobium cutuy tanalehuecai, ex quo illum vulnerafti , multa illi vulnera, multas plagas inflixifti , e ledlo non furre- xit, adhuc graviter decumbit. Vemabun cam chi \ ctimpem $ei nipiabueum chei, cur facerem ? forte ut diceres me efle ftolidum, ftupidum , vecordem, attonitae mentis hominem. m' confejfaum v. m' confejfan mo v. ni con- feffael mo , Qoimaquen , quoties commifla per confelflonem expio , perturbor , haefito , nec vox mihi, nec lingua conftat. 486. 487. 488. 489. 490. 491. 486. Animi motus. Amor, benevolentia , charitas, pietas, atxin. Amor proprius, aiiiun. Libido, Y 2 amor 348 «j& $ Jfr amor lafcivus, foedus, turpis, infanus, am- /fvzft. Bene erga aliquem affeftum effe, ciipa puen , raquiduamn. Cum aliquo con- venire, animo conjungi, adelun. Cupio, appeto , aveo , concupifco , culmeien. Defi- derium videndi rem amatam, illo teneri, liudio ejus videndi efferri , cuellun , kuenam- dxn. Sum proclivis, propenfus, pronus, inclinatus , vixlinon. Zelotypia mariti, rumpelen, Uxoris, murin, muritun. So- cietatem cum aliquo inftituere , conflare , inire, contrafcere, Mdyen. Odium, odio habere , profequi , cane pejus & angue odif- fe , uden. Male erga aliquem affici , effe a- verfum, non perinde affe&um effe, fegnius diligere, vurepuen, vixrepuetun, vurepue. Naufeo, faftidio, afpernor, naufeam mihi mo- vet ejus afpe&us , abhorret animus & oculi ab ejus afpe&u, illgn, illQun, ucaipuen. Vapi- de fe habere, impatientem, morofum, fa- ftidiofum effe , uneun. obtundere , moleftum effe , feffus fum , noli me hac de re amplius obtundere; premit, occidit, in quem inci- dit, ulenn, quecun. 818. Offenfionem prae fe ferre, os ab aliquo avertere, exacerbari, fubirafci , hueritun. Vitam fibi acerbam du- cere , putare , taedio vitse laborare , affici , choniun. Invidia, inveterata invidia, livor, unapiuquen, unapuen, utir. Laudi alicujus invidere, divitias, honorem alicui invidere, aemu- ^3 ® dfr 349 aemulatione accenfum laudes ejus deterere, commodis obtre&are, invidiae ftimulis agi- tatur, potentes & dignitate confpicuos ae- quis oculis videre non poteft, utirn. Ti- mor , metus , formido , pavor , timeo , metuo, llcan, llixcan. Timorem incutere, in me- tum adducere , metu afficere , perturbare, IKxcantun , llcantuln. Terrore concuti, percelli , commoveri , expavefcere , metu perturbari, c\x%ennf yamn Terrorem alicui afferre, injicere, hominem terrere, yamln. Confternari, exterreri, exhorrefcere , tepef* c&n. Concuti, contremere, tonitru con- cuiTa domus, timore perterritus contremuit, tanifcixn. Torvis & obliquis oculis aliquem intueri, uixmalcixn. Di&urum pro concio- ne fubitus horror occupat , genua mihi la- bant, mens vacillat, totusque torpidus ac pene elinguis efficior, tixnamun. Tremo; metu, frigore horrere, contremifcere , /u«- tunun. Cafu aliquo hominem ftupefacere, confternare , uyixln. Sum metu perterritus, terrore concuflus , debilitatus metu , pelU pelln. Sufpicio , hac fufpicione fum percul- fus, taciturnitas tua mihi fufpicionem affert, fufpe&a mihi eft , peun , peutun. Attonitus, ftupefa&us, obftupui, fteteruntque comse, vox faucibus haefit, tepeucun, tepefcixn. 84 L Metu obturbari, haerere, collvixdun. Ira, ftomachus , iracundia , fuccenfere , irafci ali- Y 3 cui, 350 «$& $ ^ cui, cum aliquo ftomachari, Allcun. Sto- machum alicui facere , movere , exacerbare aliquem, bilem illi movere, commovere, hominem ad iracundiam provocare, conci- tare , ejus iracundiam excitare , ixllculn. In- genio pravus , indole feroci & contumaci, ni- mium vehemens es, feroxque natura, i!in£*. Sic effe , bndin , ii»tf#. Tetricum , triftem effe, mcerore, triftitia affici, tepean pilan. Aliquem objurgare, increpare, cum illo de re aliqua vehementer agere , iillcunpen. Contentiofus , pugnax , contentionis cupi- dus, offenfionum caufas arceffere, quintud- Qun. Facile irafci, fuccenfere, proclivis ad iram, nayiin. Faftidium, fatietas, taedium, niQai, unapue. Satietatem, faftidium affer- re, ingratum, putidum effe, ni%aipuetun, AnapueQen Ira, furor, indignatio, pinmaln, pinacmn. Fremo, ardere dolore, muruln. Furere, debacchari, vehementer irafci, ex- candefcere, furore corripi, agitari, incitari, inflammari, yayun Clamo, vociferor, cla- mito/ inconditas voces edere , nixtaun. Stri- deo, ftridor, quiquircim. Cum aliquo fto- machari, lucatun Defervuit ira ejus, detu- muit, txiun. Triftitia, moeror, mceftitia, lladoxn , ladcixn , raquiduam. In mcerore ja- cere, triftitia affici, raquiduamn. Ex boni abfentia in magnum luftum incidere, ma- gnum dolorem haurire, eucalihuen. Ejus- modi u. Importune aliquem ur- gere, importunis precibus obtundere, pre- mere, vexare, oppugnare, occidere, Qdaln. 488. Exempla. Raquiduatnelcaiaeimi, co- gor tibi efle moleftus , quod absque mole- ftia tua fiat, (i non gravaris, nifl moleftum tibi eft. Tepelaimi v. tuydlaimi ta mi chao ta mi glameteu, non te dele&at a tuis parentibus reprehendi. Cutanduamaimi ta mi huerilcamobium mo ta DIOS, te poeniteat DEUM O. M. of- fendifle. Inche m* aiixvoeq/eum eimn iidequeimn , amo- re ego vos, vos me odio profequimini. ni aiiiel inche DIOS llechi, DEUS meus & omnia. Aiiiel ema/ Dilefte mi. Iod aHxquedin ta DIOS, quine rupaluchi thyiin mo , Deum momentaneae voluptati Y 5 uti 354 •*&%&<& uti par eft, praefero. Chem rume d%u aiuquebi ta che , lan no v. lan mtn arklabi, omnia amant homines prae- ter mortem. Vill afrupaquei maputu dqu , DIOS ni aiiiQen no , v. DIOS ni aiu§en mtn afrupa- lai, omnia praetereunt praeter amare Deum. Aihpraquei re u&n ulquelu, operibus non verbis amor probatur, multi fumos ven- dunt , fuos fplendidis promiflis alunt , at non oportet verborum ineptiis virum commo- veri. Aiiibin ta DIOS v. aihDiosquen , haeret mihi in medullis DEUS, ejus amore flagro, ille mihi ante oculos dies noftesque verfatur, Aiueimi v. inche ni aiubiel eimi , te dili- go, tui amore teneor, fingulari te benevo- lentia comple&or. Cixmei ta mi aiUuyen , bene fecifti aman- do, licite amafti , amorem tuum probo, non improbo. Patiru ema , pu perxi ema l O Pater Re- verende, o Fratres cariflimi, Cixlmeien ta mi huincaiebin , tuus famulus, fervus efle cupio, defidero, famulum me tibi praebebo perlubenter, non invitus. CMmeielabin ta ni peabiel ta iu cuxiiival- Qeal , nollem me videre pauperem, abflt a me faeva neceflitas & triftis egeftas. ixdebi ta m glam$eal, confilia fpernit, monita ^h, ^ t» 355 monita contemnit , documenta ridet. Antitipage , vamtipage , ne mihi lucem adimas , ltem, abi , abfcede , recede , aufer te hinc, apage Gs. Hqecht ixden%eimi nai, amice nimis impor- tunus es, nae tu valde es moleftus, premis, occidis , in quem incidis. CaUi piaupe ! abeat in malam crucem, malumque cruciatum. Quine vla amotu§e , vade aftutum , il- lico, confeftim, ftatim, e veftigio. Quine cuQen huentu quehuatuabueiu auine Hutnca, ergo Indus Hifpanum altercationi- bus vexet , contentionibus impetat , invadat, adoriatur. Eimi pieimi, tibi non alteri dico. $<«• dua?n v. ta m piuque , defervuit mea v. il- lius ira , refedit irae impetus , remiiit , quievit, Vemeneu, intulit mihi injuriam, me lae- lit, injuria affecit. tu vemaeteu huerinielaiaeneu chei ? nemo me impune laedet. Eimi mo mlei ta xii Unapiuque, contra te mea eft indignatio, tecum mihi res eft. Eimi vxirepuenielmqueen , v. ta ni vure- puenielmqueeteu eimi llechi, tu me conftanti odio averfaris , a meo congreflu & confue- tudine abhorres, me oculis fugis, auribus refpuis, animo afpernaris. Quimbin ta ni duQuiegen v ta x\i duquye- %euyen, v< ta xxi du§uie%emom , fcio de me rumores vagari , pronis auribus obtre&a- tiones contra me excipi, in invidiam vocari, in multorum fermonem, vituperationemque venilfe, incidifle. Ladcilluqueimi ta mi raqui%enon mo , do- lore afficeris, quod tibi honorem non ha- beant , reverentiam non praeftent , exhibeant. Raquilabimi ta mi nuagen v. ta mi nua- $eal v. ta mi nua§eimi, non te pudet fce- lerum , virtus , honeftas , fama bona , bonum nomen jam vilia tibi funt. 732: ni nua%en mo iide$equei, ob morum perverfitatem omnes illum oderunt, odio habent. Peaimi rume, veniet veniet illud tempus, quo •$&©<#• 357 quo poenas dabis, non abibis impunis, non tibi fic abibit , referes gratiam qua dignus es. v. contra: veniet illius laudi fuum tempus: ad pofteros enim virtus durabit, non per- veniet invidia. Eimi llxxcantulquebimi reChe , tu es qui Indis terrorem affert, timorem incutit, eos- quein metum adducit, terret, perturbat. Eluquibilmi ta ni duQuyequeum , non des illi caufam, materiam murmurandi. nutamca$en ta mi ladcixn v. ladcixel quine nemel mo ta mi pibin , mihi fuit narratum , relatum , nunciatum , te aegre molefteque tulifle verbum, quod tibi fuit a me di&um, quod illo verbo graviter fueris offenfus, commotus, perculfus, nec te injuriam difli- mulare, aut dolorem premere potuifle. Ladcunman ta ni piuque , in magnum lu- Aum incidi, mcerore ac triftitia afficior. jTixyubin, perhumaniter, porreAa fronte, hilari vultu , comiter illum excepi , laetitia affeci, obviis ulnis accepi, complexus fum« g&mancupan, flens adfum, vicem meam lugens, cafum deplorans. Huiflu ta xii duam tUytltipai , huifnolu lad- cuquei, prout ipfe acceptus eft, ita hofpi- tium laudat aut damnat unusquisque. Tepean pilai ladcixn piuque , non eft con- veniens luftibus ille color, oderunt hilares triftem, triftesque jucundum. Quintu 358 «!j& $ Jfr Quintuiauquebuimi ta mi tuyxxahun v. ta mi tixyuabuel ta mi chao ta tu acutun mo> velles celebrare adventum tui patris. LLadcixpraquilmi , modum lugendi fac, parce lacrymis nihil profuturis , noli line caufa lacrymis afQduis confici, conta- befcere. Ladcixpan, ad lugendum, ad ludum ve- nio, ad domum lu&us. Ladcixn uutaian y iter faciam triftis. Ladcixquen ta rxi chao r\i lan mo , ex pa- rentis morte in luftum incidi, Ladcixquen ta m piuque mo v. laddxpiu- quen v. ladcixquei rxi piuque inche , doleo ex corde, ex animo , ex intimis praecordiis pcenitet. Hueraqfit ta mi ladcun, ta mi ladcual, male facis lugendo, ne animum des moero- ri, animum a lu&u recipe, abftine, revoca, g&ma utun , redeo , revertor plorans. ullcu conpaiy intravit iratus, ira commotus, incitatus, percitus, incenfus, inflammatus. DuQuquei ni laddxn , has voces dolor mi- hi exprimit , prae triftitia ac mcerore in haec verba erumpo. Ladcun , ladcixnquechi , ladcuq>echi tipai, eft egreffus mcerore affe&us & triftitia. Pratulihuen $epai v. pratulihuenquechi v. pratulihuequechi , venit fufpirans, fufpirium ab imo trahens. Ladcixn ^ & e&> 359 Ladcxrn eUa que d$u mo , adverfa mihi do- lorem, lu&umque extorquent, Aldiicutancayecupan , multa mihi in via fuerunt toleranda, magnos fuftinui labores. Aldxiladtfinyecupan , feci iter triftis, moe- ftus, tetricus, melancholicus. Bhrenien mai, daquieli chai, chachai, mi- fereat te mei , meam vicem dole , mei mife- ricordia tangere, nec me oppugnes, vexes, exagites velim, rogo, obfecro. Marichi diirenielaiaeimi , nunquam tui mi- ferebor, te miferum, aut vitam tuam acer- bam putabo. Duam $en, quinei ta x\i duam, habeo quod dicam , petam , negotium quod tra- &em, opus eft mihi te convento. Caletui ta ni piuque , m' duam , unoduamn, a fententia mea difcedo, fententiam muto, revoco, confilium abjicio, incepto defifto, calculum reduco. Unoduamn, cutanduamn ta x\i huerilcan ni vla , doleo de peccatis meis , poenitet me meorum deliaorum. Eluquebi§e v eluqueViedige ta ni cutandu- amqueum v. ta ni cutanduamam huerilcan mo, propone, explica illi motiva doloris vel eli- ciendi a&us contritionis de peccatis. Adi eimi mo ta mi huerilcan qenon , decet te vitse puritas. Yehueeimi, pudet me tui. Cho- 36o •$& ® <#• Chovhquelain ta m raquiabiel ta m putem, non nos piget majores noftros venerarL 489. Flagitia , quae vitiorum , cupidita- tumque effrenatarum effe&us funt. Nimio ftudio in aliquem inclinare, nimis ftudiofe alicui favere , plus jufto illi tribuere, plus quam par eft illi deferre, praeter mo- dum alicui ftudere , omnia illius caufa velle, nielduamn , aiiipran , ampelpran. Blanditiis, pulchritudine aliquem ad fui amorem alli- cere, pellicere, trahere, excitare, lenoci- niis fibi amorem alicujus conciliare , capi ali- cujus amore, allici, incendi, flagrare, n«- alcan, maUHen pin. Rem turpem, inhone- ftam, obfccenam, flagitiofam committere, nuanpen. Mulieris pudicitiam tentare , foli- citare, fceminam ad concubitum aut incon- celfam venerem allicere, de ftupro appella- re , malluen pin* Libido , effrenata cupidi- tas, aliquid vehementius appetere, concu- pifcere, apiri, apill, apilln, Auitorciin. Lu- ftror, fcortor, lubricam & praecipitem vi- tiorum viam perfequi, rxuamiaun. Corpo- ris quaeftum facere , huedquintun , huedem- tun. Virginem violare, vitiare, corrumpe- re, pudicitiam illi eripere, vim & ftuprum inferre , maMHentun , huemaYiiientun , hue ma- VLiien entun. Vim foeminae afferre, inferre, virginem per vim comprimere , vitiare , nuntun. nuntun. Fornicari, mixn, peancan. Ami- cus ab honefto defle&ens , item , amica , amafia, unam. Uterque, unamhuen. Con- cubinae aut pellicis amore captus, concubi- natu infamis , concubinarium efife , unamtun. Efle fornicarium, fornicariam, unamtuiaun, mixvoe. Ad turpitudinem commota, con- citata, nancan. Pellex, concubina , $api. Publica meretrix, proliituta, vulgare fcor- tum , nua , mugevoe , cridomocWe , niillvoe do- mo. Adulter , moechus , fubfeflfor alieni ma- trimonii, damen, damentun, Saltum, fyl- vam, nemora, latebras quaerere, d\ini. No- ftu ad turpia domo exiens, umanchun. Sodomia, praepoftera libido, huei\xy hueye. illam committere, hueyetun. Cum puella rem habere, ixllchatun. 490. Ludo, colludo, inquietare, turbas dare , aucan. Jocor , nugari , nugas agere , joco aliquid dicere , jocis in alios ludere , ca- villari cum aliquo , vucheun , vucheucan. Da- re philtrum, poculum amatorium, maichun, maichutun. Clanculum jungere, convocare, tapmn Dare mandata alicui ad aliquem, eluduqpin. Mandata ferre, perferre, yedu- gu». Referre, exponere, entuduQun. Nu- tibus amorem mutuum declarare, defiderii aut voluntatis fuae fignum dare, oftendere, gdtfciin. Dare in malum finem, timeo Da- Z naos , 362 «S&> & Jfr naos vel dona ferentes , hue/dxmtun , medan. Cognofcere carnaliter muherem, exercere copulam a&u, chiquin. 70 7. Modeftius, vhln, vln, v<un 688. Relifto, obfifto, repugno, conatibus alicujus occurrere, fe opponere, impetum ejus reprimere, auda- ciam frangere , contradicere , cochimn. Fu- gio , fugam arripere , capeflere , fe in fugam conjicere, fugae fe mandare, commendare, fe fugaev, in fugam dare, fuga fibi confu- lere, aufugere, xxuUn. Lafcivio, attreAare aliquem, fe invicem attreftare, petulanter colludere , mXatun. Faftis turpibus gloria- ri, fe de voluptatibus jaftare, gloriofe fibi de flagitiis blandiri, dallian. Errare, pec- care , rulmen , crin. Ita in anguftiis haerere, ut nec progredi nec regredi pofiis, item, ita defatigari , ut vocem , loquelam amittas , mrin. 4gi. Exempla. Vai m mollviln, calet, fervet lpfi fanguis. Aiiipran mo entumaViebi ta x\i Qe quidu ta m" votm, fummo amore damnum illi maxi- mum intulit. Pewmabin , vidi illum per quietem , per quietem mihi vifus eft , dormienti objeda mihi eft ipfius imago. no aiuvaM ta DIOS, DEUS O. M. fupra modum eft amabilis , fupra omnia diligendus. Afe- «$&$<#• 363 Marichi aiixlan, nolo, nullo modo, ne- quaquam, minime, nullatenus, Marichi lali rume , Patiru Qetulaian , ci- tius me vita exuent, quam religiofa vefte induar, Ta mn prquechi aihbiel Tue tu dq>u / O coecas hominum mentes & caleftium ina- nes, non fordet terra, dum coelum afpici- tis? Rupal d$u Qechi aiuquebin , non eft mor- tale quod opto, Huifi ta ni duam, jam voti compos fum, quod quaerebam inveni. Deuma ta mi pemom v. mi pemobium v. mi febin v. mi pebiel, tepen amotun, poftquam te vidi, libens abeo. Unamtuiauquei , eft concubinarius , for- nicator, turpibus afluetus. Llumquechi v. elca^echi nuaiauquei, clam, clanculum fe fcelenbus aftringit, polluit, caute quidem , fed non cafte, Elca§echi ta ni chao mo, v. quimnolu m" chaoy v. m quimnoel ta m chao, tipatui v. tipapatui, exiit patre infcio, Deuma ta m nuapemom, ina tpu§equeiy amor in odium converfus, poft cornua ver- bera. % Glamun m huerilcan mo , me fa&i poenitet, egomet me de meo fcelere reprehendo, Udalei ta ni piuque , doleo ex toto corde, Z 2 %uman - i 364 •$&$<#• quman Qei vachi d§u , dolendum , pr6 do- lor, res fanguineis lacrymis jure merito de- ploranda. Requmatuqueimi ', lacrymis affiduis confi- ceris, contabefcis. Nochicaofi, manum cohibe, animo impe- ra, furorem, iram, &c. fuftine. wailpape ta mi piuque, quiefce, conquief- ce , ad tranquillitatem animi redi. nopirxuvalai , vitiofam fuam naturam do- mare , caftigare , comprimere , pravum in- genium fuum corrigere nefcit, non didicit. 432. PARS TERTIA. DE CIVITATE EJUSQUE PARTIBUS. Terra , tellus , humus , tnapu. Cselum , coelum , coeli , Huenu mapu, Terra , orbis terrarum , Tue mapu , vachi mapu. Mun- dus, mundi univerfitas, univerfa rerum na- tura, caelum & quidquid caeli ambitu conti- netur , vill mapu. Hifpania , Huinca mapu. Mauritania , Anglia , Gallia , Germania & re- liqua Regna omnia & Qngula, Muru-Hu- inca mapu. Provincia , Regio , udan v. vu- tan mapu. Civitas, oppidum, caftellum, pagus , arx , cara , v&ta cara , pichi cara. Ur- bem condere, caran. Deftruere, exfcinde- re , evertere , vaftare , delere , diruere , exci- dere, ^ $ <& 365 dere, entucaran. Locus ubi Troja, urbs, &c. fuit , carahue. Vicus , pagus, pichicara. Miffio fanftae Fidei , fanta Fei mapu. Re- du&io, Converfio Tucapelina, Araucana, Tucapel mapu, Arauco mapu. Littus, ora maritima, lafquen mapu. Sinus, fundula, tuhuer, Qton mapu. Ufus, confuetudo,mos loci , ad mapu. Dominus , poffeffor terrae , $en mapu. Se loci moribus accommodare, tnapun. Solum vertere , alio migrare, com- migrare , fedem , domicilium mutare , ma- putun. Domus, domicilium, aedes, ruca. Via , trames , platea , callis , rpub , rhpu. Vi- am capere , captare , rputun. Viam ire , rii- pun , rpun. Via arenaria , cuyum rpu. Via re&a , huif rpu. Bivium , epu rpu. Trivi- um , caql rpu , Via ar&a , angufta , tiped rpu. Limes , confinium , qcham , v. afmen mapu. Defertum, folitudo, uhue. Locus ab arbi- tris liber , remotus ab omni turba, mlenohue. Regio meridiem verfus, HiRti, huilii mapu. 746. Incolae, Huillixche. Verfus Septentri- onem, Picu mapu. 746. Montes Andes, Pire mapu, pire mahuida. Horum monti- um incolae, PehuenChe. Indus transmon- tanus , Puelche Cis montanus , Lelvun ma- pu che. Mons , mahuida. Collis , pichi ma- huida. Collis perpetuus, huivolen. Mon- tes in quibus Majores fuos , aiunt , diluvium evafiffe , teqteq. Terra peregrinorum , via- Z 3 torum, 3« "Sfc ® <& torum , uixtan mafu Alia , diverfa terra , udan v. uudan mapu. Finis, extremitas, ultimum, extremum, culmen , vertex, cacu- men , fupercilium , calx , hueckun. Apricus locus , nuc&mqelu. Specus , fpelunca , an- trum , fpela?um , re»u. Regio in novem Regiones fubdivira, a$Ha Rekue. unde meli- Rehue, Queckurehue. Conciliabulum v. con- vocatio Machiorum , Machios advocare , convocare, Rehuetun, Qeicurekue. Condi- tores , Fundatores , Expugnatores , qui pri- mi urbes condiderunt , gentes debellarunt , armis fubegerunt, in dittonem ac potefta- tem fuam redegerunt , llin mapu. 493. Patria, natale folum, maputu,huim. Patriota , quibus eft communis Patria , ma- putu Cke. Recta tendere , recu» ad forum , templum , curiam , &c. tendit , huifiaun , hui/contun , rito, ritolen , ritoclen, Aberrare a via, cru iaun, hueluln, nuin, §un. De- flefto , hic de via defleclere debemus , cki- can. Circumeo , per circuitum iter facere , prseftat per difpendium ire, quam compen- dio perire , oQon, kuaichi/n. Ambio, cir- cumdo, cingo, o\\on. Ambitus, circuitus, anfraftus, obfidio, ollol, huaichi/ , Auaidii/ Erro , in errorem labi , delabi , incidere , de- ferri , errore capi , duci , a refto tramite de- fleftere , declinare , crin , crixn. Viam doce- r «» ® *& 367 re , indicare , oftendere , dallquin. Viam monftrare, ducem fe prsebere, $iuln. Ad latus tranfire , quineple rupan. Venio, per- venio, devenio, acun. Diverfor, diverto, hofpitium , diverforium , elun orbis , cir- culus , tiihuer Circulum defcribere , in or- bem ftare , thhuern , tuhuerclen. Ora , mar- go , limbus , ixpl. Difcedere , egredi , fe fub- ducere , tuun. Cafu occurrere alicui , ali- quem offendere, in illum incidere, tafentun. Alio migrare, ca maputun. In aliam domum immigrare, ca rucatun. Iter facere, ten- dere, pergere contendere aliquo, uiitan, u- tan. Viator, hofpes, peregrinus, uintanche. 849. Divido, dividi, diftinguere, diftingui, feparare , feparari , uudan. Ambulo , gradior, ingredior, gradum facere, amon. Redeo, reverto , revertor , remigro , remeo , repeto, reftituo, unon, unotun. Ut redeat, refti- tuat efficere, unoln. Reftitutio, reftituo, unoltun 847. Circumeo, vagor, vagum errare , hualln , hualliaun* In circuitu, huall. Sepio, vallo, circumdo, urbem obfidere,ob- feflam tenere, obfidione cingere, premere, corona urbem claudere, fepire militum co- piis , huallman. AITuefco , confuefco , in- fuefco , dare fe in confuetudinem , huimn, Finire , finis , terminus , extremum , hic fi- nem facit, huechuntun. Z 4 494. 368 4jft» $ & 494. Exempla. Chili, Chilli, Chile Re- gnum Chilenfe in America meridionali, quod incipit in Copiapo fub gradu 28 lati- tudinis meridionalis , ubi dividitur a Regno Peruviano, & protenditur Baldiviam fub gradu 40 ejusdem latitudinis, & ultra. Huc pertinet Chiloe Infula , & plures aliae fub gradu 44 & ultra. Item Provincia Cuyana ubi Mendoza fub gradu 32. v. 850. Vill mapu ni chllin m* vla no , DIOS m vla mtn , Chili mapu mo unomean , pro toto mundo in Chilim non ibo fecundo.* Pro- que Deo folo femper adire volo. 1775. anno mese aetatis 62. ColoniaB Agrippinae. Indi Chilenfes vocantur Reche , Chili v. ChiMChe. 698. Notandum difcrimen inter Indos & In- dianos, nam hi funt quidem nati in India, fed a parentibus Europaeis, vel faltem ab il- lis oriundi, & plerique ab Hifpanis: Indi autem funt prognati & oriundi a meris A- mericanis. Meli v\xtan v. uudan mapu §ei , Terrae Indorum dividuntur in quatuor diverfas grandes Regiones v. Provincias : Lafquen v&tan mapu, Terrae mari adja- centes. Ra$itun vxxtan mapu, dimidia pars terr» planae, fita inter terras mari adjacentes, & alteram dimidiam partem, quae vocatur Ina «*& $ <& 369 /*w pire vhian mapu , Terra plana vici- na montibus perpetua nive coopertis, de- nique quarta Provincia eft Pire vixtan mapuy montes Andes femper operti nive. 850 Cacul vhtan mapu, Commercium, con- fuetudo, f amiliaritas , communicatio , ami- citia, &c. quibus utuntur invicem Indi ha- rum quatuor Provinciarum. Unomen mapu mo , redeo , fum redux e terris Indorum. §emen cara mo , eo v. ivi ad civitatem. Mlequen ruca mo , fum domi , domi me contineo, intra domefticos parietes. Rupaian leuvu mo , tranQbo , trajiciam fluvium. Uan Arauco mo , eo v. ibo Araucum. MiauUen Huaiquilafquen , tuutun millavu- du mo , ivi ad Huaiquilaf, unde redux falu- tavi Millavudum. Utuan pu ruca , eo , ibo , redibo , rever- tar domum. Aldunman v. aldunmamen Penco v. Penco mo, cun&antius egi, diutius moratus fum, moram feci in urbe Conceptionis. Pichinmapan, venio moraturus paulifper, non traham, non ne&am moras, poft bi- duum, triduum, quatriduum iterum me viae, itineri committam. Huinamtuquen ca mapu v. ca rucatuu, Z 5 alio 370 «Sfc # dfr alio migro, fedem, domicilium muto, Vill che ta ni mlen mo , gellei cutancaque- chi mo§en , quo quo te vertas , omnia ple- na malis. Cumelechi che ta m mapu mo , ca mapu etn ! pilai, aliena non deliderat, forte fua contentus , cui domi fuae bene eft, domi fuae fe continet. Mapu em ! o natale folum ! fed quis me transferet illuc? Lafquen puhuentu inche , mea Patria orae maritimae adjacet. Cupachi Che Porem meu, quidam Pore- m& adeft. Inche cautun che vemabun ? ego Imperia- linus hoc facerem ? Cuivi pu cara mo ViHarica cara marichi iod ctime comiitun q>ebui , ex prifcis civita- tibus erat oculis gratiflima urbis divitis feu Villaricae amoenitas , fita erat ad profpeftum pulcherrimum , eo fitu gaudebat, eo loco conftrufta erat , ut undique aut nemoris profpeftu, aut hortis amoenifQmis & grata agrorum varietate dele&aret. Teye huentu rupai, inche llechi, ego fum, qui hac tranliit. Chumgei ta mi miaun , quid tu hic , quid agis , quid hic circumfpicis. Chuchi v. inei cam ualu , iturus quis ? ubi eft? Chuchi <$&&«*£» 37i Chuchi rpu , ubi eft via , quo ducit ? qua itur? an eft lata, angufta, trita, aequabilis, num anfra&us , falebrae , funtne viae flexus ad dextram, ad finiftram, laevam: eftne re- fta, publica, praetoria, militaris, danturne femitae & diverticula? Rito ucai vachi rpu , re&a ducit haec via, Huera§ei veichi rpu em / viam fufcepifti fatis incomodam, in viam fatis difficilem te dedifti, laboriofam viam ingrelfus, aggref- fus es, plenam difficultatibus viam inivifti, inifti, qfii rpu , via evanuit , e confpe&u fe pro- ripuit, ex oculis evolavit, aditum non vi- deo, nec invenio exitum, Teye rpu ta irx cufiamoabum, En viam, quam captare , qua ingredi , proficifci de- buiflemus. RamtuChelu ta ni utanqen mo , nuilaif iter ut teneas, linguam habes. Aldun amoimi munan anth mo , longifli- mam brevi tempore viam confecifti, per- currifti. m" amoum v. amolu inche, dum v. interea temporis quo iter facio. Vk mo ula udapabin , hic , in hoc loco fu- mus digrefli, disjun&i, feparati, hoc ipfo in loco difceflimus, ab eo fum divulfus, molefte tuli a complexu ejus diftrahi. Taftulabin , non incidi in illum , illum non reperi, offendi. . Hue- 37* <%» ® dfr Huelulbin , non vidi illum , uterque aliam ingreffus eft viam. Vaple miauqueam, huc, horfum veniunt. Pirpuabin, dicam obiter, in via, in itinere narrabo. /rpuairx, comedemus in itinere, v. ibi- mus , tranlibimus ad prandium , coenam , &c. v. faciemus iter & eadem opera comedemus. Yerpuaeneu, in via, itinere difcedet, & ad me equo, curru, rheda avehendum, af- portandum veniet, Du$ulrputuabimi , redux illi obiter lo- queris, v. in via, in itinere eum obiter in- vifes. Quinenple co rupao>e , defle&e non nihil ab aqua. Chumtn pu mlei Mapuchu ? quantum di- ftat , quam longe v, procul abeft urbs Jaco- bopolis Regni Chilenfis Metropolis ad flu- vium Mapuchu lita. Pichi pu mlei Pire Mahuida , montes An- des non longo hinc intervallo diftant. Quintuquen ta m eluam v. elual, hofpi- tium, diverforium quaero. Elun eluain, diverfabimur ubi facultas dabitur. Yebi%e mencun ta xii elupuam mo , fer, per- fer, porta, vehe, advehe farcinas, impedi- menta ad hofpitium, ad diverforium. Miauchelai va meu , defertum hoc & foli- tudo eft. Cheu *$&&<& 373 Ckeu uiinmaimi, ubi no&em transegifti, duxifti, traduxifti. Che miauquei, fentio homines, homines percipio. Amoain v. amoan piqn, dixerunt fe ven- turos. Pepi ulaian piai , dicet fe venire non poffe. Veula amocaquen v. ni amocaquen, prima vice iter facio , fufcipio , itineri , viae me committo. Iod cumeabui ta rxi utuabuel y ta xxi mleca- tuabuel mo , praeftat me ire, quam manere i hic. I Adochi , expe&a paulifper , parumper , aliquantulum. Quine naH $ei v. naHal v. naUel , en defcen- fum, defcendendum eft. Tva ta xd epu naU, jam bis defcendi. Tva ta ni quine naHn , hae funt primae vi- ces, quod defcendam. Nacmn, demitto, alium demittere. q>epai mapu mo ta ni raquiq>eam pu ulmen mo , ingreffus eft Provinciam , ut a Caci- quiis dona honoresque referret. Lapai Chili mapu mo, in Chilim moritu- rus advenit. Inche ni tuumom v. tuuuyen mo ; v. tuuuy- eum v. inche ni tuuuyeel mo v. inche tuuuyen, eimi mlecatuimi \ cum ego abirem, v. me ab- eunte, tu manfifti. Anu 374 •%*&<& AnixPatirupai , Patres veniunt hic ha- bituri domicilium, fedem hic conftituunt, collocant, figunt, Vill vem$ei, vill vemgeiQn, vill vemgein: quine trn inchin, fi quis Parifios indo&um mittit afellum, qui fuit hic afinus, non ibi fiet equus. V\ll mapu %equei ta ni ad , fi fueris Ro- mae Romano vivito more / fi fueris alibi , vivito ficut ibi : non erit illufus faciens ficut obtinet ufus. Cixme miaun , habui ( Laus Deo ) iter fau- ftum & felix. Ipan , v iputun ta m* ruca mo , veni , per- veni, adveni domum hora prandii. Uali Chillan, yumvel ipuan, profe&urus Chillanum yumbeli prandebo. Mapu mapu iaun , ex alia in aliam Regio- nem migrare , proficifci , vagari Mivu antu mo uhtaiaimi, intrat quot tem- pus , dies iter inftitues. Amlpai vachi mapu mo , venit fedem hic fixurus. Ahue cupatuabuil tam cito rediret? Aretuyecupan cakueliu, fum adve&us equis meritoriis Aldhcutancaiecupan , iter habui incom- modum & laboriofum. Anca unomei, regreflus eft dimidio iti- nere jam confe&o. 495- *&>&<& 375 495- CAPUT I. DE INCOLIS CIVITATIS. ^ETATIS DIFFERENTIA. Infans , recens natus , llud pnen , hue pnen. Pupus , infans , puGo , parvulus , pichi pnen. Puer , pnen. 811. huilteu. Juvenis , hueni. Adolefcens , hue che , huentu , cona. Vir per- fe&ae, corroboratae , confirmatae aetatis, ra- §in huentu. Vir major natu ; aetate prove- ftus , teu , v. teu huentu. Vir grandior, aeta- te ingravefcente , tem. Senior , afFe&a aeta- te, in fenium vergens, allue tem, allue vix- cha. Senex , vixcha 689. Senex aetate con- feftus, ixmein Senex aetatis extremae, de- crepitae , bchiifpun Pupa , infantula , pnen. Puella, virguncula, iillcha 853. Adolefcen- tula , ullcha , hue mallHen. Puella adolefcen- tula, mallUen. 772. Virgo nubilis, viripo- tens, matura viro, & nuptiis tempeftiva, hue domoche Foemina, mulier, domo. Ve- tula , tem , tehu v. teu domo. Anus , cuse , cu- ye, cude. 710. Decrepita, pipl, templcahue. 837 Majores , cuivi che , unen me , puiem. Pofteritas, ftirps, genus, elpa. Conditores, fundatores , truncus , lin , llin mapu. 496. Efle, exiftere, nafcor, edor in lucem. $en. Dare exiftentiam, Qeln. Dare effe humanum , facere hominem , chqn cheln 203. Refurgere , ad id , quod erat , redire , Qetun. Nafci 376 **&&<& Nafci , vitam ingredi , fpiritum de caelo hau- rire , vitae limen attingere , item : herbas erumpere , lleiin , lle&n. Vivo , vitam agere , degere, fpiritum ducere, mogen, lihuen. Genero , gigno , yalln , votmn. A patre ge- nitus , yall. Pario , enitor , foetum in lucem edere, gignere, procreare, liberos fufcipe- re, conin. Virum confummare aftum ve- nereum, elmen. Mulierem, elgen. 490. Praegnantem , gravidam , foetam eflfe , partu- rire, vuquigen. Facere abortum, foetum immaturum edere, lludcdn. Abortivus,im- mature editus , llud. Partum medicamen- tis abigere, abjicere, accelerare, lludciimn. Secundae, fecundinae, cuclin, cdin. Sugo, lac ex mammis ore elicere , haurire , moyun. La&ens, moyulu. Infantem la&are, uberi- bus admovere , moyuln. La&ans , moyulquc- lu. Pafcere, alere, educare, temmhnn. No- men, utii, u&i. Nomino, fuo nomine alu quem appellare, vocare, nomen ejus enun- ciare , uiiin. Nomen habere , ede tuum no- men , qui vocaris ? uhigen , uhitun. Indere, facere alicui nomen, uAiln. Crefco, ado- lefco, tcmn. Malum ferpit, glifcit, auge- fcit, iru/i. ./Etas perfe&a, teun. Senefce- re, confenefcere virum, vhcha yecuixmenf vixchan. Mulierem , cuden , cuyeyecuumen Alo, pafco, fuftineo, fuftento, mogcln. Blan- difDme aliquem traclare, demulcere, fuavif- Gme «Sft» & e*$> 377 fime appellare, benigniflime habere, blan- diri alicui, blanditias alicui adhibere, fefli- vum & blandum fe illi praBbere , exhibere , manpuiin. Vagitum five fletum infantis de- mulcere, motu, cantu fopire, lenire , ne- gtxmn. Uncinulis veftem aftringere, infi- bulare, nucxxrn. Nudare, aperire peftus uncinis aut globulis folutis, diloricare ve- ftem, entumoyun, entuniichrn. Effici ficut parvulus, fe fubmittere, defpicatui fe ha- bere, pncncaun, pichilcaun. Nutrix, moy- ulvoe. Altrix, tlelve. Do&rix, quimelvoe. Genus, progenies, familia, gens, ftirps, cla- ris ortus parentibus , avis , majoribus , nobili genere, ex illuftri familia, clara ftirpe, Regia progenie, clarus majorum imaginibus, cuga. 715. In meis infigniis perdicem praefero, vudupu huentu inchin v. inche. Meum ftem- ma, meum nobilitatis monumentum eft a lapide , inche cura pu huentu , cura inche ni cii$a $ei. 497. Exempla. mivii tipantu $eimi, chum- teni ta mi tipantu , chumtn tipantu Qeimi, ni- eimi? quem annum agis? quot annorum es? fum fexagenarius , fexagenario major eft,an- nos natus magis fexaginta, vigefimum an- num ingreditur, attingit, init, vigefimum annum ago, nondum explevi. Deuma uui elgei , jam inditum eft ipfi Aa no- 378 «Sfc & Jfr nomen, jam eft baptifmate initiatus, lullrali aqua ablutus, facro fonte luftratus. Uhilen ta rxi votm, filium meum baptis- mate expies velim. Inei piqfiimi? quod eft tibi nomen, qui vocaris ? Pedro piqen , Pedro ta xxi uui, Petrus ap- pellor, Petrus v. Petro mihi nomen eft. Qelai ChriHiano , Chrifliano qelan, non fum Chriftianus, Chrifticola. Inei Pedro rxi pi%en ? cupaiai piam v. pi- Qei: Qelai piam, quis vocatur Petrus? il- lum arceflitum volunt, dicunt abeffe. Mtmlelen Liencura ta rxi votm Huenumi- Ua pigelu , arceffe , adduc , voca filium Lien- curae, qui HuenumiQa appellatur. UHintu%elai rume , pe$elupatui , lupus in fabula, vix nominatus quando praefens. Vill da>u qelbi ta DIOS, res univerfas Deus fecit, effecit, creavit, rerum omnium auftor & effe&or Deus eft, a Deo cunAa profe&a funt, ab uno Deo principium ha- bent, originem trahunt, iu cheel tva , hunc ego bonis moribus in- ftruxi, liberalibus difciplinis erudivi, hone- ftis ac piis documentis formavi, imbui, in- formavi. Chuchi wuque mo Qeuyei tva venten huera- Qelu unde hic abortus, hoc hominis mon- ftrum, hoc fcelus? Huente r 38« Ula geachi mo§en quintuqueimi , veimo raquilabimi veula Qechi mogen, praefentem vitam contemnis, quia inquiris futuram, moreris morte prima, ne moriaris morte fe- cunda, terram defpicis, quia caelum refpicis. Ayarn v. ayargen , ne unus quidem eft in meo capite pilus, qui non albicet. Eimi mogelen v inche ni moQeleteuchi che eimi llechi, v. eimi ta mi moQelalinche , meus altor tu es, ego alumnus tuus, ni chao xxi mogebum , patre meo nondum vita fun&o. Mogeum peuqueam, occurrunt homines, nequeunt occurrere montes. Qelai ta ni moQeam , mihi defunt , quibus fuftenter, vi&item, alimenta. Huera mogen, hueraquechi moQen, tenui vi&u , trifti mendicitate vitam exigo , traho, produco, tolero. Inchin lafquen ctigaQein, ego ex illorum fum familia* qui la/quen appellitantur. unm ta ni chga, ixnm pu huentu inche, noftra ftirps ab avibus nomen defumit, mu- tuatur. 498. Diverfitas conditionum. DEUS, DIOS. 720. Re Apo. 584. 585. Papa, fummus Pontifex, Pontifex maximus, Ecclefiae Catholicae Hierarcha, mu vtita Apo Patiru. 584. Archi Epifcopus , Hierarcha, Aa 3 Vuta 3«2 «Sfc ® e*&» FwAj Patiru tu ^0. Epifcopus, Pontifex, Antiftes, Fw/« Patiru. Generalis, totius Ordinis, Societatis, Congregationis Prae- pofitus, pu Patiru m" Apo iod vuta Apo. Provincialis , Provinciae Praepofitus, Prae- feftus , Moderator , pu Patiru w* Apo. Prae- ful , fuperior dignitate , qui fubditos habet , Apo Patiru. Subditus, fubjeftus alicui, pichi Patiru. Sacerdos, Presbyter, Miffan Patiru. Religiofus, religiofae vitae cultor, Patiru, Pachiro , Pachifo , Padre, Paye. Imperator , Caefar , Rex , mu Vuta Apo. Au- gufta , Imperatrix , Regina , mu vuta Apo m Pixiom. Pro-Rex, Praefes, Vuta Apo m" Apo. Dux, Princeps, &c. Vuta Apo. Du- ces, Praefe&i, Tribuni, Centuriones, &c. Apo. 682. Cui exigua poteftas, jurisdi&io, &c pichi Apo. Cui minor, iod pichi Apo. Cui major , iom Apo , iom vuta Apo. Caci- quius armorum pro tempore Praefe&us Generalis , Toqui. Caciquius , Toparcha apud Indos, Cacique. Baculum portans, mamll nielu. Imperatoria rudis, Toqui. Caciquius, vir nobilis, dives, locuples, **/- men. 853. 845. Miles, cona, hueniu. Pe- des , epu namun. Eques , cahueUuluchi co- na. Servus , famulus , juvenis , hueni, quin- tudqu. Indus, ReChe. 698. Crucis infigne v, cruce infignis, cum divite cenfu habens Indos commendatos , $en che , elval che. Fa- Itionis ftionis princeps, dux, caput, wudol. effe, n#- <&/#. Hifpanus, Huinca. Alterius natio- nis cujuscunque, MuruHuinca. Dominus, chinur. Domina, chirxura. Herus, huinca, Famulus, fervus, mediaftinus, agafo, mulio, &c. yana , yanacona. Famula , ancilla , pedi- fequa, China. Advena, externus, peregri- nus, ca Che. Peregrinus, viator, uixtanChe. Cliens fiduciarius , tributarius , hue che. Ple- bejus, cuQen. 715. Liber, lliidche. 770. Ca- ptivus, mancipium, reuche, tavaicoche. Ni- ger, curuche. Pauper, cuvhval. Vagus, qui vagam vitam fequitur, nec certum ha- bet domicilium, huallqui. Mendicus, hue- nanma. Artifex, opifex, caman. Magna- rius negotiator, qui in negotiis agendis ali- cui refpondet , con. 708. Nuncius , tabella- rius, huerquen. Curfor, tabellarius, acutu- chillcavoe. Barbarus, iloche. Magnates, pu Ulmen. Magiftratus , Toquin , pu toqui- quelu. 499. DEI locum obtinere, in Dei locum fuffe&um, fubftitutum effe, DIOS ni vla mlen. Adminiftro, guberno, regnottoquin. Herum habere, huincayen. Gaudere alicu- jus patrocinio, ixncoyen Refugium, per- fugium, unco. 855. Magnifico, familiam fuam divitiis & honore auxit, illuftravit,cla- riflimam & ampliflimam fecit, ad fummum Aa 4 digni- 584 «Sfc ® Jfr dignitatis faftigium extulit, ad magnam po- tentiam evexit, ulmenelen. Concedere po- ftulationi alicujus, poftulatis annuere, pre- cibus cedere, eapin. Defpicere, contemne- re , negligere , eapilan. Repulfam ferre, ac- cipere, mton. Dare repulfam, mtoln. Ali- quem Regi v. ad Regem legare , legatum mittere , Auercixn , huercdln. Legationem agere , gerere , obire , legationis munus exe- qui , legati munus obire , AuerciiQen. Do- num, munus reverentiae & honoris caufa oblatum, camaricu 693. Donum gratui tum , mere gratuitum , mari mari, re tnari mari. Eleemofynam petere, rogare, cor- rogare , ftipem oftiatim cogere , panem quae- ritare, lihuetun, moQetuiaun. Tua Pater- nitas , ta mi PatiruQen. Veftrae Paternita- tes , ta mn Patirugen. Vos Hifpani , ta mn Huincaqen. Nos Indi , ta in Che$en. 400. DIOS Re Apo mtn, Unus Trinus- que DEUS qui regnat in orbe , qui folus Dominus, folus Sandus, folus Altiflimus, Ens unum neceflarium. Qei Dios , $ei Toquin , Eft Deus in caelis , res cunftas ipfe gubernat, Quidu moulu ta Dios, Deus nulli eft ob- noxius, nulli devindus, nemine indiget, in fe, ex fe ipfo & per fe ipfum fubfiftens. QuiduQen, ta ni quidu§en mo , cumei ta Dios , Deus in fe , per fe , & ex fe Optimus, Maximus. Hue* Huenu mapu , 7w* #20/2* , vill ca que d%u vemvoe , eltuquelu , Toquiquelu cai , DIOS piqei , Ille O. M. Naturae Parens , rerum Conditor & Creator, mundi Opifex, Arti- fex , Parens & Auftor , qui cun&a ex nihi- lo creavit, condidit, finxit, formavit/ qui rebus omnibus praeeft, imperat, dominatur, fub cujus poteftate & arbitrio funt omnia, a cujus voluntate, nutu & imperio pendent univerfa, qui omnia regit omnipotens, tem- perat, moderatur, adminiftrat, cujus Divino confilio ac providentia omnia geruntur; ille vocatur Deus, Deus Optimus Maximus, humanarum Divinarumque rerum Modera- tor & Reftor, qui fine labore ullo cun&a regit, & gubernat Providentiae fuae clavo. Mu raquivalgei ni piel ta DIOS, in pri- mis Deum O. M. fanfte , religiofe , cafte & pie venerari & colere debemus , fumma pie- tate, cultu & veneratione Divinum Numen profequi , adorare , revereri & obfervare par eft. Apo miauquei v. Apo vemqelu miauquei, Regem credas, ita incedit. Vuta apo qevalimi, Imperio digmis es, mereris Rex effe. Apobi , illum fecit Superiorem, Praeto- rem defignavit, renunciavit, aliis praefecit. Apoeneu, apo\eneu,apoeleneu, aponmaeneu, elueneu ta ni Apoqeam , elueneu ta xxi apo- <£eal, Superioris dignitate me ornavit. 386 «S& @ Jfr Lonco $ei, habet fubditos. Vuta Lonco gei, infigni Praefe&ura or- ilatus, multos fubditos numerat. Quidu Toquiuquei tva , fuo vivit arbitrio. gelai quidu toquiun , non eft fui juris« CaQecagei cheqen, magnum eft inter ho- mines difcrimen, homo ab homine differt, multis idem nomen fed non omen. Inche ta m inche §eum v. ta x\i inche $en tno, vemabuimi cam, cum fun qui fum, id faceres. Ulmen inche quine ovifa muntunmaiabuen, tu mihi Caciquio ovem abripias. M&pu che toquiaiu Apo cam, Indus Prae- fidi mandet , imperet. Apo ni a$e mo , coram Praefide, in con- fpediu Praetoris. Vill ni a%e mo, in omnium ore atque oculis. Ragin pu ulmen, coram omnibus Caci- quiis. Mu Che, Homo nobilis, illuftri genere, honefto loco natus, clarus natalibus, hone- ftus, generofus. Ulmen toquibi, laute, fplendide, magnifi- ce illum habuit, tra&avit, accepit. Quidu duamn, efle fui juris. Inche iod eimi v. noeimi, te praecedo , non es mihi comparandus. noulaiQn , uyauiqn pu Patiru , Patres Mif- fionarii funt honore ac dignitate pares. Aldix •$&$<£• 387 Ald\x huei ta ni u&autuaeium eimi, ingens eft inter utrumque difcrimen. U&auyenochi che \vuimuquelai , non in una fede morantur Majeftas & amor. Patiru Qetui , religiofae militiae nomen dedit, eft m Religionem ingTeffus, religio- fam vitam iniit, eft amplexus, fufcepit, ad Religionis portum confugit, fe recepit. Ta mn Patiruqen anummapuqueimn , ve- ftrae Paternitates pacem inter diffidentes conftituunt , difcordias fedant , feditionem comprimunt , diflidentium animos placant, ad concordiam adducunt, inducunt, revo- cant , difcordiarum incendia extinguunt , reftinguunt. Eimn chaoyemoli ', inche cai votm yeuain , fi ego apud vos patris locum obtineo, vos mihi filiorum loco eritis. Inei ta mi Huincat quis eft tuus Herus. Yanaieeneu vachi Huinca, huic Hifpano fervio. infervio, in fervitio famulatu hujus Hifpani fum. Chlmeien ta mt huincaiedin, defidero, cu- pio , opto effe tuus famulus, minifter, fervus, Ca chelan inchc, non fum advena, exter- nus, peregrinus. Cunival inchin, czimival$ein inchin, te- nuiflimi & egentiftimi fumus, extrema la- boramus inopia , pedem ubi ponamus in noftro, non habemus, Codro & Iro pau- periores fumus. 388 «$& $ <#• O^/irh^ canum tva , #. /z># ^w/i caman $ei, hic eft Opilio, Upilio, paftor ovium. Huerquen , huerquen nami , mitto nuncium alium poft alium, nec ullus apparet. Ml%e pigelu mlvaXen piquei, quod ego huic, hic alten faciendum imperat. Inche vemQe pibin , ego facere illum jufli , jufli ut faceret. Mi vemn vemaimi 9 fac quod in te eft. Pdamuniebi ta m che , fui nimium Cbi fu- munt, tribuunt, confidunt, arrogant. Apo eiQn malopaqueiqn , Rex cum fuis bellum contra nos adornat , conflat , apparat. Amat m* Apo$en mo de/tu%ei Betancur, D. Emmanuele Amato Praefide captus eft Betancurus. DuQucloaiu Apo , una loquemur Praetori. Ta/tuduQubiQu v qumevla v. ina duq>uii- qu Apo LLancarelmu Nahuelqru cai , uter- que LLancarelmu & Nahuelgru una Prae- fidem allocutus eft. Ibtlm che. 753. Vtll Toquin a/yecuumei em ! Regnabo, re- gno, regnavi, fum fine regno. 501. Cognationum varii gradus. Cognatio, affinitas, Qillan. 730. uxitamon. Proavus , abavus ex Patre , iom Lacu. Pro- avia, abavia, iom Chuchu. Proavus, abavus ex Matre, iom Cheche. Proavia, abavia, tom «Sfc ® <» 389 wm Cucu. Avus ex Patre , Lacu. Avia ex Patre , tutu , Chuchu. Avus ex Matre , Che- che , Avia ex Matre , Cucu. Pater , Chao. Mater, Tiuque. Patruus, MaWe. Amita, PaVai, palu. 797. Avunculus, Huecu, llopu. 769. Matertera , nuno. Filius Patris, votm, mu votm. Matris , coni huentu. 708. Filia Patris, Zlahue, nahue, nau. Matris, corxi domo. Frater , peni. 801. Soror , lamUen , llamyen. Gemellus, geminus, oin*. Ejus- dem Patris, penihuen. Ejusdem Matris, uteri , quine pue , quine piita Nepos patris, Lacu. Matris, chedcui. Abnepos, prone- pos patris , iom Lacu. Matris , iom chedcui. Eodem patre, quine Chao. eadem Matre, uterini, quine pue. Patruelis, filius fratris, peni votm. Sobrinus , filius fororis , lamtien coni huentu , chocum Amitinus , n^n* , «ii- dan peni. Confobrinus , llopu. 769. Nep- tis patris , llaUa. Matris , UaUa. Abneptis, proneptis , iom llaUa Patruelis , peni n#- hue. Sobrina , lamHen coni domo. Amiti- na, uudan lam&en, n^n^. Confobrina, llopu, mhri. 785. Propinus, affinis, chale. Soro- res , llame. 765. Fratres , peniun. Pater & filius , votmhuen. 204. Mater & filia , coni- kuen. 204. Omnes alicujus familiae, gene- ris, ftirpis, Nationis, Cheun. 502» Eft mihi cum illo jus cognationis, cogna- 390 «Sfc & t» cognatione mihi conjun&us eft , comrau- nione fanguinis devin&i fumus , ejusdem gentis & familiae fumus, monmahuen. 782. Patris loco habere, Chaoien. 500. Amici- tiam cum aliquo conjungere, contrahere, inire, inftituere, in alicujus amicitiam in- cidere , recipi , peniun. A principio , ab ori- gine, linea re&a, muUin. 503, Exempla. Chemyebimi vachi huentu? Qen coni$en mo, quae tibi cum ifto confan- guinitas , communio fanguinis ? fum ejus Mater. Mi chem tva ? ca che , eftne tibi propin- quus? minime. Chem ad $ei vachi huentu mo ? v. chem ad yebimi vachi huentu ? quae tibi cum ifto eft cognatio Eimn ta rii monmahue lle ve , eft inter nos jus cognationis. Iom monmahue Qen eimi meut ego fum cognatione propinquior, quam tu. Ta m pxiexi iebin , materno illum amore profequor, inftar filii eum diligo. Ta mi mollvun cam? an tuus eft confan- guineus ? Inche votm ielabin ni chao yenoeteu , non agnofco filium , qui me Patrem non veretur. Inche chao vemabueimi cam chi? id tibi fa- cerem Pater,? JA- <$&> & d£* 39i Mivii§ei ta mi votm ? ( fi patrem ) mivil- q/ei ta mi coni? (fi n&atrem interrogas) quot filios habes? ro' mtn votm v. coni, hunc folum. Inei x\i votm eimi ? Catvxura , v . Catudi- ra ni votm , cujus es filius ? Catticurae. Conmpamelan fu Huinca mo , mihi cum Hifpanis nec feritur, nec metitur. Cupamelan pu Huinca mo , nullus mihiHi- fpanus communione fanguinis devinftus eft. Cheche chedcui e%u laq>m6i$uf avus una cum nepote occifus eft. Pedro eiqn vutalcoi\[ad%ulprabi%n , Petrus cum fuis hoc criminati funt. Ta ni peniun, ta mn monmaheun; ta ni malleun, peniun e$n cai, nos fratres , vos confanguinei , Patrui, Avunculi, fratresque. Ta m quine cheun deumaUein ruca, nos ejusdem familiae, domum, eedes exftruxi- mus, abfolvimus, ultimamque ei manum quafi faftigium coronidemque impofuimus. gen huerin, Au&or delifti & tota ejus cognatio %en ladchn, Qen Quman, offenfus & om- nes fui propinqui. 504. Affinitatum varietas. Maritus, conjux , pinom , mupin pinom.807 Uxor, conjux, nupta, mupin pinom. Nupta more patriae , prsecipua , cure, 713. unen do- mo* 39* •$&>&&> mo. 846. Reliquae, gapi, inan domo. 755. Socer, queupu. Socrus, xianu%. Gener, llaqui. Nurus, pixixmo. Socer futurus, enum ruca. Levir, fororius, uxoris frater, quempu , villca. Glos , fratris uxor , curun. 717. Vitricus, pelcu chao. Noverca, n#- quentu. Privignus, pelcu votm, conintu. Mei mariti, aut uxoris meae filia, pelcu ira- hue. Sobrinae maritus, chaVLe. Patrinus, metan. 778. Ejusdem nominis , lacu 758. Uterque conjux, maritus & uxor, pixkom huen. Confoceri , rxorxo. Fratris uxores , mchu. Frater Sponfae v. illius quam petit uxorem, hue/o. E facro fonte fufceptus, huichan pxxexi. 496. 497. Joannes, Cuan. 497. Jofephus , Cosl , Co/ef. JEfus , Ke/us. Zelotypia mulieris, murin, muritun. 785. Uxorem a marito torqueri, affligi, &c. g*"- VLutun. Parvulos a Patrinis e facro fonte fufcipi , huichan , huichatun. Confangui- neis uxoris folvere veftes , pannum , &c. que$un. 713. Carnem, oves, vaccas, &c. maviin, mavxxtun. 713. 776. 486. 505. Exempla. Eputu pixiomi tva , bis uxorem duxit, bis nupta, matrimonio con- junfta eft. Epu§entu , fecundus : cixlagentu , mcli- qfintuy &ctertius, quartus &c. 546. 550. His numeralibus utuntur loquendo de fuis filiis vel «Sfc $ e#» 393 vel uxoribus. E. g. fecundo , tertio , quarto , &c. genitus. fecunda, tertia, quarta ex u- xoribus. m domo tva , haec eft uxor mea. Quimbin ta mi pinomtubiel quine mafiu do- mo che , fcio te duxiffe Indam uxorem. LLadcxLtunmaquieli ni piriom, non me perturbes affligendo meam uxorem. Mivh ktal qeimi , quot uxores habes. 355. 712. Mapuche yehuelai quempuaeimi piun, v. quempuaeimi piun mo yehuequelai , Indi non erubefcunt dicere ad mvicem te volo Levi- rum meum. Quine $ei ta r\i nahue , marii ta ni quem- pu, unus trochus, turbo, lufores plurimi. Lacutun, tantuln, 835. 506. Modi ac formulae falutandi, bene precandi , valedicendi. Salve, falvus fis, falvete pariter omnes, falve plurimum amicorum optime, gratu- lor tibi adventum tuum , optato advenis , fervet te Deus , flt fauftum & felix , opto tibi felicem diem, fauftam no&em, precor tibi diem profperum, det tibi Deus placidam quietem , vale , vale in reditum , in proxi- mum congreffum, in craftinum, in hoc bi- duum , &c. vale , mari maru Et tu, falvus fis tu quoque, & tu tantun- Bb dem 394 «u • <» dem falve , habeo gratiam , tantundem & tibi precor, & tu vale, valebis tu quoque, & tu fac valeas, precor tibi viciffim omnia profpera, mari mari. Exempla. Mari mari vochum , mari mart chocum, eft modus & formula falutandi mi- nores & inferiores. Mari mari chao , fic minores falutant ma- jores. Mari mari peni v. joci caufa man man quempu , ad aequales. Mari mari puhuen v. pu huentu, ad plures. Mari mari pu mallHen, viri ad mulieres. vel: Mari mari Chacha , quod eft fignum be- nevolentise. Item : Mari mari nahue, xiuque, papai, prout fuerint minoris vel majoris setatis. Pai, papai, appellantur Matres a filus, & iisdem vocabulis deleftantur vetulae. Mari mari lam v. Uam ; Chao v. Sao, mu- lieres viris. Mari mari pu mall&en , pu pnen , mulie- res invicem. Mari mari Anfamtila, Huaiquilafquen , maripillan, v. Antiimil, Huaiquilaf, maripilA Mari mari naique, nai, ad quemcunque, & eft fignum benevolentise. Mari mari Hueni. 742. Mari mari cachii , an notos. Mart «Sfc & <& 395 Hfari mari Patiru, Parde , Padrl , Paye, Pachiru, Pachifo , Religiofis. Jtfer* 0*077 Huinca , Hifpano. jfcfar* /Bflr* Chinura, Hifpanae. Inei? inche. Eimi em? inche em. Vau mo mleimi? vau mo mlen. vau mo mauqueimi? vau mo miauquen. ciunelequeimi? c\imelequenf eimi cai chmelequeimi ? cdmelen cai , duamvel? mai. entuq>e ta mi duam. Qelai cutan ? Qelai. Huaiquilafquen moQei ? mo%ei. ciimelequei cai; chmelequei cai. venteni: deuma veii ta ni amual , peuqueVieiu v. peuqueUein Quis? quo properas, quo te confers? confero me domum: eo in templum auditurus Sacrum, ibo hinc in forum empturus chartam , qui v. ut vales ? quomodo tecum agitur ? D E I gratia bene valeo, mediocriter, & tu qu&- nam valetudine es? non optima fane, parum ex fententia. Doleo vicem tuam, bono fis animo oportet: multum juvat animus in re mala bonus. Dum quis ingreditur domum aliquam poft mari mari folent dicere ad unum, ni quintupamom tva ? ad plures , ta iu v. m quintupamom tva, aequivalet, unde hoc mi- hi ut venias v. veniatis ad me Ultima valedi&io .• peuqueVLeiu , peuquellein, v, venteni , deuma veii ta ni amual: aldix ti- pantd moQeaimi, c&me rupaiaimi, vale. Bb 2 507. 396 ^ $ ^g» 507. Per alium falutandi. Mari mari pilelan v. pilelaen v. piaimi ta mi chao , <5rV. v. A/dA mari maribichi: v. ta m" mari mari eluabimu v. Aldb mari marilen v aldb mari marile- laen v. aldix mari mari pieimu piabimu v. Mari mari bhrenien. v. Vci pileXen ta mi chaot aequivalet : Patri tuo ex me falutem dicito , nuntiabis matri tuae a me falutem, fratres tuos a me pluri- mum falvere jube. Saluta parentes tuos meo nomine, amicos omnes meis verbis faluta- bis, falutabis omnes, qui de me percun- Aabuntur. Vei mai , vei llechi , vei ta &*c. curabo, curabitur, fiet: libens faciam. 508. Petendi , colloquendi , &c. Mari mari biirenten, fac mihi hanc gra- tiam. Vci pitelen ta m* pcni, rogo, quaefo dicas meo fratri Dugulelcn Apo, dic obfecro meis verbis Supenoru Vci piaimi, lladcun, ald&n tuyun, dic me dolere, gaudere vehementer, fummopere. Aldix mari maribichi pii r. pietmu ta ttf chao. Pater meus te falutat Mari mari, habeo gratiam. Tayel- <«*» & e&* 397 Tayeltuen, en tibi quod mihi commoda- fti, commodatum reddo, reftituo. Ventenpe , venteni, ventencai vachi d$u, de his fatis, fufficit. Ald\xn tuyixn ta mi pebin mo v. ta mi pe* mom mo , gaudeo quod te viderim. Eiu pehuain eml non nifi poft longum tempons intervallum nos videbimus iterum; at ironice , proprie: mox rediero, vale, fed ut brevi redeas. 288 : 6. Aldh tipantA mo§eaimi , c&me rupaimi, fervet te Deus. Qume vla amoin, vanten, vanten, eamus obfecro, fatis fatis eft. Amu§e DIOS egu , bonus Angelus te comitetun Alios terminos urbanitatis, quod fciam, nefciunt: imo ex his paucis multos didice- runt ab Hifpanis : omnibus & Ongulis di- cunt tu ; nec aliter loquuntur Superiori , quam alteri cuicunque.- nullum inter ipfos difcrimen, nulla ferme differentia , neque obfervantiae caufa aperiunt caput, v. flmi- lia nifi forte ut imitentur Hifpanos, v. mo- niti aut inftrulti. 509 Minae, Comminatio, minitatio. Cupachi, mox adero. Utuaeimi rume, tuo malo te invifam. Muchai peaimi v. penmauaimi, mox vide- bis, experieris. Bb 3 Mu- 398 •$&$<#• Muchai nacmaeimi , mox fenties. Peaimi rume , tu mihi dabis poenas , non abibis impunis, non tibi fic abibit, tarditas fupplicii gravitate compenfabitur. 510. Juramenta. Inei /m? per quem juras? DIOS fm , per Deum v. Deum juro f Deum teftor. Inche fm ! ne fim falvus , fi aliter dico ac fentio, ita me Deus amet. Chao fm ! per vitam patris. Paifm! fapaifm! ixuquefm! per matrem, per Equeftris Ordinis nomen, &c. Et hic eft modus jurandi conceptis verbis: Opere jurant, ut videre eft verbo manciiu uln v, man- culn. 774. 511. Execrationes , Imprecationes. Tanarumeaimi ', larumege ! Dii te perdant. CaUi piaupe , eat in malam crucem. Calli lachi, utinam morerer. Alhue yeemu , Diabolus te auferat. Irati alios vocant 1) Alhue , Diabolus. 2. Tehua, canis. 3. & cenfetur peflimum, Calcu, Ve- neficus. adhibent etiam llavacha, infe&um; nucu, bubo, &c. 512. Excufationes. Ui ta m cuil , uln ta m* cuvl , ita excufant quodcunque damnum manu illatum. 5U. «Sfc ® d&» 399 513. Nomina Cognomina. Cognomen familiae , generis , ftirpis, ftemmatis peti folet a fole , avibus , quadru- pedibus, fylvis, montibus, metallis, lapidi- bus, &c. Nomina autem propria Perfona- rum formantur addendo cognomini Nomen fpecificum ita ut detur genus & differentia. E. g. Antumilla , antiilican , Huenuantxi, Huaiquilafquen , Huaiquimilla , Huaiquipa$i, Huaiqui%rxi , Quintulemu , Curulemu , liicle- mu, &c. Ejusmodi nomen imponunt in fuis comitiis, vel in aliis coetibus duntaxat illis Perfonis, quos benevolentiae & hono- ris caufa fuae Nationi inferunt , praecipue Patribus Miflionariis , Illmo Epifcopo, ex- cellmo Praefidi. Et mihi quidem impofitum fuit nomen Huaiquila/quen : Huaiqui, lan- cea, quod fim procerioris ftaturae; lafquen, mare, quod fim Europaeus & refpe&u ip- forum ultramarinus. Reliqua legantur fub fequentibus vocibus & numeris. Pom. 811. plqui. 809. $en huenu. 809. $illa- tucan. 730. Chalin. 696. con. 708. cure. 713. ctya. 715. da>u dqu mitla. 719. lacu. 758. fa- lin. 797. pixxom 807. pron 812: raquin. 823. Toqui 832. taf 834. unen domo. 846. ui. 854. ullhuemtun. 854. 514. Mutuae rationis diverfitas inter ho- ! mines. | Bb 4 Signum 400 «$& & <& Signum generis mafculini; fexus mafcu- linus , huentu , alca. 12. Sexus fcemininus , fcemina, domo. Vir, mas, huentu. Mu lier, fcemina, domo , domo Che, MaUtien. Primogenitus , natu major, unen votm. 846. Natu minor, natu minimus, inan. 755. Nothus, adulterinus, fpurius, tapmtu. Sup- poQtitius, huelu elknoel. Uxor praecipua, unen domo. caeterae , inan. Gemellus , ge- minus, epuntu. Orphanus, orbus, orbatus parentibus, cuniival, cunival. Proje&itius, expofitius infans , vuquipra. Adulta aetate, aetate adultus , prove&us , provefta aetate , temlu. Filia nubilis, viripotens, jam matu- ra viro , & nuptiis tempeftiva , quam quis habet fub fua poteftate , dea. Virgo, puella, virguncula , ullcha , ulcha , hue mallUen. 772. Caelebs , innupta , foluta , llud. 770. Uxo- ratus, conjux, nupta, uxor, pinom$elu. Praegnans, gravida, foeta, vuquin. Puer- pera, enixa, conilu. Vir impotens, huichob. Mulier, mlo domo. Hermaphroditus , atai, nata. Viduus , lantu Vidua, lanpe. Eu- nuchus, entucudan. Exoleta virgo, fuper- adulta, aetate prove&a, cudepra. Anus, cufe pllu. Homo bonus , integer , probus fi quisquam alius, nomche. Mulier hone- fta , bonae famae , nom domo. Vafer , vete- ratus, callidus, fubdolus, verfipellis, fcele- ratus, nua. Parafitus, fcurra, ayecahue , tafma , tafma , chafma. Parum utilis , muna huentu. Ineptus, inutilis, pepilnochi rume. Famu- lus, qui parum eft ufui, alta huent, eUa hu- eni. Servus , cujus opera in multis commo- da & opportuna eft, in multis ufui, multas utilitates affert: frequenter ejus opera utor & induftria, c\xme huentu. Timidus, inha- bilis, ineptus, ciiQen. Sic efle, cuqenn 715. Amicus, familiaris, neceflarius, hueni,cach\i. Sodalis, contubernalis , cu\ia. Amici inti- mi, qui femper videntur limul , murhuen. Res, negotium, novitas, dq>u. Res dubia, ambigua, duamclenqechi d$u. Res nova, inaudita, admiranda, oftentum, portentum, monftrum, prodigium, perimon, ferimontu, perimol. Haec videri , apparere , perimoln, ferimontun. Res ridicula, feftivitas, face- tiae, lepor, urbanitas, fuavitas, bureu, bucheu. Res ingrata, inamoena, injucunda, difpli- cens, cixilu. Res fceda, turpis, deformis, tetra, mala, alta. Adagium, paroemia, proverbium, di&um, fententia, du%u. Fe- licitas , fortuna profpera , fecunda , peuma. Qualis, inei, chem, chuchi, chumqelu. 267. Talis, vei, veichi, vemqelu. 515. Efle acerbum, durum, aufterum, immite, ritan. Afprum, fcabrum, cuqon. Crudum , durum, tencixl, tenql. 840. #Blan- dum , molle , niivan , yavunolu. Lene , fua- Bb 5 ve 402 «Sfc & e#» ve , panuiqen. Bellum , pulchrum , elegans , atbixm. Lubricum, meyud$en. Leve, le- vigatum, lludgen 770. Clarum, patens, evidens , apertum , chaqfllen. Certum f compertum, minime dubium, leH. Cavum, inane, vacuum, huellin. Durum, perma- nens, iavu. Conjun&um, adjundum, af- fixum, inhaerens, vl , vul. 688. Depreffum, fimum , chapixd. Planum , aequum , iUa/ JRqaale , planum , ad perpendiculum , chau. Concavum, cavum inftar tegulae, ChoUo/ 702. Inftar pyramidis, pidcun. Praeceps, devium, lar. Immundum, fordidum, fpur- cum, fcedatum, inquinatum, cupvxd, par. Robuftum, allca. 12. Bonum, cixme, dotno. 516. Malum, huera, huentu. 516. 516. Exempla. Chemchi dq>u $ei, quid agi- tur? quid novi? quid novi accidit. Cupaliiqe veichi chem, affer illud, nefcio quomodo dicam, appellem, vocem, Qelai ca d§u, mi pxxteleal mo chei, mi /u- yilleal mo chei a/nochi tipantu mo , non datur medium : aut in inferno aeternum ardendum, aut gaudendum aeternum in caelo. Chupiauquei Curulemu, qui rumor incre- brefcit, quae fama vagatur de Curiilemu. Qixman Qei vachi d$u , dolendum profe&o. AieuQei vachi d$u, rifum movet ifta res, Piam dQu, piam, piam, totum hoc leve efl I *%* 0 Jfr 403 eft & nugatorium, falfa haec funt & inania, meri rumufculi, mera fabula. Ladcun eUa que dqu mo , tot adverfa mihi triftitiam pariunt, moerore me afficiunt, la- crymas mihi exprimunt. Muchai vemqei ta \\i uxxon ella que dqu, fortuna nihil eft inconftantius, quod cuiquam potuit accidere, cuivis poteft. fna/euign eUa que dqu, felicem hoc malo me , nifi alia fuccedant , abyffus abyffum invocat. Venten dqu $elai, nugae, mira de lente. CoiUa do>u no , quidu x\i peelchi d$u , a ve- ritate non abhorrere illa, teftes mihi funt oculi, meis oculis egomet vidi. LeH quimn, certe v. certo fcio, comper- tum mihi eft, compertum habeo explora- tumque. Ca dg>u tva, hoc eft aliud, longe aliter, longe, multo fecus. Allcupamelan veichi dq>u, nunc primum haec accipio, nunc primum ad aures meas haec fama pervenit, novum hoc mihi eft & inauditum. Pivallai tva , non eft mentione dignum. Yemein ca dq,u, pergamus ad alia. Afpe vachi dq>u , huenu prape , pu p\x\\i co- nai v. conpe , hanc rem filentio tegamus, ob- literemus , omittamus , oblivione deleamus» Piquei ta duqu, eft in proverbio, dicit paroemia. Pe- 404 $& $ Jfr Pelabin vamqechi huentu, talem hominem non vidi. MA huentu, Magnanimus , magni aefti- matur, magno in pretio habetur. Mu Che, Nobilis, illuftri genere, natali- bus clarus. Epui ta xxi ad, utraque manu agilis. Requine duam§echi che, homo uni rei in- tentus, pluribus intentus minor eft ad lin- gula fenfus. Aldii vanei x\i nemel , eft in illo Au&ori- tatis plurimum , magnam habet auAorita- tem , valet auftoritate : vir graviffimus. Aldix. vanei m piuque , magnanimus , ani- mi excelfi. Adca%eprai ta che , alii fementem faci- unt, alii metunt. %amno huentu, homo nullius momenti, pretii, utilitatis. Mleprachi cke , nos numerus fumus, & fruges confumere nati. Inche cam aiecahue%en v. inche atecahue- Qen cam cki , an ego parafitus aut fcurra, ut tibi rifum moveam, excitem. Cackixgedin, eft meus amicus, familiaris eo utor familiariter. Huema coxxilu, Primipara. Qamno culiin, res exigui valoris, pretii, parvi facienda. Ta xxi Qamno , ta x\i pichi que Qamno , meae reculse, mea curta fupellex. ^ $ <» 405 Domo aw.il, glaftum bonum. Huentu anil, glaftum malum. Domo cal, lana bona. Huentu cal, lana mala. Domo coyam, robur alba, quae bene & facile ardet. Huentu coyam, robur rubra, qua& iere in fumum abit, ita praeter communem aliarum Nationum opinionem foemina veluti magis perfefta, aut minus imperfe&a, antonoma- ftice vocatur domo bonum/ mas autem huen- tu, malum. Alca ^*W"n0,frenum diuturnum. Allca efpuela, calcaria permanentia. Yavix cura v, cu/a, lapis durus, tempori ac conatui reliftens. Inei em? quis eft? Unen , primus. Une$e, praecede. Unelei, ftat primo loco. Unelepai, prior venit. Eimi inageimi, tu fequeris. EpuQentu, primus a primo. Cixla^entu, primus a fecundo. 517. CAPUT II. DE DOMO EJUSQUE PARTIBUS. Domus, aedes, domicilium, ruca. Fami- lia, gens, genus, rucatxx Che. Cafa, do- muncula, aedicula, tavix, mlehue. Domum aedifico, conftruo, exftruo, fabrico, fabri- cor, 4o6 «Sfc ® e*g» cor , erigo , condo , rucatun. Cafa ex ramis ad tempus confe&a , p&to , cuni. Umbracu- lum ex frondibus conftru&um, llauvutu. Umbraculum quaerere , eo fe recipere , llau- v\xtun. Septum arundineum intra domum in loco privato & feparato ad quaedam con- fervanda vel abfcondenda fabricatum , huiHi. Cubiculum , conclave interius , fecretius , catuntcu. Ligna domus inter fe commifla, rudis domus tignis & trabibus informata, r#dis coagmentatio domus, cixpl. 717. Co- lumna, fulcrum, Hnco , 855. Columnam erigere, collocare, hncoln, ixncomn. Lig- num in duo brachia fe fuperius extendens, dividens , cha&in. Paries , pirca , tirca. Pa- ries terreus, folidus, tnun. Illum terram contundendo conficere, tnunn. Luto ali- quid linire , contegere , delutare aliquid , hui\an , huilpadn. Fulcio , fuftentaculum , fulturam addere , dechun. Tabula , afler , cafmamlL Later crudus, laterculus ad fo- lem exficcatus, fed non coftus aut igne to- ftus, tica. Te&um, tacun ruca. Pertica, rami ficci, huimlU IUos colligere, iisdem aliquid adimplere, parietem ex illis confi- cere poftea luto contegendum, huimlln, hu- imlltun. Fundamentum , firmamentum , bafis, anul. Tegula, cliollof. 702. Tegu- larum figulus , chollofvoe. Calcaria fornax , choilofmlhue. Tegulas conficere, chollofn. Do- *%*&<& 407 Domum tegulis operire , munire , tacun rnca cAoUo/ mo. Palearum ad tegendam domum manipulus, concan. Hos manipulos confi- cere, cutixn, cuchun. Suo ordine colloca- re , ligare , mcu/n. Suggrunda ae , fuggrun- dia orum, cuicuipa$i, padal. Conficere, padaln, padaltun. Pars domfts fuperior, laquear, lacunar, tabulatum, pdll. Fene- ftra, alelhue. Feneftella, chocov, choco/. Tranfenna, clathri, clathra ferrea, feneftrae, caqlcaql.*R\mdi9 rimula, tou. Oftium, janua, porta, fores, uU&int ullqin. Leftus arun- dineus , fponda , cahuitu. Cella vinaria , vinu ruca. Angulus, upl. Domus pars pofterior, choco/ nudo ruca. ^Edium frons, facies , ad ruca. Solum , area , pavimentum, fuuVri. 816. Area, impluvium, lepun. A- rea, ubi frumentum teritur, lila. Cors, cohors, ftabulum, ovile, ma\al. Turris, vuta , devu ruca. Palatium , aldun , ulmen , Apo ruca. 518, Ire de domo in domum, ruca ruca miaun. Accedo , devenio , pervenio , adve- nio, acun. EITe, adefle, mlen. Ingredior, introeo , intro , conn. Immitto , intromitto, tcun. Obfifto , obfto , officio , impedio , catiin Infperatus, inexfpeftatus venio, ex infperato, praeter opinionem adfum, u/cun- mapan. Accipio, taun. Excipio, recipio, lloun. 4°8 % S # lloun. Officia in hofpitem conferre , illum honorlfice excipere , liberaliter habere , tra- ftare , omnibus officiis profequi , affectari , dapin, Sedeo, anim. Pono, federe facio, anbmn. Vifo , invifo , vifito , faluto , cd- chaltun. Sede furg-ere, fedem relinquere, a fede recedere ; fi qua fede fedes , fique eft ;ibi' commoda fedes, illa fede fede, nec ab illa fede recede , anutipan. Cum bona ali- cujus gratia abire , difcedere , valedicere aii- cui, ckalin, chalitun. Egredi, excedere, exire, utun, tipan. 839. Redire, inautun, Extrahere , huitantcun. 743. Stillicidia ha- bere , ftillas per teclum in domum ferri , oun, huaiin. Tego , operio , occludo , obturo , too,mn. Teftum , opertum , &c. effe , to$n. Deftrui, dirui,everti,deleri,/tj/«,//(j/M. Ruo, corruo , concido , tein , larn. Hifco , de- hifco , rimas ag-ere , toiin , /iu« , telofixn. Hio , rimis , fiffuris fcatere , toumn , tiiUn , Humn. Rima, fiffio, toii. Hofpes , pe/Hxm. Hofpitio aliquem accipere , fufcipere , fuis teftis , domo , sedibus excipere. item , diver- fari , divertere apud aliquem , pellumn , pel- /umtun. 800. Pulfo , januam, fores pulfare, pultare, toncun. Aperio, recludo, patefacio, refero , item : patere , aperiri , nu\an. Pate- re , apertum effe , alteri aperire , nlaln. Claudo , racumn. Januam impetu claudere, nehuen racumn. Claudo, includo, concludo, «*& $ dg» 409 nuruftun. Claufum effe, nHrixfn. Fores repagulis claudere , firmare , vefte munire , dechun. Repagulum , veftis , racm , racm- voe. Paterfamilias , dominus dom&s, den- cho , yen ruca. Intus , intro fe adduxit,con- jecit , minu, puminu. Intus effe, minun, minulen. Intromitto , minutun. Extra, fo- ris, foras , huecun. Vix ingreffus egreditur, vix egreffus regreditur, tipatipan, conconn. Verrere, ip&n, lephn. 761. Sordes, purga- menta, lep&ntu, ipixntu. Scopse, ipuftue, lepvJiue. Forica, latrina, mecahue. 519. Exempla, Inei m" ruca tva? cujus eft haec domus. $en ruca %en, fum Paterfamilias , dom&s poffeffor, dominus, Eimi Calvixqueupu mi ruca tva, ad te o Calvuqueupu, haec domus pertinet, tua eft haec domus. Yebige tva $en macun ta m" ruca mo , hanc veftem ftragulam porta ad aedes, domum fui domini. Ape acui, vill teplcaquebi ta ruca , vix do- mum redux perturbat omnia. Quirxe tipantu v. tipantu mo mlelaimi ta mi ruca mo , anno integro abfens domo tua fuifti. Inche m' tuumom v. m tuuuyeum v. ni tu- uuyen mo v. inche m" tuuuyeel mo , v. inche m" C c tuu- 4io ^ $ <& tuuuyelmo , v. inche tuuuyen , i*W mlecatui- mi , me abeunte tu manQfti. g*/fl*" fo »m chao? %elai , adeftne Pater tuus? non. Contuvali Patiru ? Patetne acceflus ad Patrem ? NB. Non pulfatis foribus apud Indos nemo irrumpit nec ingreditur, etiam- fi fores fint apertae , fed accepta prius venia & a Domino falutatus & invitatus. Conpahuelaian rume ta mi ruca mo pieimi, juro, promitto tibi me nunquam deinceps in domus tuae limine politurum pedem. Pe§elhuerumequilmi vau meu , noli redi- re huc iterum, aditu deinceps prohiberis. Chumal laopnche cupalqueimi , quare ad- ducis huc homines nequam, latrones. Anhmrucaun , fibi domum aedificare. Rumenclei ta m ruca , aedes meae ftillici- diis patent, fcatent. Pichinma mo mlen, parum difto, abfum haud procul. Reli ta m' ruca , e regione , ex adverfo mea domus fita eft. Ta m peniun deumaUeixx ruca , nos fratres foli & fimul domum exftruximus, abfolvi- mus, perfecimus. Ca rucatun , alio migrare , in aliam do- mum immigrare, fedem, domicilium mu- tare. Mlequen ruca mo , fum domi , domi me contineo, intra domefticos parietes. Utuan pu ruca, redibo domum. Pu mlei, minulei , minu mlei, eft intus. Cupamelai va meu , non folet huc venire. Chem quintupaqueimi , quid eft quod huc te attulit, quae te huc adduxit caufa? quid tu huc. M&tu cara mo , in medio civitatis. Miitu mamll mo , fupra menfam. Ta ni umautuqueum mo, in dormitorio meo. Chillcatuqueum mo , in mufeo. Iqueum , triclinium. Kdaucaqueum, laboratorium. Incahue, coquina. Tipatipatuquilmi v. conconquilmi ' , quiefce, mane in eodem loco , noli vix ingreffus exi- re , aut egreflus redire. Pepi amoam, licet abire. Pepi cupalaiam, non poflunt venire. Rupaduamlam , nolunt tranfire. Ullciiconpai , intravit iratus. Pinolu tuutui, tacitus exivit. g&ma utun, flens redeo. AlduWei ta m cafal, habet multas arbo- res unde tabulas, afleres fcindat, findat, fecet. Tva ticaiabuel llechi, hinc, ex hac mate- ria fient laterculi. Requintuulpapeimi : re mi quintuulpabin , ad falutandum duntaxat huc veni, & ut tu raeos, ego confoler labores tuos. Cc 2 Pe- 4" ^ ® «#» Pepapranu, perperam, fruftra ad me vi- dendum venit, Quintuquen ta m eluam, hofpitium, di- verforium quaero, Acule , nietuaimi, lloubi%e, fi venerit, ad- mitte, recipe illum. PellixmtuQechi pin , Hofpitium ut mihi apud te fit, fi tibi moleftum non eft, rogo. HueViin Qelai? munan %ei ta xxi munam? munan $ei , an datur pro me locus? datur. NiAabin uVHcin, januam ipfi aperui. Anilmbin, obtuli fedem. DuQubin, ipfi fum locutus. Cume da>u pibin , comiter illum appellavi. Thyubin, ipfius gratia ludicrum egi. Peupabin, ipfum invifi, vifitavi. 520 Domtis Supellex. Le&us , ledulus , ftratum , $\itantu. Ster- nere leftum, Qtantun. quod fit colligendo gTamen vel herbas , quibus dormiens incum- bat. gtan , gramen. Fulcrum le&i , cahuitu. Cunse, cunabula, incunabula, dcha, c&plhue. 717. Storea , teges , tegeticula , dami , llami, llapin. Pavimentum ftoreis tegere, fterne- re, damin. Pellis, corium, quod fit pro le&ulo, huaquin, nonque. Cervical, metl, metlhue 778. Pulvinar, nonque. Tegu- men, tegumentum, integumentum , operi- mentum, tacun. Pedlen, rumca. Scopae, fco- fcopula fetacea, lepiihue, ipiihue. Rigo, ir- rigo, queipllcon. 518. Cantharus, ampho- ra, urna, can, metahue. Cantharus niger, purunco. Vas ligneum ad bibendum, mal- hue. Luteum vas , rau charu , pe\e charu. Vitrum, lilco Olla, chaUa, llupiig, dqoll. OUa , in qua potus coquitur , cblilhue , clilue. Olla, in qua fervatur, huicun Olla in fum- mitate fra&a, caeterum non inutilis, huilpe- $elu chaUa Dolium , hydria , cadus , carca, mefeQ, mencuhue. Vas in qua fervantur ef- culenta , rebun Lans , catinus , paropQs, ca- tillus , catillum , orbis , difcus , patina , lican, pichi, iod pichi, tfata, iom vhta lican. Dif- cus luteus, lican Difcus ligneus, ralli, tonco. Difcus luteus major, lupe. Pollu- brum , malluvium , leupe , naucuhue. Can- tharus pi&us, elegans, huirin, huijin can. Cochlear , cochleare , huitti , huiti. Coch- leare majus, tudicula, vxita huiti. Culter, cultellus , huinu. Salinum , falillum , chadi- hue. Calathus, quafillus rebus folidis me- tiendis, & liquidis purgandis, fecernendis- que deftinatum, chaihue. 554. Colo, per qualum aut cilicium liquorem purgare, item. eliquo, liquorem ex uno vafe guttatim in alterum effluere , chaitun , chaihuetun. Fari- nario cribro fuccernere , farinam fubcernicu- lis purgare, excutere, chunidn. Incerni- culum, fubcerniculum, pollinarium, cribrum Cc 3 fe- 414 ^ & e#* fetaceum , chunidhue. Mantica , hippope- ra , bulga , faccus , hualca , llaban , tarintcu. Marfupium, crumena, yapau Gladium, cultrum acuere, aciem ad cotem ducere, idan, llimentun Cos, ida, llimerx, llimm- cura 768. Molae lapis inferior, cudi. Su- perior, rxumcudi. Scopse ad volvendum, revolvendum, aliquid in orbem verfandum, ru$i. 521. EITe neceffarium, necefle , pitun. Egeo , duamn. Jaceo , hic jacet Regum ma- ximus , hic fitus est , fub hoc lapide ejus ofla teguntur, quiefcunt, mlen, cudulen. E le- Ao furgere, vutan. Cubo, recubo, recum- bo, cudun. 711. Concubo, cudumn, cuduln. Obliquo corpore recumbere, tierclen. Stri- deo, cilquirn. Scindo, feco, caedo, abfcin- do , refeco , amputo , catixn. Aciem gladii , cultri, aut vafis labrum curtatum, diminu. tum elfe , huilefcun. Gladium , cultrum acu- ere , yxx^mn. Mola , lapide molere , glircxxn. Veho, porto, adveho, aveho, fero, ien, yen. 753. Evacuo, depleo, exhaurio, vacuum facere , hueWiln Demitto , nailiimn , nacmn. Mitto, yevaln. Miflito: crebro mittere, ye~ valmn, yevalquen. 522. Exempla. Ta xxi %amno , ta ni pichi que Qamno , res mea familiaris, mea curta fupellex. Inei f&> ® <& 415 Inei m mofleel vachi cuUin , quis his re- bus, mercibus indiget, cui his opus eft. Inche ni monoal mai, ego illis non indi- geo. 92. 93. Mnatubiqe veichi lican, agedum, quid moraris , abfume ferculum tuum. Ralli deumaimi cafcaman opnolu , fecifti , perfecifti difcum ligneum, quamvis non fls faber lignarius. Chum cofque catuabun v chum catiicof- queabun Qenochi huinu v> qenochi huinu mo , qua ratione fcindam panem absque v. carens cultro. nillaval$e quirie can pulcu , mitte petitum amphoram vini , cerevifise Tva mencuhue pulcu wi acixmom , in hoc vafe allatum fuit vmum. Yecupamn, venite acceptum, accepturi. Mlei rau ta ni mldqpllam , dqpll ta xxi mlam v. mlabium, habeo cretam, unde ollas con- ficiam. CuMintuabi^e HuenumiVia quine chaihue murque, Huenumillae modium farinae toftas folve. 472. 473 437. 438. 439. 452. 554. 523. CAPUT III. DE TEMPLO ET REBUS SACRIS. Colo, veneror, vereor, revereor: Reve- rentiam alicui prseftare, exhibere, honorem habere , ilfchin* 844 Precor , preces fun- Cc 4 dere n 416 ^ & ^g. dere, recitare, amomarin. 680. Sacrum, res divina, Miflae Sacrificium, Liturgia, Mijfa. Rem facram , divinam facere , Mif- fam celebrare , Sacris operari , caeleftem im- molare Hoftiam, Sacrificium facere, pera- gere , Mijfapin , Mijfan. Sacrum folemne , vhta Mijfa. Miflae Sacrificio miniftrare, Sa- cris infervire, cooperari, Mijfapiclon. Au- dire Sacrum, Sacro intereffe, allcUMiJfan. Aliquem de peccatis audire, confefGonem ejus excipere , alldxn Confeffion, allciiCon- fejfalun. Infantem luftrali aqua tingere , im- mergere, abluere, confpergere, perfundere, facro fonte luftrare, baptifmate initiare, ex- piare , bautizan. Sacra fynaxis , facrofan&a Communio, Comunion. Caelefti pane fe reficere, Euchariftiam accipere, facram fy- naxin fufcipere , recipere , tavn ta fanta co- munion. Sacrofan&am Euchariftiam alicui porrigere , miniftrare , dare , elun Comunion. Transmutare , tranfubftantiare , in rem aliam convertere , duVian. 642. Me do alteri ut ab ipfo comedar , eluutun ta xii iael v ial v. ilel- caun. Sacrum initiale primuih, hue Patiru ni quine Mijfa v. unen Miffa. Piaculare facrum, cura Mijfa. NeoMyftes, hue Mijfan Patiru. Altare, Mijfapihue, Mijfaqueum. Liber Miflalis , Mijfan chillca* Peccatum, huerilcan. 742. 743. 524. Exempla. afentubi ta DIOS , Deum O. •*& $ d«* 417 O. M. abjecit : confregifti jugum meum , dixifti non ferviam. Pepi amomarilaiaimi v. rupallaimi quine amomariqueum , non poteris perfolvere, re- citare unum Rofarium. Quinechi allcxiMijfapalaiabuimi rume, fieri pofBt, ut ne una faltem vice Miflae Sacri- ficio afliftas ? Tenpan Miffa mo, opportuno tempore ad Sacrum audiendum accefli. Coni Mijfa, Miffa coepta, incepta eft, Sa- cerdos Sacrum inchoavit, aggreffus eft. Tipai Mijfa , Miffa eft , eft finita , Sacer- dos Sacrum jam abfolvit MiJ/a Patiru /anto nemel mo duUabi ta cof~ que JESU Chri/io ni mupin anca meu , Sa- cerdos verbis Confacrationis panem ih ve- rum JESU Chrifti Corpus tranfubftantiat. • qjLamun ta m huerilcan mo , Taedet me , vehementerque pcenitet peccati mei, Huema laiabun pin v caUi lachi pin , hue- rilcalan v. huerilcahuelaian maif malo mori quam peccare. Reliqua ad hoc Argumentum pertinentia V. in Parte tertia a No. 575. ufque ad 676. 525. CAPUT IV. DE FORENSI CURIA. Praetor, urbis Praefe&us, Toquicaraque- lu, Toquicaravoe , Toquicarachi , Toquicara- Cc 5 quechi, 4*8 <«*» @ d£> quechi, Toquicaraqfichi che. Judex, Apo , toquiquelu. Juftitia , aequitas , mupin toquin. Tribunal, Toquin. Altum tribunal, viita toquin. altius , iod vixta. fupremum , mu zoi- ta. Territorium , jurisdidionis tra&us , Toquitu mapu. Lis , caufa , controverfia , duam, d$u. Confilium, monitum, repre- henfio , glam Res occulta, fecreta, abfcon- dita , llum. Inquifitio , difquifitio , inaru- men. Rogatio, interrogatio , percunclatio de re nova, ramtud$u Deliftum, huerin, huerilcan. Debitum : cudiael uhuem. Dam- num emergens, cutancaun 714. Mos,con- fuetudo, ufus, ad. Mos Regionis, Provin- ciae, Regni, ad mapu. Lex, mandatum, praeceptum , jurisdi&io. Item : mandare , praecipere , toquin , toquiln. Poena Talionis, Cafcus Cafcam ducit , dignum patella oper- culum , taflonco , chaflonco. Re&a fententia, judicium aequum, mupin toquin. 526 Culpam, crimen in aliquem con- ferre, derivare, conjicere; tranfcribere,- no- xam alicui adfcribere, attribuere, adelcan. Os obvertere, e regione, ex adverfo con- fiftere , adman. Accufo : agere , facere reum; crimen alicui objicere, deferre nomen ali- cujus, in jus, in judicium aliquem vocare, tcun, thcun, nilmun, daUumtun. Celo, oc- culto, tego, clam aliquid habere, tacun. Ex- «Sfc @ dfr 419 Exploro, comperio, deprehendo , inadqun, dqmn. De aliqua re edoceri, notitiam ha- re, aliquid ad aures pervenilTe, delatum, perlatum, allatum effe, hueun. Aliquid effe manifeftum, clarum, perfpicuum, apertum, minime obfcurum , pmalen. Manifefto, pa- lam, aperte, pina. Voco, arceflb, accio, mtmn. Quaero, interrogo, exigere ratio- nem de aliqua re, ramtun. Refpondeo, refponfum dare , praebere , tafdu$un. Dico, aio , loquor , pin. Affirmo , affero , affevero, affeveranter affirmo, maipin. Infufurrare alicui : in aurem aliquid alicui dicere , caf- culun. Nego, abnego, denego, inficior, inficias eo, Auabiiln, mayen. Teftis, teftem efle, vutalen. Commentitio crimine ali- quem petere, fcelus in aliquem invidiofe comparare, conferre; calumniis me oppri- mere conantur, vutalcoMadqun. Refero, narro, recenfeo, nutamn Hiftoria, narra- tio , applogus , fabula , nitam. Merum com- mentum, fabella, epeun Fabellis dele&ari, fabularum auditione duci , capi , epeuduamn. Interpretor, expono, explano, explico, entudu%un. Interpello, ecun, eculn. Ob- turbari, haerere, ecun. Infto, urgeo, per- fequor, argumentis veritatem elicere, ratio- num pondere exprimere , dan. Reflfto , oblifto, repugno, fe opponere, chaiitun. Denuntio, tculn. Alicujus res geftas vitu- pera- 42o ^jfc & c^ perare, reprehendere , fugillare, pro fuper- vacuis elevare, vitio aliquid vertere, cnmi- nis loco objicere, iichan. Impedire, pro- hibere controverfias , contentiones , difcor- dias, catixdqpn. Fide, patrocinio, praefi- dio alicujus uti , poulun. In aliena fe infer- re , intrudere ; non vocatus ades ; & fine fuffragio cenfuram geris, conumtun. Ne- gotium urgere, excitare, fufcitare, alere, fovere , ina$ion. Protego , defendo , tueor , au&oritatis fuae clypeo tegere , munire , chailtunman, piauln. Pro aliquo dicere, caufam alicujus agere , partes alicujus fufci- pere, du%unman Deprecari, intercedere pro alio, ufchinduqunman Negotium di- rigere, componere, ritomn. Adipifcor, nancifcor, confequor, obtineo, impetro, conata perficere; voti compotem fieri, rem ad exitum perducere, huifn. Vincere in contentione, compotem voti fieri; evadere invitis, relu<5tantibus , gementibus inimicis, mann. Vix non obtinere, ampeln. Non perficere, non obtinere, malum exitum for tiri, huelen, huera tipan. peritiam in agen- do habere, confequi, adln Invenio, re- perio, deprehendo, penmaln. Convinco, coarguo , nopin. Mando , jubeo , volo, im- pero , pin. Prohibeo , veto , catixtun , c Deponere argentum, veftem, &c. apud aliquem , rann , ranknon. Aliquid ali- cui eui injungere, mandare, commendare,com- mittere; curam illi delegare, demandare, eln , elvaln. 723. De pretio cum aliquo pa- cifci, convenire, daqueln. Mitto, lego, huerchn. Opus, neceffe, neceffarium effe, pitun, pneqen. Facio, efficio, fingo, effin- go , formo , mvdn , vemn. Fa&ito ; crebr6 , faepe facere , vemtun. Utique , ibo u- tique, non committam ut abfim, mutu,mu- Min. Defino, ceffo, defifto, omitto, fuper- fedeo, ucaln. Recupero, exigo, repeto, dupen, unopitun. Reddo, reftituo, uxxotun. Solvo : Creditoribus fatisfacere , aes alienum folvere , aere fe alieno levare , liberare, verfu- ram facere, cuUinn. Trado: traditio, uln9 elun. Accepto , confentio , eia pin , mai pin. Finem facere, fortiri: acceptilatio , apocha, mulpiintun. Vincere, caufam obtinere, pro me judicatum eft, fuperior a judicio dif- cefli. Item: fubjicio, fubdo, fubigo; in fuam ditionem aut poteftatem redigere , §an~ con, Qancoln. 527. Exempla, Pichi, vuta, iom pichi, iom vuta, mu vuta Apo , Judex ordinarius, delegatus, fubdelegatus fuperior, inferior, parvae, magnae, minoris, majoris, fupremae jurisdi&ionis. Toquivalnolu , incompetens, incapax Do- minii, Jurisdi&ionis. Eimi 4" *& & dfr Eimi mi toquiabiibiel %ebulu ta mapu,ven- tenlaiabui huenevoe, fi tu Rempublicam ge- reres, adminiftrares , clavum Reip. teneres, moderareris ; non profe&o effet tanta furum, latronumque multitudo. Toquivalaimi ', iudignus es , qui aliis prae- fis, praBficiaris, juftitiam adminiftres Mapu dg>u ta ni pepilmaqeal pu Huinca ta m duam llechi, officium Hifpanorum eft re6 Indorum refte & bene conftituere. Inche toquiabin vachi dQu , hanc rem in me recipio, mea fide fufcipio, ego pericu- lum praeftabo, fi res perierit. Inche daquel%en , haec res meae curae & di- ligentiae commifia eft. Ciime que Apo xaHau toquibiqn ta m" pu Che , Reftus Judex omnibus & fingulis aequus eft , expendit cujusque merita , perfonam non curat, non hominis fpecie aut benevo- lentia fed aequitate & virtute ducitur, di- gnitati ac meritis cujusque favet, non per- fonae. Inche Qetui vachi dgu , haec res ad me devoluta eft, hoc negotium, haec caufa. Eimi daqueXeimi vachi d%u, hujus rei cu- ram tibi delego, demando, committo. Inche m* toquin v. toquibin tvaf hoc ad meum tribunal pertinet. Eimi mi duam tva, eimi elval$eimi, da quel§eimi, tibi hoc onus injunftum eft, haec per- perfona impofita tibi eft, has partes fufce- pifti, fubmfti tu. Inche gen te v gen cullin gen , hoc ad me attinet, pertinet, fpe&at. Inche veimo conumtuquelan , vei peabi ta Apo, noli me in hanc turbam vocare, ne me in tricas iftas conjicias, ego in illa non me induco, infero, haec ad fuperiorem fpe&ant. Pehuelaiabun v. pehuelaiaiabun vachi hu- entu, uqechi renmabi ta m duam, utinam illum hominem nunquam videam deinceps.* unius tantum negotii eft, uni rei, nec plu- ribus intentus eft. Chumal vau conpaimi, ta mi piel molai vachi dgu, imperitus apud doftos judicium quid interponis tuum .- cur non vocatus ades, & fine fuffragio cenfuram geris? tua fententia hac in re nobis opus non eft. Eimi molan , mihi te opus non eft. Eimi rume molai vachi dq>u , nec tua opera hac in re indigemus , non eft , quod hac de re lis follicitus , non eft quod de hoc labores. La$mval$ei, homicidii illum accufant. ophuelai d$u vachi huentu, non invenio caufam in hoc homine, abfolutus eft. Piqpn tva, vulgo dicitur: ita praedicant, ea fama vagatur, hoc in omnium ore & Termone verfatur. Mi piq>en tva , haec rumor de te fpargit , hic 4*4 *& & dfr hic fermo de te diflipatur; li ea quae de te rumoribus afferuntur, certa fint, nec teme- re diffipata. Cheu pegei vachi dqu, ubi accidit, unde fcitur, conftat? quis dixit. Chumtubin, vamQechi pilelcaeneu, quid illi feci, quod ita de me loquatur. Adtubi ta w coiUatual , eft mendax,men- daciorum architeftus / fuis mendaciis illu- fit quam plurimos. Qelai , falfa hsec funt & inania, a veritate abhorrent, tota res mendacio nititur. Cathtubimn ta mn pillelleteu, curam ha- betote famae, bonique nominis. lom duguquilmi, tace, filentium! fufficit, fatis eft. Tculbin Apo mo , illum accufavi apud Praetorem. Inarumeyei ta w" huerilcan , ta w" hueril- camom, jam de ejus delifto inquiritur, fit inquifitio, ftudiofe inquirunt in ipfum & ejus complices. Diqmyecvkme§equei ta w' huerin, ipfius delifta jam patefiunt. Diqmgei ta i\i huerilcan , ejus fcelus com- pertum & exploratum habetur, eft fceleris manifeftus, in fcelere deprehenfus. ChaQalei, eft clarum, apertum, planum, res nota, manifefta. Quimnoel cam chi? res eft minime ob- fcura , *& @ Jfr 425 fcura , perfpicua , luce ipfa clarior , adeo aperta ell & illuftris, ut in dubium vocari non poffit ; eft notorium. Teye mlebui, ille eft teftis, ille praefens aderat. Mi vutalen mo, eimi vutalebuimi , oculatus teftis es, coram aderas. Quimcloen, allcucloen, te atteftor, teftem te do , adhibeo , appello. Allciltulen vachi da>u, audio, accipio, ex- audio, aures praebeo, pronis auribus acci- pio, aufculeo. PiyecuixmeQe , incipe , dicendi initium fac, dicere aggredere, profequere. Manchaquechi du$u$e , ne tam celeriter verba expedias, non tam rapido orationis curfu, non tanta volubilitate linguae. Chem iom piabunf quid dicerem amplius. Pivallai, non eft mentione dignum Qelai catildgualu, an nemo eft, qui iftos contineat, pacem inter iftos procuret, hos ad concordiam revocet. Mupiqueimi, vere, verum dicis : fuadet hoc ratio , hoc eft rationi confentanetim , cum ratione conjun&um. Inche Qelai, inche mo Qelai, abfit , non ve- lim, nec feram, ut me tahbus annumeres. Mlei ad mapu, invaluit hic mos, incre- buit hic ufus & confuetudo, more majorum ita comparatum eft, id jam ufus & con- D d fuetu- 4^6 Ijfc $ Jfr fuetudo fufcepit, obtinuit, id in confuetudi- nem venit: haec mdulta confuetudo eft, fo- lemne iftuc eft , ufu & confuetudine re- ceptum. %elai ta m mapu meu vamQechi ad, talis mos apud nos non eft. AOxlabimn vachi mapu ni huera ad, v ad mapu tva, nolite conformari huic feculo. Qehuelai ulchen v. ulcheun, mos vendendi vel emendi perfonas jam non viget, perfe- verat, licet. Adtulabi vachi dQu ta m mapu v. quimlai, hoc in mea Patria nefcitur, non fervatur, tenetur, vim, robur non habet. Quinei v. quine gei ta mi ramtuabin , unam rem te rogo, interrogo, ex te quaero, fci- fcitor, percun&or. Numuntcu$eaimi ta mi huenemom v. mi hueneuyemom , furti te reum agent , facient , furti tibi crimen objicient. Ucalel cuUin, bona dereli&a. TXehuenmoquelai vachi dq>u, Qnen mtnmo mlei, hic ingenio magis , quam viribus opus eft, arte non Marte. Qelai ta ni chaftunmaiaeteu , hominem non habeo : deeft ad quem tanquam ad aram confugiam, qui me adjuvet, protegat, tueatur. ChaftunmabiQe ta mi pu caine , Jefu Chri- flo ni piel mai, diligite inimicos veftros , ait Dominus. m Zii mtetun v. mtenn v. mtepun cupamom- tulbin, fummis viribus egi, ut illum libera- rem. Inche m" pepilque vill mlan , laborabo pro viribus; quantum poflum pra&ftabo; cona- bor quantum in me eft, acerrime conten- dam, quoad potero dimicabo. Mi vemn vemaimi, quantum potes enite- re, conare, perfice. TXi elubiel eluabin, dabo quod v. quando potero. Glamchealu huema glamupe , monendus ne moneas; qui alium accufat, a reprehenlio- ne ipfe immunis Gt. Llumpe veichi dqu, ne foras mittas, fe- cretum ferva, nemo refciat. Huivi v. huifi d$u, jam res eft compofi- ta: lis ex padlo & convento dirempta. Huele duamn em! oleum & operam per- didi; amici omnia perdidimus. vden§ei ta mi chaixtunman, optime rem tuam geffifti, acerrime pro te pugnafti, mi- nime tibi defuifti. Zlo duQuimi, concinna fuit & elegans tua oratio, feftiva, compta, & tempeftivis jocis afperfa, peracutisque fententiis condita. Aldix eluQevalimi , dignus es, qui am- plilfimis praemiis decoreris, afficiaris, done- ris. 420. 422. 498. 499. 500. 516. 484. 486. 489. Dd 2 528. 4^8 «$& ® & 528. Reorum Supplicia. . Quaero, inveftigo, indago , quintun. Stre- pitum edere, ialalcaun. Obfervo, oppe- rior, praeftolor, lloftun. Promptum, ex- peditum, paratum effe, llpan, llpalen, lloyun. Sequor, infequor, fubfequor, veftigia ali- cujus premere, veftigiis infiftere, inan 373. Veftigiis aliquem fequi, perfequi, infe&ari, inapran. Perfequor, oppugno, vexo, ex- agito, datun. Veftigia alicujus perfequi, illum diligentiflime perveftigare, inarumen, tnapnon. Affequor, confequor, din, ditun. Inveniri , reperiri , pe§etun. Arripio , pre- hendo, apprehendo; unguibus, unco, am- babus manibus tenere, qtun. Prendo, te- neo , capio , anfam arripere , maniun injice- re , huichan , huitan , huichatun. 743. In car- cerem conjicere, condere, mittere, ducere, deftun. Funibus aliquem ad columnam al- ligare, tarin. Cuftodio, fervo, elcan. Ob oculos habere: hoc tibi curae lit, in hanc curam incumbe, quintunien. Multis mife- riis & aerumnis premi, opprimi, fortuna uti infenfa & iniquifllma, piaun. Traho, rapto , huitdn , huiqdn Minor , minitor , minas adhibere , jaftare , aneltun. Clavaaut fufte contundere, dafcan. Scutica, flagel- lo, fufte, baculo i&um infligere, huivuln. Fufte aliquem caedere, percutere, verbera- re, contundere, mtann, mtancixn, dafcanf mamlltun. mamlltun. Torqueo, crucio, excrucio, dif- crucio, excarnifico, cutantun. Punio, ple- %$<& $2t). Fugio, fugam arripere, capeffere, fe in fugam conjicere , fugae fe mandare , commendare , fe fugse vel in fugam dare , fuga fibi confulere , aufugere , nuUn. So~ lum vertere , profugio , miticun. Abdere fe in aliquem locum , latebris fe occultare , fe in latebras conjicere , fe in locum abdi- tum detrudere , alicubi delitefcere , llumpun, elcantuun. Occulto, celo, abdo, tego, con- do , abfcondo , recondo , llumln. Ctam , clanculum abire, llumtipan, Lateo, llumn, llumun. Sono , fonum reddere , edere , effi- cere , nu$oln. Obnitor , obluctor , yocdr- ctfn. Elabor , evadere , effugere , erumpere, evolare , ex alicujus manibus fe proripere , imminenti periculo fe eximere , eripere, fub- trahere , laqueis fe exuere , le/enlun. Volo, velociter currere, lefn. In locum munitum, tutum, in afylum fe falvum, incolumem re- cipere , montun. Servo , falvum facere , fa- lutem alicui dare , afferre , in falutem affere- re , vindicare , in falutis portu collocare , ex inferni faucibus animas eripere , in aeternam felicitatem perducere , montuln. Dolores , tormenta , cruciatus patienter , pacate , too- derate ferre , serumnas , labores squo ani- mo perferre , fuftinere , tolerare , yavulun. Laffari citra fatigationem, capere ex proprio vel alieno periculo documentum , fapere tempeftive, cufn, Libertatem acquirere, liber- ^ & dfr 431 libertate donari, lludn. Solutum, liberum abire, nalvitipan. 530 Exempla. Niei vachi lauentu ta m" datuabiel reche v. ta ni datuabium reche aldixn tipantu mo, habet hic homo caufam vexan- di Indos multos annos , annis quam plurimis. La%mtubi%e, arripe, occide illum. Laqmtubi, coepit, interfecit. Tcubige pu ruca , mitte illum intra domum. Tanantcubiofi , iftibus rem age, tunde ipfl latera, verberibus compelle intrare, Tpubiqp, vapulet. Aihlabin ta m" tpuQeal, nolo flagris caedi. Tpunmui ta mi nuaiaun, tua nequitia, flagitia tua , ut vapules petunt , fuadent , po- ftulant, inftant, volunt, jubent, imperant Tpu$evalimi, mereris verbera. Puchao tpucaquebi ta ni pu votm ta m" ye- huenon mo , ta ni cutantulqen mo mai pelel- duamquei, Patres filios fuos procaces, impu- dentes, protervos verberant, verberibus ex- \cipiunt, flagris caedunt, nam quae dolent, docent: & vexatio dat intelle&um. Bfrrenien mai, per DEUM parce , ignofce, fupplicium condona, veniam concede, deli- fti gratiam fac Rulmen em, chum§eabui, quid agas, cul- pam meam & agnofco & confiteor. m" huerilcanon cam chi, habes confitentem reum. Dd 4 fn- 43' <&» & d£> Inaitubiqe ta mi toquiel, da te ad fuppli- cium, virgis terga da, paenam fufcipe, fu- ftine. Inche ni mlvaXal tva , ego non polfum non facere: jubeor, injuflus non facerem. Tpugeabulu lludtipaimi, vapulaturus, es abfolutus. Tarinieqepei , jacet in vinculis. Eimi mo deftu$en9 propter te his vincu- lis fum circumdatus, propter te fum miflus, conjeftus in carcerem. Eimi mi vla v. eimi ni vla , tut caufa. Nehuen mo cupal%en, vi, invitus, volens nolens huc perdu&us fum. Quimabun ta ni huerin , v. quimabun mai Qei chei ta ni huerin, vellem fcire caufam hujus perfecutionis ; quid, in quo, contra quem vel quid deliquerim. Ta nz nuaqpn mo piaui, malo male eft. Ta ni chme cheqen mo plticlqepelai ', ex vi- tiis mala , ex intemperantia cruditas , ex lu- xu egeftas. nua ta Ttf ad mo ta ni uhintugen ta nihu- erintUy llucanqpi , ingrata eft commemora- tio, quae videtur exprobratio. $en huerin%elu ta ni Apo , inche ni lonco mo lludpraquellei , nocentis Domini innocens poenas luo, folvo, perfolvo, dat veniam cor- vis, vexat cenfura columbas. ni huerilca?i mo v. ni huerilcatlm mo ta che tpun- •Sfc ® & 433 tpuntuq^quei alhue ni ruca mo, propter pec- cata homines in inferno aeternis fuppliciis afficiuntur, poenis addicuntur fempiternis , aeterna morte multantur. Ktal mo cutantuquebi huera que pltiipu al- hue , Cacodoemones , generis humani ho- jftes, immortales nocentium hominum ani- mas aeviternis flammis urunt , torquent , cru- ciant. tu cutantugenoam iom cutantu%etun eml qui non moritur morte prima, morietur morte fecunda; incidit in fcyllam cupiens vitare charybdim. Cumei cufm v. pelelduamcleum , bonum eft ut alieno damno & fuo periculo difcant, fa- piant, cauti fint. AOinolmi rume, ucaltuabimi, lel%eprallei mai lemvalnoel , velis nolis defiftes : nam dum comple&i multa vis, pauca tenes: fequeris quidem multa, fed pauca confequeris. Pramuiauquilmi ta mi huerilcan mo , udu- amQechi peaimi ta mi lludnoam , noli inepte de peccatis tuis gloriari certus non tibi fic abiturum, quod non abibis impunis, quod haud impune feres. CuViinmabin ta ni hueriniebiel mo , impo- fitam, indidam pro delifto multam v. mul- ftam perfolvi. ElucuUiabimi meli huaca ta mi lamHen ta mi huewen mo v. ta mi huenenmom mo, qua- Dd 5 tuor 434 «, e # tuor vaccas forori tuae pro furto folves, dabis. Taftueneu em ! os mthi obvertit , fe mihi oppofuit , mihi in faciem reititit. Taftulabin , in illum non incidi , non re- peri, non offendi illum, Chafloncotubi ta itt huerUeatubiel mo , par pari retulit. Deuma lladi, jam fatisfecit, quod debuit folvit, praeftitit. Qurne antuhuebui la m' nudhueabium, unus deerat dies , ut Ulum v. fe fufpendio necaret, Ta ni xihdhuelqeabum , ut fufpendio ne- caretur. 531. CAPUT V. DE RE MILITARI. Imperator, generalis armorum Prsfe&us, Toqui, %en toqui. 832. Exercitus , copi* , acies , agmen , linco. Faftionis princeps , dux , primipilus , Chiliarcus , tribunus , cen* turio, &c qudol , lonco, Apo. 498. Caftro- rum PrsefecYus, Legionis Magifter, Martin Campo. Miles, cona. Eques, cakueXLutu eona. Pedes, epu namun. Gregarius,tyro, chapi. Cataphra&us , chuquelclelu. Scuta- tus, tananalelu. Haltatus, Huaiquilelu. Vigiles , excubize , vigilis , utintumapuve. Speculator, explorator, emUTarius, mancan huerquen Rebellis, perduellis, auca. Ho- ftis, caine. Inimicus, huerileteu, Injuria, hue- **&>&<& 435 huerilcael. Fa&iofus, Yiuinca culme. 712. Se&a, fa&io, familia: copiae unius tantum Caciquii , lof. Turba , quine lepixn. Ccetus, c6nventus , comitia , coyautun , coHautun. Conventus generalis, Hueupin. Rata por- tio, pro rata parte, portione, eln. 723. Mu- rus , feps , fepes , feptum , fepimentum , val lum, palatio, transverfa fepimenta, malaL 772. Vacerra , palus . vallus , mtenquel. 783. Vexillum, Qgnum, inligne, indicium, ligni- ficatio , fpecimen, gnel. Bellum , malon. 773. Pugna , hueichan. Praelium , dimicatio , con- fli&us, certamen, taUtpun. Hoftes in infi- diis politi, hoftium infidiofa cohors: in infi- diis efle , gnen , gnencan. In fylvam fe ab- dere , fylvis fe occultare , lemutun. Aditum hofti praecludere, obftruere, aditu hoftem prohibere, hoftem intercludere , caturpun. Periculum, difcrimen, cuniun. Murmur, admurmuratio , opiqpin. Vociferatio, cla- mor, certaminis initium, /li/i/ii» Confli&us initium facere , lul^lixn. Strategema , gnen. 731. Arma, armatura varia, nulin. Tela, jacula, milQlia, enlis, gladius, aliaque ex chalybe, chhquel. Tormenta bellica, mili- taria, aenea, currulia, mu vuta talca ; talca carita. 830. Sclopus, fclopetum , fclopus longior , major f tubus furcillis librari folitus, talca , vuta talca , iom vuta , venten vuta &c. Pila plumbea, ferrea, bu%L. Tronare: ex- plodo, 436 «$& $ & plodo; difplodo, talcan, talcatun. Enfis, gladius , panilhue. Acinaces , corvo. Scu- tum, parma, cetra, tanana. Colobium fer- reum , fcorteum , ex pelle bubalina , tucu tu- cu. Galea, caflis, capitium fcorteum, que- me. Lancea, hafta, farilfa, pilum, gefum, huaiqui. Hafta, lanceae hafta, coel. Arcus, huepll. Sagitta , fpiculum , pillqui, plqui 809. Funda, fcutale, huituhue, huitucurahue. Cla- va, loncoquillquill. Harpaftum, uno. Duo lapides rotundi corio involuti, & utrique funis extremitati fortiter & fideliter alligati , laque. Tendicula, decipulum, decipula, machina irretiendis aviculis, aut beftiis ca- piendis comparata, huachi. Murices, tri- buli, copin. 708. ' Subje&io, [ervitustu/chin. Pax , antin. Pacem fancire , conftituere,fta- bilire, in gratiam & amicitiam reftituere, ad mutuam concordiam redire, anumn. Summa pace frui, nullo bello turbari, in fummo otio vivere; eft in toto regno diu turna pax, & longa a bellis quies, anun mapu, paiMa mapu. NB. Indi Chilenfes tribus praecipue de caulis celebrant fua comitia , quae propterea etiam fua propria fortiuntur nomina, Unus ex his ccetibus vocatur coyautun v. coHaUtun. quando fola una particularis Provincia vel aiViarehue deliberat de pace danda vel ac- ceptanda aut rumpenda. Alter *$&$<#• 437 Alter coetus appellatur Hueupin^ & funt comitia generalia, ad quae undique ex om- nibus Provinciis concurrunt; folentque ce- lebrari, quoties novus Praefes feu Guber- nator ex Hifpania advenit, ut illo praefente traftetur, quid de bello aut pace ftatuendum fit. Alius ccetus, qui dicitur Raquidghn, eft plurium vel paucorum Conventiculum, Con- ciliabulumve ad deliberandum num fuis vi- cinis inferendum fit bellum, nec ne. 823 In fupradi&is comitiis folent occidere u- num vel plures arietes , qui Chilihueque vo- cantur/ funtque proprii Terrae Chilenfis, noftris meliores & rariores: His cor extra- hunt, quod vix extraftum mox omnes & finguli fuis manibus excipiunt, aliaque fi- milia. Habent praeterea fuas Congregationes. Una quae celebratur pro Infirmis, vocatur que ia/man: fit ut deprehendatur Author Veneficii , vel faltem ut hic Huecubu feu Ve- neficium tollat: nam juxta ipforum opinio- nem ac fententiam omnes Veneficio mori- mur. Altera Congregatio Mavullboqui , Sceno- pegiae feu fefto tabernaculorum non abfimi- lis, celebratur per plures dies , & ad eam undique concurritur: prascipua ceremonia eft arbor in medio, unde pendent omnis gene- 1 43« «,©<*• generis fila & funes , quos trahentes , retra- hentes, adducentes, &c. faltant, tripudiant, pede plaudunt» digitis concrepant, choreas ducunt, mimos agunt, geftus & ejusmodi ridicule effingunt. Alia demum Congregatio inftituitur ad locuftas vermesque extirpandos, propterea apmpiru v. apmpirun appellata, ad hanc ac- cedentes unusquisque affert , intra ollam vel cantharum quot poteft vermes, flmiliaque.- mox ex cinnamomo ingens conficitur ignis, in quem di&os vermes projiciunt: circum ignem tripudiant turba puerorum, juvenes- que larvati , & centonibus pellibusque in- voluti: totoque illo tempore, quo fun&io durat, nemini edere nec bibere licet» His addi poteft conventiculum , quod Cunquin v fanta MARIA vocant : ob quas- dam canciones , in quibus de Beatiffima Vir- gine fit mentio , quod ab Hifpanis videtur originem traxiffe, Maxima autem in his Coetibus, Congre- gationibus & Conventiculis folemnitas con- fiftit in largo & copiofo potu , qui ubi ceffat, mox etiam ceffant reliqua , & unusquisque fuas vias abit. RaquicoUau. 823. 532. Locum alicujus obtinere, alterius vices gerere, perfonam agere, huelu mlen. Vocare, convocare, arceffere, mtnn. 783. Pro 4j*» & e&* 439 Pro aliquo mittere , per alium arceffere , mtuvaln. Mittere , legare , huerqueln,yevaln. Mittere ad dicendum, pivaln. Eligo, deli- go, feligo, duWxn. Munio, firmo, vallo, malaln , malaltun. In fummum evadere , obedientiam negare, nolle obedire, huentun. Turbas facere , concitare , feditionem con- flare, clafficum canere, huentuln. Homo inepte gloriofus, fuimet laudator; minas in- anes jaftare, huentuun. Copias comparare, milites cogere, contrahere, aniimiaun. Con- juro, rebello, res novas moliri, tepefcun 84 L aucan. 683. Sub ferula, difciplina, fub fua poteftate habere, rutanien. Aciem in ho- ftem obvertere , adman. Inter fe jurgantes, jurgio contendentes , rixantes feparare, hu- dantun , hudalbin. Peto , precor , rogo , im- ploro, precibus aliquid contendere, efflagi- tare, nillan. Urbem obfidere, obfidione cingere, obfeffam tenere , huallman. 736. oUoln, oUoltun Aliquem ambire, circum- dare, cingere, oVLoln, oUoltun, huallman. Praevaleo, fuperare, fuperiorem efle, iodn, iod pepiln. Vinco : hoftem acie vincere , pugna frangere, praelio fuperare, hoftium copias fundere , fugare , profligare , vifto- riam confequi, obtinere, ex hoftibus repor- tare, non, nopinn. Civitates everti, urbes, aedificia dirui, aedes, muros demoliri, di- fturbari , exercitum fundi, profligari, lofn, llofn. 440 «$& & dfr llofn. Nafcenti, ferpentique malo occurre- re, obviam ire, invalefcentem ignem & in tefta graffantem compefcere, comprimere, conatibus alicujus refiftere, obliftere, catiin, cathtun. Ejicere, exturbare, expellere ali- quem domo , urbe , regno , utuventun. Luftor, colluftor, Lu&atio, paleftra, lu&a, lu&ator, athleta, tantuun, mhtatun. Homi- nem dejicere, deturbare, profternere, prae- cipitem in terram dare , tanmn , tanln , tan- tun, tantuln. Aliquem impellere, pulfare, intrudere, extrudere, tamtamcun. Impel- lo , repello , rdten , rutentucun , roltan, ioltan. Labor , delabor , pelcain , plcaH^n. Supplan- tare aliquem, pede fuppofito ad terram im- pellere , dejicere , culpaitun. Subvenio, fuc- curro , fublidio aut auxilio effe alicui , incan. Succurri, adjuvari, inca§en. Velitor, pro- ludere ad pugnam, leviorem pugnam com- mittere, tiniitun. Periculum evitare , ne quid fiat providere, mudin. Jacio, lapide aliquem petere, lapidem in illum mittere, iittifn. Volvere: verfare , circumagere, huipun Harpaftum, clavam capiti alicujus impingere , mtoncun , mtancbn 782. Aciem inftruere, milites ordine ponere, difponere, ex ordine collocare, elchen9 elconan. Ani- mum infundere, oratione fua aliquem con- firmare , languentem excitare , timidum ro- borare, jacentem erigere, yavxtfn. 752. Mili- «Sfc $ e*8» 44i Milites ad pugnam excitare , hortari , im- pellere, nixtchaln. Incipio, exordior, ini- tium facere, llitun. Invado, adorior, ag- gredior, leftun. 760. Praelium committere, figna conferre, manus cum hofte confere- re , concurrere , confligere , hueichan. In aliquem irruere , aliquem aggredi , naln. Aliud fuper aliud intromittere, ianma conn. Coliineo, collimo, quilitun. Explodo, di- fplodo, topmn. 840. Arcum adducere, in- tendere , fagittam mittere , pun. Infidias alicui parare , comparare , ftruere , moliri , machinari, tendere: inftdiis aliquem petere: appetere: inftdior , pechunn. Expedire viam, ut detur locus, ut a via difcedant, ab- fcedant, decedant, efficere, perrumpere, AueUintun, huellitun, hueViintcun. Fugio, fugam arripere , capeffere , fe in fugam con- jicere , fugae fe mandare , commendare , fe fugae v, in fugam dare , fuga fibi confulere , aufugere , nu(h>z. Fugo , in fugam agere , conjicere, lepiimn. Separo, fejungo, fegre- go , abftraho , pchagmn , pchaqtun, Sepa- ratum , disjun&um , diftitum effe , pchagn , pcha§chn. Fatifco, deficio, defatigari, ur- cim. Quiefco, requiefco,- ceffare ab ope- re; labore fuperfedeo, Arcitun. 226. 856. Reficio, recreo, vires recipere, recuperare, yavixtun. Caput lapide , virga leviter per- cutere, contundere, huedon. Lancea per- E e cutere, 442 **&,&<& cutere , confodere , huaiquitun. Punftim ferire, percutere, gladio confodere, trans- verberare , dichon , glen. Solam cutim trans- figere, trajicere, transfodere, rivixln. Trans- fodio, trajicio, transfigo, transverbero , ca- tan. 695. Vulnero, faucio, caedo, ch$ar- cun* Illaqueo , irretio , innefto , lafun. Pel- lem iftu detrahi, vulnerari, topon, tlrcixn. Strideo , quiquircun. Ejulo : voces incon- ditas edere, huarun. Auxilior, opitulor, adjuvo , auxilium , opem ferre, afferre, prae- ftare, fe adjutorem alicui praebere, exhibe- re, ab illo ftare, facere, inamn, inamtun In medios hoftes irruere , irrumpere , in confertiflimos hoftes fe dare , immittere , 'ixtixfn. Praeceps ruo, ixtixfna&n. Praecipi- tem ago , utixfnacmn. Me mitto praecipi- tem , ixtixftcun. Praeceps intro , tirfixfconn. Praeceps exeo, ixtixftipan. Expello, ixtixfen- tun. Protero, obtero, pefimdo, conculco, globn, quetadpun. Calco, conculco, pedi- bus obterere, proterere, glladdxn, tanman. Neco, occido, obtrunco, perimo, interimo, interficio, lagmn. Morior, emorior/ vita v. de vita decedere , e vita cedere , difcede- re, excedere, migrare; obire, vitam cum morte commutare, mortem obire, extre- mum vitae fpiritum edere, fpiritum DEO reddere, lan Proftratus jacens, tanma, chanma. Receptui canere, ventenn, venten pin* *fc & Jfr 443 pin. Alios aliis imponere , injicere , tan- mauln. Capio : in fervitutem aliquem re digere , dare , tradere , adducere , abripere , tuchen, tavaicon. Conficere, finem afferre, deftruere, fublatum, fepultum, extindum, deletum efTe , abn , abln , namn , nammn. Caput hoftis lanceae, palo, perticae infigere, wamculn. Exfto, appareo, huebn. Hoftes fundere , hoftium copias profligare , cunAa difturbare , disjicere , evertere , confundere, diflipare, teivhmn. Perdi, profligari, dif- lipari, teivixn Aliud pro alio, quid pro quo loqui , huelu du%un. Vigilo , invigilo , huanpen, huanpelen. Elabor, evado, effugio, erumpo, evolo, imminenti periculo fe exi- mere, eripere, fubtrahere, montun. Ali- cujus poteftati, fervituti, imperio, difci- plinae fe fubducere, eximere, huencken. Pars, divifio, res divifa, reu. Divido, di- ftribuo , partior , difpartior , dilargior : prae- dam, liberam praedam dividere, reiltun. Pars quae me contingit , reutu Plaufus, ac- clamatio, vi&oria: plaudere alicui, applau- dere, plaufum dare, tribuere, yape piiUin. 752. Viftricia figna, nopinvoe gnel. 533. Exempla. Inei cam aucalmaputuuyei, quis in his terris res novas eft molitus? Inei iod toquiquei vachi mapu mo , quis eft hujus Provinciae Gubernator, quis illi prae- cipue praeeft? Ee 2 To- 444 *& m d& Toqui $en, fum Caciquius, generalis ar- morum Praefe&us, Imperator, v. habeo Im- peratorem. Rtitaniebimi meli Vutan mapu , omnes ac fingulae quatuor magnae, amplae, vaftaeque Provinciae tuam in rebus omnibus volunta- tem fequuntur , quidquid illis injungis , exe- quuntur , praeflant , executioni mandant, tibi femper funt dido audientes: velle tuum eft velle omnium ; illudque & pedibus & manibus obedientes obeunt, Lemtuniebi vill mapu ta DIOS , Deus O. M. mundum univerfum e fua voluntate ap- penfum tenet, & quanto vult tempore con- fervat, Aniii mapu , anulei , dimelei, paiflalei ma- pu, anun mapu tva, terra in fummo otio vivit , nullo bello turbatur , fumma pace fruitur. Anixmmapun pu Apo ta m toquin lle ve , officium, munus, partes Gubernatorum funt pacem in terra procurare , comparare , com- paratam confervare, Huelu duququilmi, noli dicere aliud pro alio, dic quae & quomodo tibi funt di&a. Cixmelcan %ei ta in laqpnabiel ta in pu cai- \\e , noftra intereft , refert , eft e re noftra , eft nobis utile , commodum , convenit , opor- tet, hoftes noftros a nobis occidi, interfici, peremi, Cilme <%>&*&• 445 Cbme cona em ta mi chao , Pater tuus erat miles egregius, manu ftrenuus, fortis, ani- mofus. Lihue $ei , eft animofus, alacer , fervidus, audens , unpiger , impavidus. JHlepraimi, es numerus, nec non fruges confumere natus. Millapalmimi em! a Millapalumo es, ftas, facis. Tarilei ro huaiqui, lancea mea jam haftae fuae eft alligata , lanceam meam para^am , promptam, in promptu habeo. Huema toquibilu ta ro' duam huelelai, prius deliberans, non facile in errorem labitur, incidit , defertur ; bene praemunitus , raro vincitur. Plquituquilmi huenu mo v. huenuple, in cae- lum nec fagittam mittas, nec expuas. Ulimi ta mi chuquel quine Huinca mo , ar- ma tua ex chalybe confefta Hifpano vendi- difti ; a te funt vendita , venierunt , venum iverunt, ierunt. Chuchi ta xxi ad tva ta mi aniihue , hujus loricae , hujus toracis ferreae quid eft neceffe ut appareat exterius , ne fit inverfa , aut prae- poftere collocetur. Tva panilhue ta ni rialoncoam , en acina- cem, en gladium, enfem, quo hoftium fin- dam, fcindam, metam capita. Tubi$e ta mi huaiqui , haftam arripe , Ee 3 vi- 446 ^ $ Jfr vibra ; gladium exime , e vagina educito. Huaiquitueiu em , a>\lui ta xxi huaiqui rume, miferum fe fubmittentem , deditionem fa- cientem, manus dantem, herbam porrigen- tem lancea transfixit. Tofpai, hucusque auditus eft tormento- rum boatus, fragor, ftrepitus. Unomen ta m" ch$arcu$emom , redeo, re- vertor faucius , vulneratus , vulneribus af- fe&us. Mivix coni ! quot plagas numeras , quot vulnera accepifti. 267. 296. Nal quine mita mo tubi, laqpneiu, primo i6lu, vulnere, mox in primo aggreffu vi- tam ipfi ademit, animam extorflt, morte il- lum affecit, de medio fuftulit. Culatu mo tanana&i, tertio vulnere, iftu concidit, proftratus eft. JESU Chri/lo utuntubi ta w molliiin, lai cai cruz meu inchm m vla , JESUS Chriftus pro falute noftra & fanguinem copioftflime effudit, & in cruce mortuus eft. Ch%arciibit hueluquemai lagmtubi v. chyar- ciibi , ina lagmtubi, non folum plaga fed ip- fa morte illum affecit , multis illum vulne- ribus affe&um e vivis ejecit , vita privavit. A pu huentu, Apu huen! yavulumn, ya- vulumn ! adefte animis , ftate animis viri ! quam unusquisque fit forti animo & excel- lenti praeditus, hic patefaciat oportet. Vill «Sfc m d& 447 Vill cume cona inchm , conftanti animo , ere&oque fumus; fatis animi habemus, prae- fens nobis eft animus; praefenti, confirmato animo, quae Dei benignitas eft, fumus. Adochi, fifte , fifte gradum , expe&a in- quam. Deutu$e , tva ta mi la$mQeal, cave, oc- cideris. Nal ta necixl$e, fuge, fugam arripe, cur- re, vola, velociter. Quidu ta n* allvulmaun mo yavixduam nien, haec patior telis vulnera fa&a meis. Ta mi laqmnobium ula , v. ta mi laqmno- uyen ula , v> ta mi la%mnobiel ula , duchotubi- mi, antequam illum occideres, pugione ip- fum transfodifti. Leix quimn ta mi lauyeabuel , hueichamebul- mi, certo fcio te fiin praelium defcendifles, occidendum fuiffe. Alldxbin ta mi laqpnabubiel ta mi caine, huaiqui niebulmi, audivi hoftem tuum a te perimendum fuifie , fi lancea fuiffes inftrultus Mutatuiu pienu, me laceflivit, provoca- vit/ mihi dixit: luftemur. Vau mo hueichaiain , hic nobis pugnan- dum , dimicandum , praelio decertandum. Vau meu laqueam chei, noqueam che mai, hic aut vincendum aut moriendum. Quine Huinca cona aldix ciime hueicliaca- voe Qelu, aldixn reche la§mbi , quidam miles Ee 4 Hifpa- 448 «J& $ ^g. Hifpanus pugil egregius , ac fummis viribus dimicans Indos quam plurimos de medio fuftulit. Cupatun ta xxi hueichamom , ex praelio ad- fum, redeo ex pugna. Acutun ta x\i laqmmobium , paulo ante illos interfeci. Epu huentu laqmbin , vei xii cupatun , adfum, fum redux poftquam duobus vitam ademi; necem attuli, hujus ufuram lucis eripui. Laq>muia>u, alter alterum occidit, uter- que ab altero occifus eft, mutuis vulneribus conciderunt. Laqmuwobtqe , quid tardas miferum oc- cidere; quantocyus illum & vita & fummis doloribus exue. Laqmmarichen , decem mifl ad inferos. Laqpnlbin ta x\i coxxi , hujus mulieris fi- lium interemi. Ta xxi laqmmaeteu ta xxi pexii em ! homi- cida K parricida , interfe&or mei*fratris. Eimi mi laQmmom v. mi laqmmobium v. mi laqpnuyen mo v. nii laqmuyeum v* eimi laqmbimi ta mi quempu ; quimlai ta mi chao* interfecifti Levirum tuum infcio patre tuo. Eimi mi la$mQebum v. laq^mqeabuel mo v* laqmqeabum v. mi laqmqeabuel mo, acui ta mi malle , tibi jam jam occidendo Patruus opem attulit. DIOS «S& & d8» 449 DIOS ta mi aiueteu ta mi montuuyen, DEO in acceptis refer te evafifle, evafifti divinitus. Mi laqpnbiel mo v. mi ctipa laymabium v. laqmduamaimt ta mi caine , nhXLimi, hoftem jam jam occifurus, arripuifti fugam. 3Ii laqpnduamqpbuel mo v. mi laqpnduam- %ebun mo , montuimi , jam jam occidendus elapfus es. Huera montulchelai ', vix fe fuosque immi- nenti periculo exemit, eripuit, fubtraxit. Ta ni cayu Reche cona%en mo , meli michi- cutipai, ex fex militibus Indis quatuor fe fug* mandarunt. Huera montui, vix v. aegre flbi fuga con- fuluit Eimi nuUquiiauimi v. mi nullquiiaumom v. mi nullquiieum ; atdixn miticixiaubui ta mipe- ni, quando tu fugam capeffivifti, tuus fra- ter jam dudum fe in fugam conjecerat. noquilmi, cuniun Qei puleuvu, noli flu- vium trajicere; adeft fubmergendi pericu- lum. Relihue montun, ita ut me videtis, fum elapfus. Requiduqen, che Qehuenolu , fum unicus & folus, nemo fupereft. Taricupalcheam , captivos afferunt vincu- lis onuftos, oneratos, conftri&os. novali kdau, datubilmi, labor omnia vin- Ee 5 cit 450 **&,&<& cit: fortitudine & conftantia obtinetur vi- ftoria. 498. 499. 500. 483. 484. 486. 536. 537- 538. 534. CAPUT VI. Scientiae. MEDICINA. Medicina , ars medica ; medicamentum , pharmacum, medicina, remedium: curo, medeor, medicor, medicinam facere, ad- hibere, medicas manus admovere, aegrum fanare, morbos pellere, ampin. Medicus, ampin caman : machi. 771. ^Egrotus, ae- ger, languidus, morbus, aegritudo, adverfa, incommoda valetudo, dolor, miferatio, cu- tan. In morbum incidere, delabi; morbo corripi, tentari, teneri, aegrotare, langue- re, aegro corpore eSe, cutann. Hujus ho- minis mifereor , me miferet 5 miferatio me tenet, moveor mifericordia, cutannien. Af- fligor, angor: anxio animo efTe/ dolore af- fici, cutanduamn. LalGtudo, fatigatio, de- fatigatio, languor, damnum emergens, cu- tancaun. Plaga , vulnus , ch$arcun , Uoi. Ul- cus, Uoi9 lampa. Struma, ferofulae , pafpil- co. Scabies , pitu. Achores , tinea capitis , manantia capitis ulcera, plol. Impetigo, alhue pitu. Panus , mui. Ejus radix , lco. Panus inguinis, codin. Papulae rubentes, charam. Vitiligo, quelpu. Lues venerea, chima. Lepra, uda. Sacer ignis, eryfipe- las, «S*9 $ dfr 451 las, liifltif Tuber, contuDo, huinchL Vari , fubtiles tumores , colchau cutan. Tu- mor, tuber, inflatio, ile, poi. Tumeo, tur- geo: tumidum, turgidum, infiatum, tume- fafium effe , poncixn , poncixnn , ponquin, poin. Laedi , detrimentum pati , allvUn. Sibi ipfi obeffe, fibi obftare, fibi injurium effe, ipfe fibi obeft, fuam ipfe caufam prodit, allvulln, allviilun. Offa luxari, ixUgodon, ixlQorctln, huelyirn. Frangi, infringi, confringi, tovon. Hernia , ramex , enteroc&e , pahua. Ente- rocelicum, herniofum effe , hernia affici, pdhuan, pahuatun. Herniarum medicus, qui enteroceles fecat , pahua caman. Se- Aio, fciflio, fciffura, ctina. Contrahi, co- arftari, tdcon. Obdormire, obdormifcere, chiMimixn, Nervorum rigor, comufan. 708. Diffolutum, fubaftum, contufum effe, aten, cixlmedun. Laedi, elidi, laefum, luxatum, debilitatum effe , uixl$orcun , cixlmedun. Tundi, quati, tolencixn. Caput ad forni- cem offendere, toQcixnn. Alapa, colaphus, huitafcun. Sanguinis fluxus per nares : fan- guinem per nares emittere, huauiun. Pul- verem, pulvifculum in oculos intrare, rU- tamn. Intra carnem haerere , dicufclen. Cal- lum, callofi pedes, coni namun. Callis v, caflo vexari, laborare, pag&mn. Pedem ali- cui rei infigere, re infixa torgueri, rlxcaf- cbn. Calcare fpinam, pedem fpina offendi, reafcixn. 452 *&,&<& rea/ctin. OfTe", lacariln, cana/cun* Ardor, nimius calor , alixlun. Prurigo , pruritus , Hmirctln. Formicare, llmllmn. Exulcera- re, vulnus intumefcere , loqjtoyn. Gangrae- na: cancro occupari, lolodcun. Mors vio- lenta, immatura, improvifa, repentina, ca- rbi v. cadxi lan. 535. Mali humores, \medanca. Male fe habere, tlbun, chlbun. OITa dolere, rnim- ciin. Dolor capitis , lonco cutan. No&em, quam longa eft , infomnem ducere, pepi umautulan. Cephalaea laborare , cutanloncon. Venenum, virus, vunapue, 688. Queror, conqueror, lamentor, queftus edere, ciere/ querelas jacere , efFundere , querimonias ja- Aare, etncun, etntun. Frigore ex fudore torpeo, fudore madentem frigus invafit, fu- dans frigore fubito correptus fum, conixten. Frigus , uten. Frigida tempeftas eft , ttten $ei. Frigus ingruit, chpa ixten yei. Fri- geo , algeo , frigidum , algidum efle , uteqen. Frigore concuti, tremere, timtundm. Hor- ror, rigor, tanchin9 yanchin. Febris: in- ceflit illum febris, febri correptus eft, in febrim incidit, alincun. Morbus tabificus, febris aeftuans, peftilens, chavon, chavolon- con. Pervigil, infomnis, totam no&em pervigilavi, noftem totam infomnem duxi, tepelen. Experre&us omnino : vigilasne , ex- «S& ® d£» 453 experre&usne es, tepelen: leli. Experre- &um effe, immotis oculis intueri, attente afpicere, oculos in aliquo defigere, lelin, lelilen. Deficio, fatifco, achuirciin, n$n. Deliro , defipio , culpemn. Deliramentum , delirium , culpem. In ipfa infirmitate amens, demens, defipiens, infaniens, pual. Inte- ftina corrupta, alta pu anca , Defatigari, atdn. Linqui animo ; deliquium animi pati, tanaporumepran. ; n%n. Apoplexia; fulmine apopleftico tangi, ucAirun. Pa- pulae , peftis , piru. 807. Peftilentia afficere, peftem afferre, diffundere, importare, pi- rutucan. Pefte infici, peftilens, corruptus, tabidus , pirun , pirutun. Concuti , contre- mere, tunore perterritus contremuit , to- mirchn. Serpo , ferpit quotidie malum , longe lateque diffunditur , latius opinione dilfeminatum crefcit in dies, multasque oc- cupat Provincias, pxxdn. Febris heftica, he&ica febri laboro, tabefco, ancuquen. Aqua intercus, hydropifis, hydrops ; effe hydropicum: aqua intercute laborare, pon- quin cutan. Vertiginem patior, vertigine afficior, corripior, uyixn. Gravedo, cory- za, rheuma, catharrus , deftillatio, v. diftil- latio. defluxio, rlet rixle. Deftillatione la- borare , rlen. Dolor dentium , ixte , piru cu- tan. Ophthalmia, ocularia aegritudo, chob. Fauces ficcas habere , achirciln. Raucefco , raucus 454 «$& & d8» raucus fio , tafpeln, chafpeln. Singultus, ve- hementius aliquid appetere , huitorcim. Suffocor , fpiritum intercludi , niitupeln , tu- viin. Tuflis , tuflio , tvonn , eonn , eonciin , vonuan. Vetulas tuflire, tulun. Anhela- tio, refpirandi facultate v. difficultate labo- rare: fufpiriofum, aftmaticum efle, anhela- tor , mrin , pepi neyhhuelan. Cor palpitare, teftefn , teftefcun. Acriter dolor verminat # aeftuat, faevit, urit, morfus doloris acres; cor affe&ione aeftuat, vehementius palpitat, cor- dis palpitatio vehemens, tixlirn, capifcun, huita huitan. Suppreflio no&urna, incubo onis/ incubus, niiqueqen, tepeun 838. Pleu- ritis , cachan , cadi cutan. Vomica , apofte- ma , fuppuratio , abfceflus , fav , paf Rum- pi , pafn. Rumpere , aperire , pafln, papmn. Dyfpepfla , cruditas , poipoi. Cruditate ex. cibi intemperantia laborare, poipoin. Ichi- as , ichiacus dolor , coxendicis morbus ; e coxis laborare , luqjilin. Diarrhaea , alvi pro- fluvium, ventris fluxus, proluvies, caich&n, cuUuin. Ex diarrhaea languere, fluxu ven- tris laborare , culluinn. Dyfentheria, caichu mollviin. Stranguria , ftillicidium , chhd- cixnn. Lotii retentio , fuppreflio , ofihuilX- uen. Stilla , ftillare , ch&dciin. Pedibus de- bilis, pedibus debilitari, debilemfieri, tnofn, chocon. Morbus caducus, cutanpiuquen. Calore nimio aeftuare, languere, folvi, de- ficere , *& $ <& 455 ficere, enumlen. Morbi genus, unde naf- citur prope jecur membrana caerulea coftis anexa, putantque efle veneficium, llimen huecubu. 536. Curo, medeor, ampinman. Medi- cina , lahuen , ampin lahuen. Partes vitales , quae corruptae v. quarum corruptio mortem generat , eft caufa mortis , lahue. Machios medicinam adhibere , machitun. Sugere , ulun Illorum geftus, gefticulationes , &c. cuimin. 715. 771. Congregatio de procu- randa Infirmorum falute , tafman. 531. Her- bas torrere , ad ignem calefacere , cunafdxn. Apprehendo e. g. pedem, compono, fuo loco reftituo, colloco, pono, ligo, e. g. os luxatum, Qtarn, Qtarchn. Acum vel fimi- le quid, carni ad mde aliquid extrahendum immittere, mayain, mayaintun. Dirigo: ut quid re&e & fuo loco modoque confi- ftat, ftet, maneat, efficere, ritoknon, nixiamn. Oculos fanare, yehuenn. Vomicas, apofte- mata, &c, maturari, maturefcere, mitefcere, avun. Vomicas, apoftemata, &c. aperire, rupen. Venae aut arteriae pulfus, bixn, neiixn. Pharmaco cathartico noxios humores ejice- re, falubri potione corpus eluere, piitula- huenn, pixlln 817. Medicinam ad vomen- dum, vomitandum, ftomachum purgandum fumere, orctiin, orctctun. Vomere, rapin. Nau- 456 <&> $ d£» Naufea , nifus vomentis ex gravi odore , aut languentis ftomachi faftidio , rapiduamn, cilparapin. Vi&us parfimonia , ubi modus a medico praefcriptus : cibo uti moderate, modum in vi&u tenere, a praefcripta vi&us ratione non difcedere , ullhuemtun. Venam incidere, fecare, fanguinem venis detrahe- re, minuere, fanguinem ex brachio mitte- re, Qtcun, mollvixtun, malintun. 773. Cly- fter , clyftere ventrem purgare , abluere, qnomn, nailtun. Clyfter, pucuchu. Tu- bus, tubulus, internodium, pilco. Scarifi- co, cutim leviter incidere, deican. Mano fuaviter percurrere, mollire, complanare, ilixrin. Sudo, exfudo, exudo, defudo, fu- dore madere, fudorem emittere, arofcun. Sudorem elicere, hypocauftis uti, arofculn. Operari.* ut exeat efficere , tipaln* Phil- trum, poculum amatorium, aOilknochi la- huen. Offam illi venenatam obtulit, qua extin&us eft, mlunman. Pus, tabes, fanies, tar. Putrefco, tabefco, tabeo. contabefco, tarn, tarpen. 537. Meliufcule fe habere, paulatim con- valefcere , dolorem leniri , mitigari , levari , extenuari , minui , remittere , llaumun , chmc- yetun: vemletun, pichi vemlen. Detume- fco , namutun. Nondum obdu&a eft cica- trix, nondum vulnus cicatricem duxit, non- dum «Sfc $ & 457 dum cutem obduxit, taftun, taftulai. Non optime fane valet, incommode, parum ex fententia , uti heri & nudius tertius, vemlen. Male valere , laborare adverfa , incommoda, infelici, parum profpera valetudine, hue- ralen. Omen, fignum adeffe mortis, cala- mitatis , oftenta videri , dari praefagium , de- nuntiationem , divinationem , praedi&ionem, perimolquen , huelequen. Pe6tus fonare , ca- virdxn. Fauces obftrui , fonitum reddere , edere , conciilun. Animam agere , morti propinquum, in extremo vitae conftitutum effe, moribundum jacere, moriturus, ex- tremum vitae fpiritum editurus, laduamn. Morienti, moribundo, animam agenti pie fubvenire, in extremo vitae periculo, certa- mine, confli&u falutarem illi opem ferre, extremum morientis fpiritum piis adhorta- tionibus, precibus, orationibus jaculatoriis excipere , comitari, cume iauln, yavuduamln , yavhln laialu. Non refpirare amplius, fpi- ritum , animam , refpirationem , halitum , anhelitum ceffare, aftum, pera&um; finita vitae fcena eft , tefn , tfn. Morior , emorior, vita v. de vita decedere , e vita cedere , dif- cedere , excedere , migrare , obire , vitam cum morte commutare , mortem obire , ex- tremum vitae fpiritum edere , fpiritum Deo reddere, finem vivendi facere, lan. 759. ab- lihuexxn, alhuen. 678. Mortem afferre, F f morte 458 «S& & d8» morte afficere , laln , lalcan. Teitari , tefta- mentum condere, ckalin, chalitun. 696* Patrem, matrem v. alium confanguineum mori alicui, lalcan, laeln, laieln. Conjuge orbari, viudari maritum lantun: uxorem, lanpen. Viduus, lantu. Vidua, lanpe.lan- pen, lanpel. Video mori, pelan. Defun- ftus, mortuus, qui excefflt e vita; qui vita fun&us eft , la , alhue. Mors , obitus , in- teritus, vitae exitus, occafus, exceffus, fu- premus dies hominis, lany laial. Mors re- pentina, abruptae vitae exitus, arol lan. Caedes, nex, canl lan. Cadaver aperire, ut folent ad videndum, quo veneficio aut veneno fuerit mortuus, cpon. Caufa, ut aiunt, immediata cujuscunque infirmitatis & cujusvis obitus , huecubu. 738. plquihuccu- bu. 809. Locus, quo aiunt omnium animas poft obitum migrare, carcuiafquen , g«//- chenmaihue 734. Anus feu vetula, quae eo mortuorum animas inftar Charontis perdu- cit, templcahue. 837. Speftrum, larva, am, anchix mallHen, anchidamHen. Manes, am anchulamtlen. Cadaver ferali linteo invol- vere , findone infuere ad fepulturam, clmunn. Emortuale lineum , indufium funebre , fe- rale amiculum, cumuny culmun. Aliquid moveri , audiri ; crepare , tumultum , ftre- pitum, ftridorem, fragorem, fremitum, mu- gitum excitari, audiri, tevn. Crepo, cre- pito ; F •Sfe ® tS» 459 pito, llrepitum edo, crepat a tergo fonus, tepmn. Coementerium , puitilil. 723. Se- pulchrum, farcophagus, fepultura, tumulus, eltun. 723. Sandapila, feretrum, tetrapho- rum , ptUuai. Illam conficere , portare , pi- Uuaitun. Sepelio, humo, tumulo: corpus terra condere , humo injefta contegere , terrae mandare, rgaln. Adhuc infepultus jacet, communisque matris beneficio exclu- fus, r%al§elai. Vefpillo, libitinarius , rq>al- voe. Putrefco, tabeo: exedi, confici, con- tabefcere, vunan. 688. Pulvis, tuv&r. In pulverem reverti , tuviirn. In demortui for- tunas jure haereditario venire, fuccedere, haeredem elTe bonorum alicujus, ellcuntun. Haereditas , elelcuUin , elcun , elrupuel cullin. Teftamentum rumpere, irritum facere, po- teftatem alicui abrogare , abrogare legem v. legi , unoduamn , unolduamn 606. Appa- reo , apparitio , vilio : Angeli fpecies mihi obje&a fuit , oblata , vifa , oftenfa , peqen , peqetun , pevalun. Haeres , tavcullinlu. 538. Exempla. Chumlei cutan? aeger, qui vel ut valet / quanam valetudine eft ? Petu vemlecaiy non fatis re&e , non op- time fane; fatis adverlH adhuc, eadem qua prius. Tanalehuecai , adhuc decumbit. Quine antii guiduleYvuen , toto die fui folus. Ff 2 Vill 60 3fc ft e0» Vtll anca cutani ', totum corpus mihi do- let , doloribus opprimitur , torquetur , cru- ciatur: morfus, ftimuli, aculei dolorum me undique premunt, lacerant, lancinant, fati- gant, atque ita pungunt, ut refpirare non finant. VircUlei ta ni namun, pedes habeo frigi- dos, gelidos. Arei ta ni anca, nimio ardore langueo, folvor, fatifco. Quine cUyen tanalehuen f menfe integro continuo in le&o decumbo, aflidue, perpe- tuo, continenter, jugiter, ufque lefto af- fixus fum. Renmai ta m cutan , perfeverat adverfa valetudo , ac femper eodem infelici ftatu permanet. Cauckui ta ui cutan , morbus ingravefcit, augetur, &$echi cutani , gravi & periculof6 mor- bo laborat, tenetur, afficitur, urgetur, af- fli&atur, premitur, opprimitur, gravi mor- bo decumbit, jacet omnium judicio defpe- ratus. Moq^en mo%equen, vix, aegre vitam traho. Apelpebun, apelpapebun ta ni laiabuel \ vix non fum mortuus, in magno vitae periculo difcrimineque fum verfatus, in magnum vi- tae difcrimen addu&us fui. Laiai pi ampin caman , medicus dixit il- lum moriturum. Uyixi «S& $ d8» 461 £7yu* A* n* /0^0 , vertiginem paffus fum. Pitu tipanman, fcabie afficior. Cutanilonco, cutanloncon, caput mihi dolet. Ta mi ck§arcumobium cutu, tanalehuecai , ex quo vulnus illi inflixifti , e lefto . non furrexit. Lai ni cuii, ufum manus amiO. Lai m" queuixn , eft mutus , loquelam ami- At. Tar niei, tari, tarpei, pus eft , fanie fcatet. Chumqpchi, chumulu allviilui, qua ratio- ne fuit Isefus, damnum paflus. Cad caichixnmollbunmai , nimia dyfenthe- ria laborat. Cauchu mollvixnmai , nimium fanguinis profluit , emittit. Tva ta ni eputun ta %icun, jam fecunda vice vena mihi inciditur. Peknouquebin ta m* laial, me moriturum arbitror , ad vitae exitum vocor Aldu cixmelu tva ; aldixn cixmelcan $ei, val- de conducit, oppido prodeft, eft optimum remedium. UllhuemtuQe chaditu ilon ta mi cutan na- mun mo , ut articulari morbo non tam gra- viter labores, ut podagrae doloribus minus crucieris , a carne falita tibi abftinendum efle fcias Ullhuemtun mo tipacutanmaquei ta che , temperantia & abftinentia eft optimus Me- F f 3 dicus, 462 «S& $ ^g. dicus: adverfus morbos nihil abftinentia u- tilius. Tva ta m laiam , hoc mihi mortem affe- ret; caufa mortis erit. Laian em / pii, dixit fe non longe abefle a funere, moriendi tempus jam inftare. Vamqechi udaqueimi huera lan ? Gccine feparas amara mors? Muchai vemqfii ta m* unon ella que d$u, fortuna nihil inconftantius , hodie mihi cras tibi: omnia funt hominum tenui pendentia filo , exceptis caligis , quas mihi fune ligo. Muchai vem$ei unon , conftans rerum in- conftantia. Quine cuu ni ch§arch§emom v. ni ch§ar- chQeuyeum v m* chQarch$euyen mo , v. quine cuu ch§arcu%euyei , vill anca cutani , una manu infirma totum infirmatur corpus: u- num membrum quando dolet , totum cor- pus condolet. ^amnopraqtcen aculi ta lan, parvum erra- tum non raro mortem attulit, quotusquis- que tantum femel eft lapfus , at furrexit nun- quam. Hueralei, male habet. jPichiin llaumui, fe habet paulo melius- cule. Aniilecai, convalefcit, e morbo recrea- tur/ fit indies valentior. Tipai lepHn mo , jam valet , convaluit, vi- res res collegit , recepit, confirmatus a morbo eft. Prai cahueWu , valet jam ut folebat , pugi- lice, athletice. DIOS pile , Deo volente , annuente , fa- vente, fi Superis placet. DIOS cumeqelu elutueneu ta ni moqeal, Deus O. M. mei mifertus mihi priftinam va- letudinem reftituit. Acui piru , inche mlelan va meu , tempore peftis, quando gralfabatur peftis, peftilens aer omnia infeftabat , ego non aderam, eram abfens. Laiabui pi%en v. piam\ pirutubuli, me mo- riturum fuifle aiunt, fi papulis fuiflem cor- reptus. Lan aihilabi ta che , qui mori velit vix in- venies. Quine tipantunole ulaf laiaimi, priusquam annus effluxerit, vitam cum morte commu- tabis. Deutumn , pelolemn , aldu di$elelai ta mn laial, vigilate & orate, quia mors appro- pinquat, prope eft Ladcupiuquei \ laiaimi m" pibium , quando illum monui, mortem non longe abefTe, magna triftitia eft affeftus, animum mcero- ri dedit. La vemgei, mortuum vultu & colore re- fert. Neyuquelai rume , ne refpirat quidem , F f 4 nul- 464 '$»$«*• nullus in eo fentitur anhelitus, nulla refpi- ratio. Laduami, animam agit, angoribus po- ftremis afficitur , affli&atur , animus a corpo- ris complexu divellitur. Pelalaiabun ta ro chao? Patrem redden- tem Deo fpiritum non videam. Rupalpi anth, diem fuum obiit, exceflit e vita , animam efflavit , egit : occidit , obiit, vitam finivit, terminavit, mortalitatem ex- plevit, corporis vinculis exfolutus eft, fta- dium vitae decurrit, vitae fabulam peregit, fato funftus eft, ceffit e vita. Lai pigei, dicitur obiifle. nami, occidit, periit, interiit. Ta ro ladcixn mo v. ta iu ladcuel mo ta rxi chao ta r\i lan mo lai, adeo commotus eft, adeo aegre molefteque tulit mortem fui pa- tris, ut & ipfe haud diu poft mortem obie- rit. Ta m com%en quine tecan rume pulelai ta rit eltun mo, vitae humanae oriens ab occafu vix paflu diftat. Aiebui v. aiebulu v. petu aiebulu lai9 mor- tem rifu excepit, vitam contemnens mor- tem ridendam putavit, ridens, rifum edens, folutus in rifum mortem amplexus eft, Rupa rupaum acupei ta lan , ferius aut ci- tius metam properamus ad unam: ferius aut citius mors fua quemque manet. La «Sfc $ <& 465 Z# §en, habeo fepeliendum, fepulturae mandandum. Lalcanu m" vhcha em! me miferam! ma- ritus mihi morte fublatus eft. Cache ta m la %umatuabun , ergone ex ignoti hominis morte in tantum luftum in- ciderem, tam magnum dolorem haurirem, in tali moerore & lacrymis jacerem. Ca mel lai, anno eiapfo obiit. Mu ca mel lai, multis abhinc annis mor- tuus, extin&us eft. Chao m" lan mo v. m" laum , huelu conquei ta votm, nullum omnino malum eft, quod alicui non profit: Patri filius fuccedit. Chao m" lamom v m' lauyeum , votum nua- tui, Pater ad tumulum, filius ad cumulum, genitor ad facrophagum, gnatus ad oenopo- lium. Lale chao , votm hueletauai v. tavai ta m* cullin, mortuo patre filius eft haeres. Ellcuntubin vachi cidlin ta rxi chao mo, hanc rem mihi pater teftamento reliquit. Aldixn cuUin ellcuntubi ta m' pu votm va- chi ulmen , praedives ifte fuis fihis opes am- pliflimas, amplam rem familiarem, multam & lautam fupelleftilem , poft obitum fuum reliquit, teftamento legavit. Iglejia m' el%eal mo r§al%eam9 volo ut meum corpus terrae mandetur ubi templum eft aedificandum, conftruenda aedes facra. , Ff5 Ta 466 «S& $ Jfr Ta ni laqmumom mo , rgal$equelai ta Igle- Jia mo , quia fe ipfe occidit , fibi ipfi vio- lentas manus intulit, attulit; quod ipfe fibi mortem confciverit, fepultura ecclefiaftica non gaudet, caret, privatur. CrUf %etui, illico evanuit, ex confpe&u fe proripuit, ex oculis evolavit. Duamtuquelaiaimi ta mi mleam deuma lal- mi, piquei huera que che, perverfi homines ad excludendam mortis omnibus & fingulis femper imminentis memoriam dicere aflb- lent: quid fit futurum cras, fuge quaerere/ Tu vero Le&or benevole memor noviflimo- rum fac ea, quae moriens fafta fuiffe voles. Am Qelu , $ei ca mogen , funt aliquid ma- nes, Lethum non omnia finit. 615- 532. 533. 539. Aftronomia. Dies, ant\x, Menfis, cuyen. Annus, tipantu. Ver, vernum tempus, peun, peul, peh%eny peim cuyen ica 803 ^ftftas, aeftivum tem- pus , uhcan , uhcan antu , antii chyen ica 847. Autumnus, hualh$. 736. Hyems, hyber- num tempus, puquem. Hyemem efle, pu- quemn. Hyemo, hyberno: in hyberna di- miflus fum, hyemem tranfeo, puquemman. Illuceo, illucefco/ lucefcit: aurora, matuta, prima luce , fummo mane , diluculo : illucen- te aurora , albefcente die, ape uni, uunif utin. ixll antix. Sol occidit , coni antix , huaichif antii. Imminente jam no&e, praecipiti jam die , dubia luce , fub crepufcu- lum , g/ antu , tfxfquen antii. Advefperaf- cit: nox appetit, ingruit, adventat, immi- net, gixfquenn, nixfquenn. 728. Obfcuritas, tenebrse, caligo, tenebras offundere, obdu- cere, no&em caliginem afferre, duminclen, qtantu. Nox fubluftris, fulgente luna & fideribus illuftris.- obfcura, caliginofa, cim- meriis tenebris atrior, pun. Imminente jam nofte , pichi pun. Paulo ante mediam no- ftem, 468 1J& $ <& ftem, nofte concubia, muna pun. Media no&e: ad mediam no&em, intempefta no- fte, cum filentium tenerent omnia, & nox in fuo curfu medium iter haberet, in no&is meditullio , raqi pun. De media no&e , de tertia vigilia , aldim pun. Ultima noftis vi- gilia , ape uiini. Hoc noftis , vanten pun. Hac hora , vamel antix. Claritas , liiihuen. Clarum efle, liuhuenn. 540, Cum, quum, quando, quotiescun- que, quandocunque , chuml, chumel,ahuechu Jam , jam dudum , jam pridem , jam tandem, deuma. Opportune, tempeftive, opportu- no tempore, in tempore venire, tenn,tuten. Nunc , nunc modo , nunc demum , ado, veu- la. In tempore, tempore, per tempus,prae- propere , ante tempus , ella. Sero , fero ex- perre&us es, ahuechi ula. Dudum, culau Hac circiter hora , vaml , venten antii. Quam diu eft , cum . . quam diu eft , quod . . quam dudum, quam pridem? chuntnma. 287. ven- ten mo ula. Tandiu, ventenma. Modo,du- dum , paulo ante , pichinma , pichi ado, pichi mutai, munahue mo, munan antii mo , picki ado chai ula. Non fane diu eft, cum illum vidi, munanma. Diu eft cum ille difceflit, aldixnma, chaichei, cuivi. Olim, quondam, antiquitus, quodam tempore, rupan, cuivu Paulo poft , pichi veimo , chai ula , pichi mu- \ai. Quoufque tandem, chuml ula. Non tam «*& $ &? 4*9 tam cito, lentius, ahuechi. Jam nunc, va* chitu, ado tu, ado mo cutu. Jam tum, ex eo tempore , ab eo tempore , veichi tu , vei mo cixtu. A tempore antiquo, a prifcis tem- poribus, euivi c&tu. Nunc, nunc jam, mo- do, ado> Quoufque, chuml gei, chumlula, chuml ciitu ; chumtnma cutu. Suo tempore, tempore commodo , tempeftive , peuca , peu- cachi. Citb, celeriter, muchai, matix, lef, veiyeli, arol, quirxe lef, g*m. Quampri- mum, quantocyus, quam citiflime; quam celerrime, tixftu 842. necul. Nunc ftatim, quine vla , quirxe mutai mo. Repente, fubito, rume. 224. Omni momento , muchaiquechi. Paulatim , fenfim , pedetentim , aUuen, pichi- quen , nochi, manchaquechi. Expe&a, adochi. Cave, Deutu§e. Semper, perpetuo, nun- quam non, in perpetuum, in seternum, in fempiternum, in omne aevum, vill anth, moll anth, mgen, m$enchi. Duro, perma- neo, perfifto, tenuit ea pugna horae circi- ter fpatium, ftetit ad illud tempus, manfit, permanfit , perfeveravit , perftitit , traheba- tur adhuc bellum, man. Feftino, propero, accelero , advolare , celeritatem adhibere , inftare alicui, urgere aliquem, matuln, $e- rxiln. Expefto , praeftolor , opperior , hic me mane ; expe&o dum videam haec , quse commota funt, quorfum evadant, qenmaien. Obiter, curfim, ftriftim, per tranfennam, in 470 «Sfc $ &t> in tranGtu aliquid videre, perumen, peru- pan. 541. Jam dudum, dudum venit , culai. Interdum orationi, interdum litteris vaco, nunc precibus, nunc litteris do operam, quinelque mita , ca mita ; ado , ado. Paulo ante, hue ula. A die hefterno, uuia ula. Hodie , hodiernus dies , hodierna lux , chat\ vachi antti. Hora prima, quinetu. 287. Ho- ra fecunda, tertia, &c. cputu, cidatu. Crasf dies craftinus, ule. Perendie, poft diem craftinum , &c. epuhue , c&lahue, &c 287. 545. Toto die , die integro , chufantu. Heri , hefterno die, pridie hujus diei, uuia, uia. Poftridie, nudius tertius, quartus, &c. ter- tio, quarto, &c. abhinc die, fuperiore no- 6ie, quae proximam antecefllt, epuhue mo , culahue mo , melihue mo. Dehinc , pofthac , impofterum, deinceps, vachitu, adotu, ado mo ula. Poft dies non multos, munan antd mo ula Poft biduum , epuhue ula , epu pun, epu punal, epu punai. 296. Poft triduum, ad tertium , poft tertium diem , culahue ula , cixla pun. Anno & paulo plus, amplius, a\lue tipantu. Annus eft & eo amplius, aUue tipantu q>ei. Biduum eft, duo dies funt, epu puni. Poft elapfos duos , &c. dies , epu- huemom , ciilahuemom , melihuemom , &c. Ha&enus, hucufque, veula ciitu. Ufque eo , ufque illuc , vei ciitu. Quoad , donec , ufque ufque eo dum, ufque eo quoad, ufque do- nec, q^ele cutu. Ufque ad alium menfem, alio menfe , ca cixyen ula , ca cuyen mo ula. Anno fequenti, ca meL Multis abhinc an- nis, mu cameL 542. Luna filens, novilunium, Qetui cu- yen, hue ctiyen. Luna crefcens dimidiata, luna in quadratura pofita / luna dum crefcit, cornua orientem verfus habet, cum autem decrefcit , occidentem verfus , juxta illud : Dextra decrefcit, crefcit tangente finiftra, ape puri cixyen* Plenilunium , pur cvyen , puri ', opui cicyen. Luna decrefcens dimidia- ta, afyecuumei ctiyeu. Solis & Lunae con- curfus, chomn, chumi cilyen. Sero exoriens, tori ciiyen. Fmiens ; curfum abfolvens , abi cuyen. Sol , Luna ficcitatem caufans , unde fit, ut mira fit & inaudita alicujus anni fic- citas , pluviae inopia , qua multis menfibus laborat feges, jejuna, & humilis in agris crefcit, exarefcit, terra paflim dehifcens a- quam inhiat; deficiunt amnes, fontes arent, paludes exficcantur, anquen chyen, anquen tipantu. Luna pluvia, pluviofa, unde fuc- cedit ut aflldue & copiofe pluat ,- copiofa indies pluvia decidat, maxima fit imbrium vis , afDdnos habeamus imbres , maun cuyen. Eclipfis, folis aut lunae defeftio, deliquium, 340, 341. Luna terrae interpofitu labo- rat : 472 «J& $ <#. rat , deficit , obfcuratur , qjbi cixyen. 728. In- terje&u lunae folis lumen languet & hebef- cit , lai antu. 340. 341. Aprilis , unen rimu ( rimu flos eft citrii coloris , deliciae perdi- cum. NB quod Chili fitum fit in oppofi- to & contrario Europae Hemifphaerio , ubi fere perpetuum ver , aeftas autem quando hic eft triftis hyems. Vocantur hi flores unen rimu feu primi , quando incipiunt : inan rimu, feu ultimi, quando definunt, & fic difcurre de reliquis. Majus, inan rimu. Junius, unen tor, tor cuyen {tor, fpuma) & hoc menfe fluvii ob inundantiam fpumant vel fpumare incipiunt. Julius, inan tor. Junius & Julius , epu vilu. quia his duobus menfibus hyems eft, feu maximum ftigus, quamvis non ningat, nifi in altioribus mon- tibus. Auguftus, unen peun. V. Partem quartam verbo peun , & fic de reliquis. Se- ptember, inan peun. OAober, unen o/lf* November, inan $df. December, unen teu g,t L Januarius, inan teu $il. Februarius, unen teu §ebun §en% Martius, inan teu g*r- bun %en. Et haec quidem funt nomina pro- pria menfium ab ipfis Indis his menflbus impoflta ac ufitata : poflent autem ( falvo meliore aliorum judicio ) etiam vocari re- fpe&ive ad fitum, mores, & clima Regni Chilenfis. Januarius, cogi cixyen. Februarius, antti. cuyen, «Sfc ® e#» 473 cixyen, cad antix ciiyen, ptei dxyen. Martius , glor cixyen. 413. 731. Aprilis , pixlcu cilyen. Majus, iodi pixlcu cixyen.. Junius, a/yecuix- mei pixlcu cilyen. Julius , abi pixlcu , $elai pHlcbi : maun cilyen. Auguftus , lahue cu/e, September, piViel cu/e. 806. November, viUaciiyen. Decefmber, co&a&tun, coyautun cuyen v. Hueupin cixyen. Anni dimidium; imtium a Fefto S. Joannis Baptiftae ufque ad feftum D Thomae Apoftoli: feu a folftitio ad folftitium , udan tipantu. unde Solfti- tium, udan tipantu. -dEquino&ium , utiaui- pun, uyaui pun, v. uHaxxi pun antix. Men- fis , menftruus , bimeftris , trimeftris , qua- drimeftris, quinquemeftris , femeftris, Ofti- meftris v. fpatium novem, decem, unde- cim menfium , &c. quine, epu, cula, &c ciiyen. Hebdomas dis, hebdomada ae , RelHehuen. Dominica, Mi/fan antix. Dies lunae, feria fecunda, qetui kdau. Dies Martis, feria tertia , iom kdau. Dies Mercurii , feria quar- ta , raqin kdau. Dies Jovis , feria quinta , petu kdau. Dies veneris , feria fexta , aldixn kdau v. abyecuixmei kdau. Sabbathum , ven- ten kdau. 580. Feftum , dies feftus , dies fa- cra, Mi/fan cai. 543. Exempla. Epu antix v. epu antix mo putixprai, biduo fe vino obruit, ingurgitavit. Quirxe tipantunmaimi , anno moratus es, anni moram fecifti. G g Chuchi 474 •$&>$<#• Chuchi cxiyen vlpai, quis menfis fequitur, Ca cixyen ula v. ca ciiyen mo ula, ufquead alium menfem. Relue ant\inmaian ta rxi cupatuam, poft hebdomadem v. hebdomadam redibo. ChumtnmaMei vachi Patiru ta ni Miffan mo , quantum moratur, cun&atur, quas mo- ras trahit , neftit in celebrando Sacrificio MifTae. Ventenmalquibilmi ta mi confeffan , non tam cundanter confitearis, citius commiQa per confeflionem expia. Ventenmaiabuimi ta mi confeffaiabum, ven~ tenmaXabuimi ta mi confeffaiabuel , ventenma mo confeffaiaimi, in tantum tempus noxarum tuarum per Confeflionem expiationem re- jicies , prorogabis , procraftinabis ? Iom ani&quibilmi ta mi unotual ta DIOS mo , uduam§echi tuaeimu lan em , noli diem converflonis tuae ex die differre , ne repente mors te opprimat, infperata morte occu- peris; ne fubito mortis impetu exanimatus occidas. LLaH ant\xnmapraimi em ta mi huirubiel mo quine huaca v. llaU antulmapraqueimi , medium diem cunftaris in excorianda vacca. Aldumaquilmi ta mi eluqjeal , quae offe- runtur non differenda, fed mox arripienda, nam fronte capillata poft eft occafio calva. Aldxmma chillcatuquei , eft litterarum per- quam «Sfe & e&» 475 quam ftudiofus, litteris apprime deditus, difcendi cupidus, mufarum cultor eximius. Petu pepiluquei ', dum fe comit & compa- rat, annus eft. Petu mtm%equeimi, vocaris jam pridem, jam dudum te inclamant. Eieu peuain em, poft longum tempus re- videbimus. Quine vla amoixi, eamus quantocyus. La$muxiobi§e , non adeo in eo occiden- do moreris. 230. Lauxiobun, utinam nunc ftatim morerer. gei ta ni ual ula , fatis adhuc eft ad eun- dum temporis. Tutelclechi glam , monitum datum fuo lo- co ac tempore. Tute acuimi, opportune, tempeftive, op- portuno tempore venifti. Epu duam uuau tutelvalai, nec forbens inflabis, nec inflans forbebis/ utrumque ta- men diverfo tempore, uQelmochi , expeftate me. Vachi acutuimi, quimbin, mox ut adve- nifti, fcivi de adventu tuo. Chai acutuan , mox rediero ; hic fum at- que iftic fum. Chaituun, vix exivi, quando redux. Muna acullebuin, eimi tuulmi, venimus paulo poftquam exiveras. Ahuechi peuaiu , Deus novit quando ite- Gg 2 rum 476 «Sfc $ <& rum conveniemus, videbimus alterutrum* 288. 6. Uia da>u tva , hoc eft modernum , res moderna. Chaichei Qebui veichi d%u, apud prifcos, olim, quodam tempore erat iftud. Ahue vemaimi chei, an illud es mox fa- fturus. Chaichei veman , forte faciam ftatim. Ahuelaimi, ne feftines, properato opus non eft. AhuelbiQe, infta illi, urge illum, illum excita. Qenicafuilmi , feftina lente, offendit qui nimium properat. Ald&man pei, videor cun&antius egiffe, moras traxiffe, tardius rem expediviffe. Tenknopabini vachi dg>u, opportune mo- nes. Quine tipantu gei ta mi cupamom v. deu- ma ta mi cupauyen v. cupauyeum , annus eft ab adventu tuo. Epe quine chyen v. chyeni, acun v. ni acu- mom v. rxi acuuyen , ante menfem adveni. Chumtn mo lai ta mi chao ? chumteni ta mi chao ni lan , quamdiu eft quod obierit pa- ter tuus? Ule quechu tipantu yei ta ni lamom ta ni chao, cras completur quinquennium a mor- te mei patris. Chumtn ® dS» 483 Centum & viginti quinque, pataca epu ma- ri quechu. Ducenti , epu pataca. Trecenti, triginta tres , cula pataca cula mari cula. Mille, huaranca. Bis mille, duo millia, epu huaranca. 1772. quine hnaranca , reliie pa- taca, relHe mari, epu. 338. &c. Alius, ca, cagelu, ca quine. Alii duo, ca epu. Alii tres, quatuor&c. ca cula, ca tneli, &c. Al- ter probus eft, alter improbus/ alter eligi- tur, alter rejicitur, alter flc, alter contra, huellhuelL 740. Nil, nihil, nihilum, chem no rume, chem no. 546. Primus, une. 846. unelelu, penchulelu. Secundus, inan, epulelu, epuntu, epu§entu. Tertius, chlalelu, cblantu. Quartus, meli- lelu. Quintus, quechulelu. Sextus, cayu- lelu. Septimus, relHeleu. Oftavus, pura- lelu. Nonus, aiUalelu Decimus, marile- lu. Undecimus, mari quinelelu. Duode- cimus , mari epulelu. Decimus tertius , &c. mari ciilalelu, &c. Vigefimus, epu marilelu. Vigeflmus primus , epu mari quinelelu. Vi- gefimus fecundus , epu mari epu lelu. Tri- gefimus, cixla marilelu. Quadragefimus , meli marilelu. Quinquagefimus , quechu ma- rilelu. Sexagefimus, cayu marilelu. Sep- tuagefimus, reUU marilelu. Oftogefimus, pura marilelu. Nonagefimus , ailla maru lelu. Centefimus, patacalelu. Ducentefi- mus, 4»4 «J& %l <& mus , epu patacalelu. Ducentefimus primus, epu pataca qumelelu. Ducentefimus vigefi- mus, epu pataca epu marilelu. Ducentefi- mus trigefimus fextus , epu pataca cu/a mart cayulelu. Eadem methodo & proportione trecentefimus , quadringentefimus , quin- gentefimus , fexcentefimus , feptingentefi- mus , o&ingentefimus , nongentefimus. Millefimus, huarancalelu Millefimus fep- tingentefimus , feptuagefimus , fecundus , huaranca, relHe pataca , rel&e mari, epulelu. Medius; ragin, ra$intu, ragintulelu. Ali- quid interjicere, interponere, interftingue- re: interje&us , interftinttus , infititius, ra- Qtn raqin, huellhuell. Principium, initium, primordium, caput, fons, origo, //*", llitu. 767. une. Ordiri: orditur ab ovo, llitun. Exordior, incipio: rem inchoare, inftitue- re , aggredi : res a te incepta eft , ad exitum- que perdu^ta; tu ejus rei fundamenta je- cifti, initium fecifti; a te res initium duxit, exordium fumpfit; in te & per te feliciter defiit : rem a te inchoatam idem feliciter ab- folvifti , perfecifti , huemaln , penchuln , unen. Perficere, abfolvere, ad exitum perducere, deuln, deumaln. Finis, finitum, abfolutum, perfeftum elt , deui. Primum effe , unen , huemaln. Ponere primo loco , uneln I prae, fequar, une§e. Effe praevium, praecedere, pcnchun , penchuln. Tempeftive , ante tem- pus, e- len. Sic ftans , di%elelu. Terminum , fi- nem, limitem, metam attingere; pervenio, perficio, abfolvo, finio, numeris omnibus abfolutum perficio , deun , deuman , mtnn , mtntun. 782. Singuli, quine quine. Bi- ni , epu epu. Terni , ciila cixla. Quaterni , meli meli. Quini , quechu quechu. Eodem modo feni, fepteni, oftoni, noveni, deni, undeni, duodeni, tredeni v. terni deni, qua- terni deni, quindeni, feni deni, fepteni de- ni, noveni deni, viceni, viceni quini, trice- ni, quadrageni, quinquageni, centeni, du- ceni, trecenteni, quater centeni, quinquies centeni , milleni , bis milleni , ter milleni , deni milleni, viceni milleni, centeni mille- ni, deni centeni milleni, &c. Interftin- ftim ita ut jam adfit jam defit, femperque quid aliud interfit, e. g. poft nigrum albus poft album niger, huellhuell, huellentu. A- lius poft alium , caque caque. . Primus a pri- mo, 4»6 <** $ d* mo , epu%entu. Primus a fecundo , cula %en- tu. Primus a tertio, &c. meli%entu, &*c 505. 547. Vicis, vicem, vice, chi, tu, mel, mi- ta , additum in fine. E. g. Semel , una vice, quinechi, quirxetu, quine mel, quixie mita. Bisf duabus vicibus, epuchi, eputu, epu mita. Ter, ciilachi, ciilatu , cixla mita. Quater , meli mita. Quinquies , quechu mita. Sic fexies , oAies, novies, decies, undecies, duodecies, tredecies, quatuordecies, quindecies, fexde- cies, decies ac fepties, decies & o&ies, de- cies & novies, vicies, vicies femel, bis & vicies, tricies, quadragies, quinquagies, fexagies , feptuagies , o&ogies , nonagies , centies, ducenties, ter & centies, quater & centies , millies , bis millies , centies millies , pataca huaranca mita. Millies millies, hua- ranca huaranca mita. Decies centies mil- lies , marichi pataca huaranca mita. Quo- ties, chumtnchi, chumtn mita. Toties, ven- ten mita, vantenchi. Quandoque bonus dormitat Homerus, quinelque mel v. mita. Aliquoties, interdum, §e&umel , neyumel. Raro, non nunquam, munan mita. Saepe, faepiflime, aldun mita. Non femel, iterum iterumque , fecundo ac tertio , iterato , udan mita. Quam faepiflime , marichi mita. Mi- nus faepe caftigaris verbis, quam dignus es, venten mita no , vantenchi no. Alterni lo- quamur, ^ ® <& 487 quamur, viciflim dicamus, alterum verfum pfalmi recitabis tu, ego alterum, huellque mita , huell huell mita. Hac vice , vachitu.. Illa vice , veichitu. Alia vice , caQechi. Ite- rum, repete, ca mita. 548. Quot, quam multi, chumtn, mivu. 779. Quotusquisque eft, qui alieno peri- culo amoris inlidias caveat , chumtn.. ape qui- ne quine pacata meu , vix centefimus. Ne- mo, nullus, nemo unus, ne unus quidem, nemo quisquam; qui velit ingenio cedere nullus erit, quine no rumet ineino rume, inei no rume vill mapu meu. Nil, nihil, nihilum chem no rume. Par turturum, perdicum, ovorum, jugum boum, quirie mUr, quixxe taun , quine tarin. Impar numerus , par im- par ludere, huell. Alius: aliud ex alio mi- hi occurrit , cat ca qume , caqelu. 691. Ali- ter, fecus, tu fi aliter exiftimas, vehemen- ter erras: nemo dicet fecus, fieri non po- tuit aliter, ca d$u. Iterum, rurfus, denuo: fi parum inteUexifti, dicam denuo, ca mita. Alter, cat ca%elu. Alii, caque. Uterque, ambo, uHau. 852. Aliquis, nonnullus, ullus, vide num quis abfit, ecquis defideretur, an aliquis non interfit , quinelque , huelque. Pauci , rari , non multi , mmime multi , op- pido, admodum pauci, paucifiimi, rarifli- mi, rari nantes in gurgite vafto, munant aldiln 4«8 <*»©«*» aldun no. Multi, plures, complures, aldiin, cauchu. Crebro , faepe , identidem , fubin- de, frequenter, laepenumero, perfaepe, fe- pe faepius, alduchi, aldixn mita, marichi mi- ta. Cun&i, univerfi, omnes fimul, omnes quotquot funt, univerfus coetus, vill, moll, huall. Etiamne amplius ? $ehuei cam ? Reftat utique, $ehuei, Qei, %ei cai. Nihil amplius , qehuelai. Abundat , habentur plu- rima , fat , fatis , abunde , fat fuperque , plus fatis, gecai. Tantundem, alterum tantum, ca venten. Unicus , unus folus , quine mtn. Unus ex iftis hominibus, quine vachi pu huentu mo. Alter, tu vel ego, ta iu epugen quirxe. Aliquis, quidam noftrftm v. ex no- bis, quine inchin. Quatuor circiter, me- lilque. Vos duo , mu epugen. Duo ex vo- bis , epu eimn v. eimn mo. Vos tres , ta mn ctUaqen. Ex vobis quatuor tres , cixla ta mn meli%en. Illorum decem , mari teye ei%n. Nos duo Patres, ta iu epu Patiruqen. Qualis qualis fupereft, quineque gei v. %e- huei. Paulo plus , parum amplius, iod aldxxn, aldixn iod. Paulo minus, munan, iod, pichi. 549. Quotuplex , quot modis ? chumtn rumei , chumtn ca%ei%n , chumtn gei$n , chumtn pei$n , chumQechi udantu%ei%n. Du- plex, dupliciter, bifariam, epu rumequechi, ep\x rumelu, epuchi. Trifariam, tnfane, tri- V «Sfe> $ d& 489 tripliciter , triplex , cii/a rumelu , cilla rume- quechi, chlachi: & fic deinceps. Plurifa- riam, quinelque rumelu, rumequechi. Quo- modo, qua ratione, quo pafto, chumgechi, chumqelu. Sic, ita, hoc modo, in hunc mo- dum, vamgechi, vam§elu. Inftar pilae, in modum pilae, palin vamgelu, vam$ei, vam- %echi. Aliter, alio modo, ca rumelu, ca ru~ mei, ca rumequechi. Alioqui, alioquin, fe- cus, aliter/ alioqui tibi non credent, fecus fidem non facies, aliter non perfuadebis, vei §enole, tva v. va %enolu. Ita, adeo, uf- que eo, ufque adeo exarfit, ut, ape . . . van- ten, vam%elu ullaxi, venten ni ullcun §ebui. Primum, principio, huema, une, unen. De- inde, veimo. Poftea, iom, iod, dot. De- mum, denique, tandem, poftremo, ad ex- tremum, inan, inaQechi. A principio, pri- mordio, fonte, ab initio, origine, llitu$en meu. Medium, raqitun, ra§i. Ufque ad ultimum, huechun meu. Finis, terminus, extremum, huechun, abmen, afmen, avmen. Diverfus , difiimilis , longe alius , omnino di- verfus , contrarius , huelte. Sic efle, huelten. Unum atque idem, unum & idem, uno eo- demque modo , qnine rumen , quine adn , quinentrixn. Ut , ficut , quemadmodum , chum%echi, chumqelu. Ita, eodem modo, item , ltidem : Temperantia eft itidem du- plex , vamgelu , vamQechi cai. Ad latus , a Hh la- 4QO «^ $ <& latere, quinenple. Utrobique, epunple, U- bique, ufquequaque, undique premitur: a tergo , a fronte , a lateribus tenetur , vtllple. Quivis , quilibet , quicunque , inei rume , inei quechi rume. Utervis, uterlibet, utercun- que vicerit, quine rume. Quodcunque, quidquid fit , chem rume , chuchi rume. U- bicunque, cheu rume. 550 Exempla LLaiipape, cedo dimidi- um, dimidiam partem LLaH cofque eluaeimi, dimidium panis, di- midiatum panem tibi dabo. Ra$i iod pichi mo eluQeai, dimidio mino- ris conftabit. Ragin huentu , homo aetatis mediocris. Ra^in v. ragintu anix^e, fede medius. Une cupalu , une llauquetul%epei, qui prior eit tempore, potior eft jure. Quine rume llanca uW", unam tantum vi- triorum filo infertorum lineam eft largitus. Quirxe §ei ta m nahue , marii ta ni quem- pu, res una, pofleflbres complures. Quirxelen, cedo unum. Quinelebui ta m pirina, epubin, ex uno freno feci duo. Ra%in raqpnlepe, ra$in ra%in compe vau meu, finguli ftent hic in medio. Quinelen acufa, cedo acum. Quine piuque, qui confpirant, conveni- unt: unt : fcederati , eodem foedere aiiri&i. Quinelei ta ni duam eiq>n , omnes unum & idem fentiunt. Quine d%un , ejusdem familiae , patriae , idiomatis. Quine DIOS mtn , Unus Trinusque Deus qui regnat in orbe. Veula ni cupan cam chi? non venio pri- ma vice, non foleo tam raro venire. Veula amocaqueny veula ni amocaquen, nunc prima vice iter facio , hoc eft primum iter, quod inftituo. Quine naU §ei v. naUal v. nailel y defcen- fus datur, defcendendum eft. Tva ta ni quine naHn , defcendo nunc pri- ma vice, Tva ta ni epu nati> ego fecunda. Epu%en mo quine vau meu cnpape, alteru- ter vemat huc. Ta in meligen mo quine arol laiai9 aliquis noftrum quatuor fubita morte corripietur. Ta in quechuqen mo quine cona Huinca, aliquis ex nobis quinque militibus Hifpanis. Epulan cofque, mihi dabis duos panes. Epu rupal antu v. rupal epu antb, duo in- tegri dies. Vill epu mencuhue apmbi , duos praegran- des cantharos plenos lpfe abfumpfit. Epui ta ni ad9 eft utraque manu agilis. Epu rumequechi vembin , duobus modis id feci. Hh 2 Epu 492 **&&<& Epu ad $ei ta mipepium , epu rume pefium $eimi, epu ta m ad ta mi pepium gei, veftis tua duplici colore inftar planetse gaudet , ita ut ex altera parte fit e. g. alba ; ex altera rubra. Eputu pmomi tva, bis fuit junftus matri- monio. Cupatuaimi v, ca cupaiaimi , redibis alia vice. Tva ta ni eputun ta m qicun , jam fecun- do mihi vena uiciditur. §ei ta r\i vemtuam, habeo, unde denuo faciam , faciam iterum. Epu toi Qei ta mn piabin , ad duo capita mea revocatur oratio. Unen . , . inan v. inagechi , primum . « . alterum orationis caput: Cxilapaiq>n , tres advenerunt. Oi/a a»/ii kdau yecuupan, tribus diebus continuis laboravi. Nal quine mita mo , c&latu mo tubi , &g- meiu, primo, tertio iftu eum interfecit. Ciilatu cudei, vill nambi ta ni cuUin, ter- tio ludo omnibus fuis everfus eft, nihil illi reliquum fuit. Culatu mo v. culatun mo v. ciilatuQele, hueun $ei, in tertio aflultu, incurfu,afcenfu confiftit vi&oria. Chlanma v. chlanma mo huinammamllaimn, omnes tres fimul & una hgna colligetis, im- portabitis. Meh <&> @ d£* 493 Meli deumaqueViepe vachi kdau , vos qua- tuor hoc penfum abfolvitote. Meliqentu che no tva v. meli%entu no che v. meli§entu v. meliQentunochi che9 an non ille eft quartus. n* fuechun tva9 quechun tva9 funt quin- que, habeo quinque. Inche cayun , eimi melimi , fex ego , tu quatuor numeras. Reliieal tva , cum hoc funt feptem, Mariabuel tva9 cum hoc fuiffent decem, Mari%en mo melilque amope , ex decem eant quatuor. Inche pura elan , eimi mari ctda , ego po- nam o&o, tu tredecim. Marichi vei pibin , illud dixi multoties. Marichi aiidan , nolo , nequaquam , neuti- quam, nullatenus, minime, nullo modo. Chumteni v. chumtn %ei ta mi ovi/a ? quot oves habes , numeras ? Mivxx %ei ta mi votm9 coni9 quot filios habes, quot tibi funt filii pater, mater! m* mtn votm , meus unicus filius. Quimlan ta mn mtn%en9 nefcio quot fitis, fum nefcius. Tva ta ni mtnhuen v. ta ni ventenhuen , hic ceffat, nil fupereft, nihil reftat. Tva ta ni mtnn9 hoc folum datur, non habeo plus. Vill amomaripaiaiQn , re vhcha v. viicha- Hh 3 mtn 494 ^ $ rfg» /»/w amomaripalaiai , omnes aderunt ad re- citandum preces exceptis tantum fenioribus, praeter feniores. Vei ni mtntubiel , hoc folum , unicum , tantum accepi, fumpfi. Reche mtn mleif foli Indi adfunt, nemo adeft praeter Indos. Tva ta m mtn peun, hac folum vice nos videmus Tva ta ni melitMn ta mi pibin , jam quar- ta vice tibi illud dico. Mivulan em chei? quot v. quantum da- bis »mihi ? Vill pape , cedo totum , adOnt omnes. Rupal anth , chuf anth , quine anth mo , die integro Tva ta ni mtn cupan , venio & prima & ultima vice, venio nunquam venturus de- inceps. Aldixn huentu cupalxx pei, videntur venif- fe complures , ingens hommum caterva. Caque caque cupape, veniat alius poft alium. Villclei, omnes adfunt, nihil deeft. Huelu hueln conpe, intrent modo femper oppofito ac contrario aliud ereftum aliud inverfum; aliud pronum, fupinum aliud. Huell pun mlen, altera tantum adfum node, HuM gei ta ni e/puela , habeo calcaria imparia, inaequalia. Vill antti. mo , fingnlis diebus. uio «*&$<#• 495 uto peuma§en em , varia fum expertus, in- conftante fortuna ufus, mefi, fortuni nihil fuit inconftantius. Inaleuiqpi eUa que dqu, abyflus abyflum invocat; ex morbo alius morbus; ex nau- fragio captivitas. Chem quimi rume , chem rume quimi, eft omnifcius, fcit omnia. Quimlai rume, omnino ignarus, imperi- tus, mfcius, imprudens, indo&us. Chem ilai rume , nihil omnino comedit. Va mo ula uixdapaiin , hic , in hoc loco ab illo difcefli. Lefclon, neculclon, limul currere, U&aulefiqn, currunt pari paflu, pariter, paria faciunt; parem fe alter alteri praeftat, exhibet. UHau v. quine mo urbiqu, uterque fub- merfus eft, ambo flu&ibus obruti. Uium Qei xii quimn, funt fcientia & do- Arina pares. U&auign, funt pares, aequales. Ta rit Xluque Virgen /anta MARIA re el%enchi d$u mo uHau Qelai, nullapura crea- tura eft cum Beatiflima Virgine MARIA Matre & Domina noltra comparanda. Eimn mo unelechi che Huinca gelai, pri- mus veftrum Hifpanus non eft. Vill vem%ei, non datur inter illa difcri- men, aliud ab alio non differt, diftat, difcre- Hh 4 pat, 496 «i, @^ pat, abhorret. Aldiln ovi/a nielaimi, pecus tuum non difficulter numeras. Aldun che no praUei huenu mo , venten hue- ra$ei ta pu che ni vemel , quia pauci funt innocentes, & vere poenitentes rariflimi, ideo oppido pauci ex laboriofa hujus vitae peregrinatione in aeternam patriam perve- niunt; ex hujus vitae procellis, decumanis- que flu&ibus ad optatum falutis portum ap- pellunt: decurfo legitime hujus vitae ftadio, metam feliciter attingxint, mortalis vitae ae- rumnas cum immortali gaudio commutant. Huerilcatui, huerilcahuetui \ repetivit fce- lus, in eodem luto eft volutatus; vitiis fe denuo implicuit, vomitum repetiit, ad vo- mitum redivit, eft reverfus. Vachitu mo hueulaiaimi , hac vice lucrum non facies, praemium non feres, vi&oriam non confequeris. Vemhuelaiany nunquam faciam impolte- rum. Huema laiabun huerilcahuelaian mai, ma- lo mori, quam iterum peccare; moriar po- tius, quam ut denuo fcelere me aftringam, culpam contraham, peccatum committam. Inche huema laian , eimi ina v. inayechi la- iaimij ego occumbam prior, tu pofterior, ego prius tu autem poftea, Eimi ina%eimi v. inaleimi, tu fequeris, es pofterior. Ya- 4fe ® e#» 497 Yaventuqepe veichi da>u, omittamus ifta. Ftfw piaimi, fic dices, lic dicendum. Huenu mo cupai vachi dq,u , Titius , Sem- pronius , Bertha ; certus quidam , nefcio quis hoc fecit. Quitie huaranca , relHe pataca , relUe mari9 epu tipantui fenor JESU Chri/io nilleAmom, anno falutis noftrae, a Chrifti ortu, a partu Virginis , a Chrifto nat6 , ab orbe redempto, Millefimo , feptingentefimo , feptuagefimo fecundo v, fecundo fupra v. poft millefimum feptingentefimum , feptuagefimum. 334, 338- 339. 551. Statica v. ftathmica. Pendo, appendo, penfo, penfito, trutino, pro pondere vel pro eo , quantum in quibus- que fit ponderis, seftimantur, vanen9 toquin. 84 L Libro, compenfo, vanen vanen Lanx, ftatera , libra , vane vanetuqueum. Quan- tum: quanti eft, conftat, aeftimatur? quan- ti licet? quanti indicas? quanti docet? ne- fcio quanti tua interfit , quantopere tibi expediat, chumtn. Tantum: hoc mihi tan- ti non eft, tanti non erao; tanto pluris, mi- noris veniit: eo me coges aut compelles, ut . , venten. Plenus , refertus : impletum , expletum , repletum effe , opun. 794. Im- pleo , expleo , repleo , opuln. Redundantia, affluentia, cibi reliquiae, opuntu. Accedo, Hh 5 de- 498 «S& $ <& devenio, pervenio: fufficere, fatis efle.* fatis multa poflidet , his contentus fit , pun , poun, paun. 815. ventenn. Additamentum , aufta- rium , aliquid ex benevolentia addere, devun. 552. Onus, fafcis, farcina, impedimenta: onus fuftinere; fuis humeris, dorfo porta- re, mencun. Onus imponere, onerare, menculn. Onus veho , adveho , aveho , ye- mencunn* Inftru&um , paratum , accin&um, expeditum efle ad aliquid faciendum, ad mu- nus obeundum, mlen, vill mlen. Ad am- phflimos honores ahquem evehere, extol- lere, efferre, ad altiflimum dignitatis gra- dum, culmen, faftigium promovere, evo- lare, huenutun Pondus levare, fublevare, attollere, in altum tollere, lemn. Pondus fuftinere , lemtunien. Pondus portare , plta- yeny plchayen. Humeris portare, panxxyen. ulnis puerum gerere, inter manus afferre, geftare , gradientem manuducere , metan. In hoc aut illud latus incumbere, fe verte- re, in hanc vel illam partem inclinare, clun. Ligo, illigo, obligo, alligo, religo, aftrin- go , conftnngo , vincio , tarin. Solvo , dif- folvo : aftngmenta folvere , entutarinn. Ornare aliquid , apparare , inftruere , con- cinnare , aptare , comparare , componere , pepiln. Exonero, onus deponere, onere, fafce , farcina aliquem levare , entumencunn. Au- «Sfc $ <» 499 Auxilior, opitulor, adjuvo,- auxilium, opem ferre , afferre , praeftare : fe adjutorem alicui praebere, praeftare, exhibere, folem facibus adjuvas, incan. Traho, retraho, adduco, huitan. Funalem equum ducere, huitayen. 553. Exempla. AldH vanei xii nemel, eft in illo auftoritatis plurimum: vir au&ori- tate praeditus, gravis, vir graviflimus. Aldd vanei ro" piuque , vir magnanimus , magni animi, animo praellans. Puiy jam pervenit; fatis eft, fufficit. Pulai, nondum pervenit, adhuc deeft, deftderatur. Munape, venteni, fatis, affatim. Pichi devupe; quvxe mari mari, cedo in- fuper au&ariolum, Yebi%e mencun ta m elupuam mo9 porta, perfer , vehe farcinas ac impedimenta ad di- verforium, hofpitium. Lemlaiabimi vachi mencun ? lemlaian , num par es his farccinis onerandis? fum impar. an tibi tantum eft virium, tantum corporis robur, ut hoc pondus attollas, jumento im- ponas , aptesque ? non certe , impar meis viribus hoc onus eft; oneri ifti non fum par; onus iftud fuftinere diutius non valeo. Inei pepiXabui pepilvalnoal , fupra vires ne- mo tenetur. Nehue %enolu mencutMabun? difplicet ille labor, fub cujus pondere labor. To- 500 *$&&<& Topeli, farcina non dorfo, fed collo ju- menti incumbit. Clulei, inclinat in latus. Pepilmatubi§e ta xii pirina , apta , compo- ne, concinna frenum meum, Incaen , fer opem , adjuva me qusefo , obfecro. Chumulu entumencuncloaeneu , tutelnolu , qua ratione alteri confulat , qui fibi non con- fulit. 366. 367. 368. 372. 492. 493. 494. 555. 5b6. 554, Geometria, Menfura, menfio, dimenfio: metior, di- metior, toquin, toquiln. Decempeda,ulna, libra, modius, hemina, toquiqueum, toqui- hue. Caniftrum medimni capax, medim- nus, QanAue. Semimedimnus , llepu. Se- mimodius, chaihue. Sextarius, modii duo- decima , logo. Vacerra , palus , vallus , mtn- queel , mtncuhue. Vacerram figere , infigere, mtnquen , mtncun. Vallum , transverfa fepi- menta , palationem conficere , mtnqueln, mtn- cu/n. Planum, sequum, planities, tavul. Altum, profundum, punun. Effe diftans, diflitum, longinquum, pulen. Quoufque, chumtn pu. Ufque eo , ufque illuc , venten pu. Parum diftans, non longe, non mul- tum, haud procul abeft, pichi pu. Valde diftans, longe difiitum: longinquitas / lon- gifiime «Sfc, & e£* 50i giflime abeffe , aldti pu , devupu. Nec valde procul, nec nimis prope, mediocriter di- ftans, munan pu. perge, progredere, a- mu%e. Paulo, paululum, parum, non ni- hil , pichi puel, pichi con. Amplius , iotn fiuel, iom con. Paulo plus, pichi iom puel, pichi iom con. Procerus, homo excelfa ftatura, prolixo corpore, devu9 vilta. Parvus, exi- guus, brevis, modicus, pichi Longus, vilta. Profundus , altus , ut altus eft puteus, vuta coni , devu coni. Latus; quam late patet? quantum habet latitudinis, quantum patet in latitudinem ? laxa mihi eft & fi- nuofa veftis, vbta rumeu 288:20. Arftus, anguftus , pichi rumei. Craflus , tabula craf- fa eft tres digitos, ru$ei. 825. Denfus, fpiflus, condenfus, pdi. Compreflus, con- ftipatus, togei. Crifpus, crifpulus, tinti Rarum, non compreflum, cidincui, ulpivi. Solidum, firmum, ftabile, duraturum, ru- meluy vimi. 688. alca. Plus efle, iod §en. Tantundem, alterum tantum, ca venten. Bis tantum, ter tantum, &c. epu vanten, cu- la&c. Paulo minus, iod pichi. Paulo plus, amplius, magis , pichi iod. Longe minus, aldu iod pichix. Ordo , feries , linea , porti- cus, continuus & longus parietis du&us, huif Longo ordine alium poft vel proxi- me alium ftare, procedere, &c. huifn, huipdn, huipdclen. Longo ordine ducere, huifyen, huipdyen. 502 4fe» %i dS> huipdyen. Re&um , dire&um , nor. Sic ef- fe, ftare, norn. Re&um, dire&um pone- re, efficere, norln, normn. Rotundum, globofum , integrum , cui nihil abeft , vel nihil eft imminutum, moncolL Inftar globi, temvul. Orbis, circus, circulus, chinqL ^Equalis^ uUau, Mr, tr. 843. 555, Leuca, tria paffuum millia, tria mil- liaria; tertius lapis, tupu. 833. Unam,duas leucas diftat ; ad tertium , ad fextum lapi- dem abeft; ad tertium, ad fextum milliari- um, quine tupun, epu tupnn, &c. Ulna, niifcb. Metior uln&, nhfchtun. Paffus, te- can. 837. Stadium, quirxe pataca , epumari, quechu tecan. Ire, procedere, tecan. Mil- liarium, huaranca tecan. Lente procedere, nochi , manchaquechi tecan. teftudineo gra- du incedere , aldun manckaquechi miaun. Paffum producere , gradum grandiorem facere, cixme tecan, vAta tecan, matun. Gradum fiftere, continere, fuftinere, ado- chi. Palmus, rula. Palmo metior, dime- tior, rulan, rulatun. Digitus, quvxe chaqjl. Lichas adis , femipes , duque. Pugnus , ni- na. Pugno legere, colligere, difpergere, accipere, ranatun, choqueln. Utraque ma- nu accipere, tiinan. Quod vel quantum ambabus manibus auferri poteft , tuna. Quantum pugnus capit, quvxe nixn, chocol9 choql, choql , choquel. Pes , namun. Statura ho- minis, vutan, vutanche. Altus eft puteus pedes fex & triginta, cayu vutanche devu coni. Limes , terminus , cuel Supra , fupe- rius, furfum, fuperne, fupernus, huenu 742. Stare fupra, furfum contendere, fupenus afcendere , huenun. Supra collocare , hue- nuln. Superne: lapides fuperne conjefti funt, huenutu. Supra, fuper , huente. 741. Superftare, imminere ejus cervicibus, ha- bere omnia fuperiora, huenten. Impono, huenteln. Infra, nau, na-u 788. Infra, fub, fubter, minche. 779 Subefle: nos infra fe habet; fubditi illi fumus, in ejus, fub ejus poteftate fumus, minchen, minchelen. Intus, intro, minu, puminu. Introrfum, minutu. Extra , foris v. foras , huecun. Foris , defo- ris, forinfecus, extrinfecus, huecuntu. Huc, huc adefto , vau9 vau mo, va meu. Iftuc iter mihi eft ; iftic eft , illuc accede , recede a me, teyeu. 831. teye mo. 556. Exempla. Epu tonco murque , duo farinae toftae catini. Cula n(x.n ptm, ter quantum pugnus ca- pit tabaci. Ta in c(mi%en quine tecan rume pulelai ta in eltun mo, cunae & fepulchrum, incuna- bula & fepultura vix palfu diftant. i3xan antu mo quine uunman Qfilai Voroe mo 5<>4 ^ $ <& mo Tolten cixtu, in aeftate Boroa Tolteno vix diftat diei unius itinere. Cixla ixunman %ei Puren mo Penco rii/u, Purenum ab urbe Conceptionis v. Penco- poli abeft quatridui itinere. NB. quatridui non tridui ,• fic enim vult jubetque vocis uixnman 848. fignificatio : nam aliter res fe habent in Chilenfi Regno, ubi plerumque noftu, praefertim ab Indis, iter conficitur, & eft ibi plerumque nox ferena & amoena: fic Ailla pun gei, eft iter decidui, feu dierum omnino decem. 296 : 5. Cixlachi xxxxnmarpixaimi ', quatridui moram facies. Chumtn pu mlei mapuchu ? quantum di- ftat Jacobopolis Metropolis Regni Chilenfis. Pichi pu mlei pire Mahuida , Montes An- des non longe abfunt. Chumtn tupxxi, chumtn tupu gei, mivu tu- pu gei v. lei, quot leucae numerantur. Quine pichi tupulei , muna pulei, munachi tupulei, una parva leuca. Quine tupui, meli tup\x$ei, cayu tupulei, llaU tupui, una , quatuor , fex leucae , leucae dimidium. Yene quine vutan iod prai llame mo , Bal- lena ftaturd, hominis major eft lupo marino. Iodn quine chaqll, digito procerior fum. Iod pichimi q\xine rula , es minor palmo. •«&&<#• 505 Vutanqeprai , nimium procerus eft: ho- mines non proceritate corporis, fed robore, virtute, & animi praeftantia metimur. Quine vara panu , ulna panni. Iom quine varaf una ulna amplius, infu- per, praeterea. Iom v. iod quine vara mo , plus quam una ulna. Qenochi quine vara, iod pichi quine vara mo , minus quam una ulna. Cuu toquitun, manu metior. ChaqJLl toquin, dimetior digitis. PictU devupe ta ni eluabin , cedo mihi il- lius, quod mihi es daturus menfuram bo- nam, abundantem, fupereffluentem. Pichi iodpe , quine mari mari, da au&ario- lum , additamentum aliquod : amori noftro hoc indulgeas, ut plufculum, quam par eft, largiaris. Quine tupuhuei, leuca fupereft. Quine tupuhuelai, non reftat leuca. Ptchinma mlei ta ni ruca Iglefia mo , mea domus haud procul diftat a templo, Veula pu lleiy hic latet vis, anguis in herba» Vei ni pun , eccum , hic eft. Deulai ', deumaQelai, huechuntuQelai , anca- knoQei, eft opus imperfedum, deeft dimi- dia pars. Pu mlei, intus eft. Pu coni, intro fe abduxit, conjecit. I i Aldii 5o6 *$&%!<& Aldu rumelu v. rumei, valde craflus,cor- polentus, obefus, corpore amplo, ingens corpulentia, corporis amplitudo, cralfitudo. Pichi rumelu, exigua craflitudo. Muna rumelu, amplitudo mediocris. Chumteni veichi mamll, quam longum, craffum, folidum eft iftud lignum. Mu vutai, longiffimum. Mu rumei, craffiflimum. Chumtn vutani? quam longum , quam al- tum? Vanten vutani, tam longum. Ancaple lei, dimidium folum fupereft. Iod ancaple coni , non reftat dimidium r minus dimidio fuperat. Luan cura curam venteni v. curam venteni luan cura , lapis befar ovo magnitudine non eft inferior. Minche ecull, fub vefte. Mleimi mo , ibi , ubi nunc ftas ; in eodem, in quo conffftis loco. Rupaimi mo , ubi tranfivifti. Umautumeaimi mo , ubi cubitum ibis. Tecatcun , feminare , quae petunt invi- cem diftare paffu, v. aliud ab alio. 356. 544. 539- 557 Nautica, Navicularia, Navis, navigium, huampu. Navicula, pi- chi huampu. Navem conftruere : navigo , ena- «Sfc @ <» 507 enavigo , velifico ; vela ventis dare , navi- gationi, mari fe committere, huamputun. Ratis, ta$t\ Lembus , fcapha , dallca. Pro- ra, lonco huampu. Puppis, nudo huampu. Clavus, gubernaculum , toquihuampuqueum. Remus, cahue. Contus, pertica, edpeque , ritocahue. Anchora, ancora, ofuniehuam- puqueum. Jacere anchoram, ftare in anco- ris; jaAis anchoris fubfiftere, navem ancho- ra fundare , firmare , §tuniehuampun. Tol- lere anchoram , navem folvere , praecidere funem , qfuentun huampu. Camelus , ru- dens, anchorae funis, vuta mau. Velum, amolhuampuqueum , amolhuampuhue. Dare vela ventis, amolhuampun. Vela contrahe- re , colligere , fubftringere , vutaln ta huam- puy amolan huampu. Pixis nautica, §nel mapu, gnellafquenqueMm. Charta geogra- phica^gnelmapuchillca,gnellafquenquechichiU" ca. Remigo, remum impeUere, remis in- cumbere, infurgere, remis navem impelle- re , cahuen , cahuetun. Inhibere remos, ven- tencahuen. Secundo flumine remigare, ciin- tixn , ciinten. Haurire fentinam , Qacan. 558 Ventus , cruf, crf Boreas , Aquilo, picu. Boreas flat , fpirat , picuquei. Aufter, Notus , huaihuen. Notum flare , huaihuenn. Solanus , fubfolanus , puelche , puelcruf Fa- vonius, Zephyrus, qfillhue , giillque crf. Ii 2 Eurus, 508 «j& $ Jfr Eurus, Curixhuaihuen Africus, carixhuai- huen. Caurus , Argeftes , carix picu. Cae- cias, curix picu. Ventus vehemens, vuta crixf Ventus pluviam indicans, afferens, maucrixf Ventus adverfus , contrarius , huelu crf Turbo, meulen. Locus apricus, ncm, ncixm, nixcixm. eo fe recipere , **ii- cumtun. Maris tranquillitas , malacia, flu- ftrum: magna eft a vento maris tranquilli- tas , nullo vento mare concutitur, nullo flatu agitatur, commo vetur , malacia naves dete- nentur, nucum antuy ixdhue, udhue antu. Ventum minui, deliftere, tu$n Flo, fpi- ro, inflo, pimun. 805. Afflat, afpirat ven- tus , cixmei vachi crfy cume crixf tva. Pul- veris nubes, tuvixrn. Frumentum ventila- re , ventilabro excernere , purgare , pichuln, pichxxlcan. Subfrigida tempeftas, virquen antix. Subfrigidum effe, vircun. Frigus, ute. Frigida tempeftas eft , ixtegei. Fngus ingruit, cupaute$ei. Frigeo, algeo: frigi- dum , algidum effe , uten. Frigefco , lan- guefcere , intepefcere , languidiorem , mol- liorem , remifliorem indies fieri : pia ejus ftudia languerunt, deferbuerunt , in languo- rem abierunt, reftin&a funt : priftinus ille pietatis ardor elanguit, refrixit, extin&us eft, tuun> 559, Jam ventorum vis remifit/ jam cse- li facies torva & procellofa in ferenam & tran- •H& $ dfr 509 tranquillam abit, ut jam tranquillis utamur flu&ibus , cume§etun , lifhuenun , lifqetun , elutun , liftun antii. Pluviam , imbrem, pro- cellam remittere, ceffare: jam imbrium vis remittit, caelumque fudum ac ferenum red- ditur, chiin. Eo ubi non pluit confugere, in locum ficcum, fub te&um fe recipere, chutun. Idonea ad navigandum tempeftas, egregia, fecunda, ferena, huegan. Ad- verfa tempeftas, frigida, turbida, turbulen- ta; anni tempore navigatione excludimur, nobis per tempus navigare non licet ; tur- bulenta tempeftas, & vis hyemis navigatio- ni obftat, ventus vehemens & atrox a na- vegando deterret, tempeftas nos continet, c&melai, hueralei anti, hueqfl%elau Pro- cella , tempeftas , cuQuma. Sol pluviam pro- gnofticans , piHel cufe. Solis reflexus , aipin. Sol intra nubem , huemi antix. Sol intra cir- culum, anth cahuin. Sol clarus, ferenus occidit , pe$econtui antu , pe$e coni antii. Exhalationes igneae , quae quandoque viden- tur noftu, cheurvoe. 560. Exempla. Anui huampu , navis hae- ret in fcopulis, vadis illifa eft. Chem criif mleif amoquei, miauquei? quis ventus exontur , flat , fpirat ? Crf vem$eif eft velociflimus. Areif ptei antil, fol urit, adurit. Ii 3 Huei- 5io «S&> & Jfr Hneihuin ktal naiipai, fulmen decidit, cae- lum fulmina mittit, jacet, jaculatur; qui- dam de caelo ta&us; fulmine i&us, percuf- fus, fulminatus, fulguritus eft. Chem antix Qei? quae aura? quae tempe- ftas? Cume antixQei, bona tempeftas, aura favet. CupacuQumaquei ', turbida ac dira tempe- ftas nobis imminet, impendet. HueracixQumaQeiui , faeviflimis fluftibus claflis ja&ata, concuITa, confli&ata eft, gra- viffima tempeftate havis quaffata , agitata eft, tantum non flu&ibus fubmerli fumus, paene nos fluftus abforbuerunt. Huelu iauquei ta ixx mo$en ; hui/tixHAn an- tix %elai , variabilis eft hujus vitae conditio; ingens temporum viciffitudo, multae ac va- riae fortunae vices , nemo unus ex omni par- te beatus. CixmeQetuai chei, cixme qetulaiai chemai, nefcio an bona. an mala tempeftas fecutu- ra llt. Uche§ei, fentitur frigus. Ovi/a vemQei huirca huenu tvei, iftae nubes a fole rutilantes gregi ovium non funt ab- fimiles. Veula mi cahuetun cam ve ? num hae funt primae vices , quibus remum impellis ? an nefcis adhuc quo pa&o remis incumben- dum, infurgendum fit# 343. 344. 345. 346. 347- 348. 561. 561. MuQca. Cano , canto , cantico , modulor , cantus ede- re , fiindere , illcatun , pramn. 571. Conci- no, Alcatuclon , vill ullcatuiQn Cantio,can- tiuncula , cantilena , li/. Machiorum can- tiunculae, qeicurehuen M. 411. Machiorum, dum medicantur , libilus , ftbilum , Qbilare , pivuln. Indarum , dum molent , cantus , llamecan. Indorum Pehuenchium more ca- nere , hueicutun. Pulfare fides , canere fidi- bus ; calamum , tibiam inflare , tuba canere , campanam pulfare , duQuln. Multorum vo- ciferatio , voces inconditae , clamor , quiri- tatus : vociferor , quirito , eupun , huarhln. huaquen. Echo us : reciproca vocis imago; foni, vocis repercuflio, auquinco. Ad lu- dendum provocare , dan. Obftrepo : pe- dum ftrepitus, kmtixlun. Inftrumentorum fabrilium ftrepitus, tautaun. Strepitus rei cadentis , quse decidit , ialaln , ialalcun. Su- furrus, murmur, reupint reureupin, hual- hualun. Fremitus, mugitus, lululun. Re- laxatio animi; animum a curis & negotiis avocare, avertere, abducere; a moleftis oc- cupationibus ad has nugas abeo; per haec oble&amenta animum laxare juvat , & libere refpirare ; hanc aberrationem a moleftiis habeo, expedio me ab iis, quibus detineor, negotiis ; & dum aliis remiflius intendo , mihi ab omnibus vacare videor ,• curis va- Ii 4 cuum 1 5" •$&>$<#• cuum per haec amoena vagari & fpatiari tan- tifper juvat , ciichalcan. Ludo , colludo , jo- cor, nugas agere/ nugari, joco aliquid di- cere, jocis in alios ludere: nunquam tam male tibi eft, ut non aliquid facete & com- mode dicas, ahuun, ahuiican. Subfilio,fub- fulto, fubfultatio, lemuun. Percuffo cre- bris palmis calceo ad numerum faltare, pe- de plaudere & digitis concrepare, yapen. Tripudium, faltatio, chorea; falto, tripu- dio: ad numerum faltare, cihoreas exerce- re, agitare, pueros puellasque manu con- fertos reftim circumducere , prun. Tri- pudium vi&oriae caufa, yape puhllin. 752. pruloncon. quod circum caput tripudient lanceae infixum. Saltatio quam fan&a Ma- ria vocatam, olim didicerunt ab Hifpanis, cunquen. Choreae ad excutiendum frumen- tum , nuinprun. 562. Buccina arundinea vel oflea ex tibia hoftis ab ipfis trucidati, tutuca. Cornu fymphoniacum , culcul. Tibia, fiftula, /1- villca , pivillca , pincullhue , pitucahue. Tym- panum, cultun, cultunca. Tympanum Ma- chiis proprium, t&nAnca. Aliud minufcu- lum , ralli cultun. Sonorus ex aere globu- lus, fiftrum, colocolo. 563. Ludere, ludus, lufus, lufio, aucc^ tun. •Sfc $ Jfr 513 /##. Ludus pilae, fphaeromachia ; pila lu- dere , pillmaXun. Pila , pillma. Pilam pal ma, pala, reticulo excipere, Dftere, interci- pere , percutere , jacere , mittere , reddere , retorquere, repellere, pillmapraln, pillma* pramn. Excipere, flftere, intercipere pi- lam, malcotun. Currere/ curfu contende- re, certare, lefn, wotulefn. Praecurrere, penchulefn. 801. Incipere, llitun, huemaln. Harpafto ludere , palin. 797. palitun. Glo- bus , pali. Harpaftum , uno , u&rio. In har- pafti ludo errare , aberrare , non adeffe , ca- nin. Harpaftum confuetis caeremoniis ex- piare, fangnine agni perungere, & tabaci fumo fuffire , pimurcun. Ludere gTanis mai- cii varii coloris , pijiman. Phafeolis aut fa- bis ludere, melicann, UiHcann 768. Ludus divine divina , daa d$a miUa. 719. Errare, aberrare, cunen. Sponfionem facere, fpon- fione aliquem laceffere, cum aliquo certa- re: unius aurei fponfionem facio nt Petrus vicerit , tantundem fpondeo fi vicerit , cuden. Sponfio, ran. Deponere argentum, veftem, aut aliam rem apud aliquem: periculum adire, dare fe in difcrimen, periculo fe of- ferre, fe committere, rann. Ludo vince- re; praemium affequi, confequi, ferre, lu- crari, hueun. 743. Ludo vinci: eft profe- fto ubi damnum praeftet facere, quam lu- crum, kueuQen. Amitto: nihil mihi reli- Ii 5 quum 5'4 «S& $ «#• quum fecit fortuna, everfae funt meae res omnes ac deperditae; naufragium feci rei familiaris : a&um eft de rebus meis , res mea familiaris periit , interiit , omnia mihi fortuna eripuit , abftulit , ademit , namn. A- miffa in ludo recuperare, recipere: neuter alteri v. neuter neutri debet, paria fecimus, coretun. Auftio , au&ionem facere , bono- rum auftionem conftituere ; au&ionor, bona haftae fubjelta feftari, rxofucuUin, notucuUinn. Ludere par impar, huellhuellcan. Chartae piltae, luforiae chartulae, cudehue chillca. In ludo praedae & pugnae focii, incahuen. Horum contrarii in ludo hoftes, cainehmn. Latrunculorum ludus , vuta Apo xd cuden. Fritillus , alveus , lafquen , lelvun , lof Pe- dites , epu namun , pu cona. Equi , fu cahue- Uu. Curfores, necixlche. Elephantes, #u- ta talca. Regina, Toqui. Rex, mu vuta Apo. Albus, UU. Niger, curil. Regem de loco mutare , transferre in aliam fedem, llucai, cuniun %ei. Regem capere praefidio deftitutum, & interclufum undique, tavai- con, cuxtiival Ludus pyramidum feu ba- cillorum, mamllcan. 564. Exempla. Ctmei ta mi ii/, bona cantio, placet tua cantiuncula, bene canta- fti, optime. Cixmei ta mi pel , optima vox , clara , fo- nora, «S&, ® Jfr 515 nora, refonans, fplendida, acuta, fuavis, lenis , valida , contenta , grandis , gravis , fle- xibilis, ad inflexionem facilis. Cume cultuncatueneu , tympani fonitu me recreavit, laetitia ac gaudio afFecit, v. me obtudit. Petu duQulgequei campana , campana ad- huc fonat, auditur. Eimi mi chillcatuaum v. chillcatual mo , ca que che pipi$equei, te incumbente libris, alii garrulitati vacant. Mi neculn iodi ta mi peni m neculn mo , tu tuum fratrem curfu fuperas, vincis. Xlotu cudeimu ta mi pexii eimu, fratrem tuum lufu laceflivifti, ad ludendum provo- cafti. Ta mi unabuel mo Mijfa mo , cudeknoque- iuimi, potius ludo quam Sacro interfuifti. gelai ta mi tepelcahue? eimi, an non ha- bes, quod agas animi caufa; cujus afpe&u pafcaris, recreeris: quod tibi pro deliciis fit , quo pro deliciis utaris , oblefteris , de- le&eris? tu mihi pro ridiculo ac dele&a- mento es. LLamecan mo quimlai pu mall&en ro' kdau, cantantis pariter, pariter fua penfa trahen- tis, fallitur ancillae, decipiturque labor. Rupalpi antu, tempus loquendo fefellit. Raniu, fponfionem faciamus. Culatu cudei, vill nambi ni cuYLin, tertio lufu 5*6 <$&&«£• lufu nihil illi deinceps reliquum fuit. Culatu mo v. culatun mo v. culatuQele Au- eunQei, ex tertia lufione dependet vi&oria. Vachitu mo hueulaiaimi, hac vice non vin- ces. Vachitu mo cunivalcaumecuumeimi , ex eo tempore inclinata eft res tua; omnia tua ad interitum vergunt , ad prsecipitium incli- nant, in pejus ruunt , quotidie deteriora fluunt. Deuma meli%en , palinQen , habeo quatuor, ergo palmam fero, fum igitur viftor. Aldu huei ta ni uyautuaeum , mirum fi tu mihi te comparas , mihi minime compa- randus. ZMauleJiqn, pari currunt velocitate. Hueubin quine cahueUu palin mo , 'equum Harpafto retuli, fum lucratus. 565. Mechanica. Medicus, Chirurgus, Artifex, opifex, fa- ber, opilio, caman. Officina, camanhue. Ars , artificium , artefaftum , camangen. Magifter , huenu. Mercator , negotiator , Qtllacavoe. 420. Qui veftibus emendis & vendendis vitam traducit, ulmacunvoe 466. Pifcator, chaUuaentuve. 392. 428. Arator, quetave. 397. 406. Auriga, ve&or, quecha- ve. 366. 372. 552. Opilio , Upilio , ovi/a ca- man. 362. Tonfor, paiuntuve. 458. quedrn- cave. cave. 363. Ephippiorum faber, fellarum artifex , JiXiave. 367. Figulus , huiddve. 425. 520. Faber lignarius, rupxxve. 397. 567. Faber ferrarius, rixtan caman, rutave panil- hue. 420. Aurifex , rxxtave mHla , rtave lien. 420. Sartor, nudixfcaman, 466. 469. Aves aviculasque prohibens , perterrefaciens , *g#- hun caman. 379. 407. 566. Cocus, coquus, coquinaria mini- ftra: vix coquum invenias, quin Qt milvi- nis aut aquihnis unguibus , incanve. 474. 477. Lanifica, quae filum net, vuilve. 472. 363. Sarcitnx, farcinatrix, nidufcave. 473. Textrix, gixrecave. 473. Infe&or, avixlca- ve. 417. Qui caeruleo colore inficit, cal- vulve. Qui rubro, quelixve , &c. at niger color nullo colore deletur» Lotrix, lava- trix, cixchacavoe. 428. 432. 520. 567. Contendere arcum/ tignis & tra- bibus domum rudem informare, ligna om- nia le&i, menfae, fellae inter fe committere, fuo loco ponere, eln , chicixmn. Supradi- fta diflblvere, laxare, chilvuln. Laxari, diHolvi, chllvun, chilvun. Facio, efficio, muln , vemn Laboro : magnopere labora- vi, ut perficerem, kdaun, kdaucan. Labor, opera, opus, kixdau, kdaxx. Ahud cum alio adaequare , mixrln , milrknon , c&nchan , /d- tixmn, tixrmn, trmn. Par, compar, aequa- lis, 5'8 «$& & & lis, mur, thr. 843. Compono: unam rem alteri v. ad alteram aptare, aliquid ornare, apparare, conftruere, concinnare, pepiln, tixrmn. Levigo, polio, ilcoin. Tendo,ex- tendo, protendo, diffundo, lapmn. Bene rem facere , praeftare quod debet , officio fa- tisfacere, pixlln 817. Refrico, attero, pid- ciin Aliud aliud, (icut annuli catenae, mor- dere, apprehendere , ixnatun. Transver- fum, transverfarium , caquel, caql Trans- verfim ftare, ponere, collocare, caqueln. Includo: intromitto, ixta/cun. Inaequale, iniquum, impar, imperfedum, u\o. Ita effe, \xion. Inchoatum abrumpere; non perficere: non definam, donec perficiam; nili perfefta re Deo favente, non defiftam, ixtoknon. Res perfe&a, cui nihil abeft, ad ungnem fa&a, omnibus numeris affoluta, opun. Omnino, prorfus aequare, implere, perficere. Item, promiflis ftare, promilfa fer- vare, implere, exequi, exhibere, tueri, prae- ftare, fidem fuam liberare,- votum reddere, perfolvere , promillis non deeffe , fatisfacere, opuln. Scalpro fabri lignarii , terebnL, ferro fodere, perfodere, terebrare, perterebrare, catan. Stylo praeacuto pungere, perfodere, pincixn. 807. Perforo , perfodio , dollmn f huepixmn. Terebro, perterebro, rincun. Scindere , findere ligna , rian , huiran. Scindo, feco, caedo, abfcindo, refeco, am- puto, puto , defeco , exleco , decido , intercido , in frufta concidere, refecare, catan 695. Conjungo, conglutino, copulo, pnarchn.810. Haereo, adhaereo, inhaBreo, pnadn, Prae- lo aliquid fubmittere, fupponere, premere, excudere, urgere, tapedcun. Limo, elimo, fcripta caftigare , perpolire , perficere , ad li- mam revocare, urfino more fingere, cuQ&r- dxn- Aliquid frango, confringo, infringo, efifringo, elido, tavon, mutovn, hueton. Con- tero , contundo , comminuo , tanan. Pro- jicio , conjicio , affigo , tanatcun. Peritiam, in agendo acquirere, adln. Notam appo- nere, cenforiam notam inurere, vitium, de- feftum, mendum objicere, unum illi obji- citur , quod # . . videte quam rem mihi vitio vertant, quo nomine illis difpliceam, male- que apud eos audiam , adelcan , adlcan. Pa- la terram attollere, in altum tollere, levare, fublevare, damun. Terra locum munire, folum pavire, complanare, tundere, Qichinn. Reftes contorquere, maun. Reftis, mau. Ligna, lapidem excidere, formare, infor- mare , excudere / cafn , rpun , qmpun. Ta- bula , palus , lignum formatum, caf. Palum intercidere, in frufta concidere, fecare, am- pun. Lapides excidere , rutin. Ferrum incendere , adurere , cubillcan. Malleo per- cutere, tundere, rtan. Frangi, comminui, chincdn, chinclln. Abfolvo, perficio, con- ficio, 52o «S& $ <& ficio , finio : rem perfeci , confeci , abfolvi , ad exitum perduxi, ultimam jam manum & quafi. faftigium operi impofui, impofui co- ronidem , deuman. Secum portare , yelmn. In opere, labore focius, adjutor, coadjutor, cuVLa. 568. Securis, cachaL Haftile, ciimpaL Securis foramen , oculus , $e cachaL Afcia, dolabra, maichtihue. 772. Scalprum fabri lignarii , catdhue. Stylus praeacutus , pincii- hue. Lignum acutum, quo terram perfo- rant, paL Duae perticae ligatae inftar for- cipis, quibus trabes attollunt, fuftinent, ichu. Gluten, vifcus, cilniaL Carruca, currus , plauftrum , chincilhue. Rota , or- bita, chincL 569 Exempla. Chem caman $eimi? quam artem calles, profitens, in qua arte te ex- erces ? Ta caman niei ni mo§eam , artem quaevis alit terra : merx valet .• ars praeftat ; fi merx perit, ars mihi reftat. Kdau nienf habeo quod agam, nunquam mihi vacat a labore , negotiis ; nihil unquam habeo vacui temporis, nihil mihi otii un- quam datur, nulla quies: labore, negotiis ita diftrahor ac detineor, ut refpirare vix poflim: vix otium aut vacuum tempus ad fcalpendas aures mihi fupereft; obruor ne- go- gotiorum flu&ibus; nunquam mihi per oc- cupationes fpiritum libere ducere licet, Elueli ta xii ial , ni tacual , kdaucloaiu quine tipantu, fl mihi das viAum & vefti- tum , in annum integrum tibi operam meam addico. Chem kdau %eimi? cui rei nunc vacas, in quod negotium incumbis , quid traltas , cu- ras, meditaris, agis? Chem kdau nachmaimi v. nacmaimi, quod- nam opus proxime abfolvis. Entun ta ni kdau, penfnm meum pere- gi, abfolvi, confeci. Mari anth entuan , poft deciduum penfum meum abfolvero, v. petam, fufcipiam, ad- mittam, fpondebo decem dierum penfum, Rxxpan v. rupal kdau, pera&i labores v. labore pera&o, NB, Indi Chilenfes ha- bent, portantque fecum funicnlum in quo annotant dies laboris pera&i; nam fingulis diebus laboriofls feu quibus operantur, poft folis occafum inne&unt fuo funiculo , qui idcirco pron, nodus vocatur, nodum. 813. Cachal moi vachi mamll , huic ligno fcin- dendo, fecuri opus eft. Maichuhuetuquebm vachi tihue , afcia hanc laurum formo. Chem mo v. chem e$u rputubimi vachi mamll? cachal mo v. e$u: maichilhue mo v> Kk egu? 522, ^ $ ^S» £g#? quo inftrumento formafti lignum hoc? fecuri, afcia. Catahuebin ta ni pani/hue , meum ferrum in fcalprum converti, transformavi. Cataquilmi vachi cb\i, 390. noli fcalpro f terebrct laedere myrtum iftam. Cbiulbimn ta mn rpun , profequimini li- gna haec componere v. in his lignis refte formandis. CupaleXeimi vau meu ta mi mlepraiam v* ta mi mlepraal mo , num te conduxi , ut hic delideres? ad quid venifti , an ut manum fub axilla , fub vefte aut in finu haberes ; ut ftes otiofus? Pepi cupalaiam , non poflunt venire , ad- efle illis non licet. m" cupaiam nillipiiQevali , v> niUipun moi ta m" cupaial, non venit nifl rogatus : fem- per eft rogandus. Pepi amoam , ire licet. Chem mo ml$equci tva ? ex qua materia hoc conficitur ? Chem mo tipai, chucki ni tipamom, unde eft ortum. Mamll mo mlquebin, feci ex ligno. Cura mo mlqueel , faftum ex lapide. Paxiilhue Qei tva, hoc eft ex ferro con- feftum. Cumpanilhue vemyei tva, hoc cupro non eft abflmile. Mlei un. Oftendo, demonftro, feqjeln, Difco edifco: quidquid fcientiae, cognitio- nis, do&rinae, intelligentiae confecutus fum/ a te didici, percepi, fufcepi, fumpfi, arri- pui, ex te haufi; tibi acceptum refero: tu mihi ad rerum fcientiam & cognitionem praeluxifti , viam aperuifti , oftendifti , facem praetulifti : te duce ac magiltro ad multa- rum rerum cognitionem perveni/ ad rerum fcientiam eruditus , inftruftus , informatus , expolitus fum, gneitun. 573, Exempla. Cixme dqu ica cume gnei~ tubilu , hueraque d§u gneituqMibilmi em, ut melior fias, non autem dedifcenda addifcito. Quimmequen DIOS ni d§u , eo ad ludum litterarium , ut fidei rudimenta addifcens bo- nis infuper moribus excolar. Acun ta m' quimam v. quimalu, venio exploraturus , examinaturus ; ut fciam, re- fciam, audiam, videam, Quimlai r\xme , nihil fcit omnino , eft pror- fus lgnarus, infcius, imperitus. QuimlcaQepaqnen , venio docendus. K k 4 Quim- 528 •$&&<#• QuimlcaQemeqxxen , eo ut docear, -*4am /0 n* qulml§eam v. quimlgealu, ve- nio ut erudiar , inftruar. QuimleXen amomarin mandamientos piet v. pigelu, doce me orationem, quam De- calogum vocant. Quimlnuan9 docere nebulones, nequam, vafros, nequitiam, &c. nuaquimln, docere nequiter, &c. Amo%e huera hueni, uia ula coni%eimir quimlcamoabuin , apage te puer inquies, vix heri natus hodie nos doceas. Inche n* quimXal eimi, tu es docendus a me, tu meus in arte novitius; in re autem litteraria difcipulus ac Tyro efle poflis. Aldixn quine nemel mo , quam multa quam paucis ! Pe$elbi$e, oftende fis; fine, videam. Iod aiubun ta n* umautuabuel , ta n* chill- catuabuel mo , magis dormire juvat, quam legere .• fomnus me a libris ad le&um invitat* Vill antu renmai ta n* chillcatun , toto die perfeverat in Mufaeo. Chillcatuli v. deuma chillcatuli uma\xtumenr poft ftudium eo cubitum. Urcutun chillcatun mo , totus in eo fum, ut animum doftrina excolam, ad litterarum ftudia me totum refero , omne meum tem- pus in litteris confumitur : librum de ma- nibus nunquam depono, die no&eque in ' mani- •$&$<#• 529 manibus habeo ; hoc mihi negotium eft r hoc otium, hoc labor, hoc quies. Inei chillcatulai rume , inche tnai chillcatu- guen, praeter me nemo alius litteris vacat, iiudiis incumbit, navat operam. Aldxm tepelquei quine cdme chillca, litte- rarum ftudium eft quoddam quali animi pabulum, bonarum artium ftudiis animus fuaviflime pafcitur, recreatur, ineft animis noftris magnus quidam fciendi innatus amor. Aiulan ta mi chillcatuhueael v. aiixhuelan ta mi chillcatual , nolo ut ftudiorum fpa- tium v. curriculum diutius percurras. Munape ta mi chillcatun, velim tibi in ftudiis parcas; modum tibi in litteris addi- fcendis adhibeas, ftatuas, praefcribas, velim tibi fit ftudiorum modus; ne nimium diu in litterarum ftudiis incumbas : adige equum ad metam. Eimi mi chillcatuum v. chillcatuel mo , ca- que che pipi$equei, quando tu ftudes, alii confabulantur , garriunt, fermones mifcent, fermonem per otium cum aliis habent, col- loquuntur, ftrepitum ac tumultum excitant. Cupa chillcatutuan em! ad ftudia redire, me referre vehementer cupio / priftina ftu- dia revocare , intermifla repetere juvat : fcholas iterum frequentare, ad fcholam ven- titare, frequens venire, mihi in animo eft. m" chillcaum v. chillcaam v. chillcaal mo Kk 5 mlmlai 53o <«& $ &? mlmlai ta m" £»ti , inter fcribendum mihi ma- nus contremit. Acui acutulchillcavoe , curfor, nuncius, tabellarius venit. Chillcavalpaeneu , litteras ad me mifit fale & facetiis conditas, falibus afperfas; urba- nitate ac jocis fuaviffimas, feftivas & fuavi- tatis plenas litteras ad me dedit. Huerquen m" vla a/dixn matuluquen vachi chillca mo , quod nuncius nimium properet; ne nuncium urgentem detineam diutius, haec ad te properans fcribo : raptim , in ma- gnis temporis anguftiis, hoc ad te littera- rum exaro. Tva chillcaquibilmi ', non eft id epiftolae committendum , cave id epiftolae committas. Aldhn tyiyueneu ta mi chillca , magna ex tuis litteris voluptate affe&us fum; jucun- diffimae mihi fuerunt tuae litterae, magnae mihi voluptati fuerunt, magno ex tuis lit- teris gaudio perfufus fum, magnopere tuis litteris laetatus fui, magna me laetitiatuae lit- terae affecerunt, magna me voluptate per- fuderunt. Chaichei uqeUen mi chillca , jam diu a te litteras expefto: in fumma fum expe&atio- ne litterarum tuarum; jam diu litteras tuas requiro / abs te tam diu nihil litterum ? tam longum, tam diuturnum tuarum litterarum filentium ferre non poflum: in maximo fum tua- tuarum litterarum defiderio. Chillcavalpaeneu ta n* chao, mihi a pa- rente litterae redditae , allatae funt : a paren- te litteras habeo, accepi. recepi. Mi chillca Qelabui tipantu, antu no rumey in tuis litteris dies non erat adfcriptus; quo die epiftolam fcripferis non addidifti, non fubfcripflfti epiftolae diem. Chem piquei? quid ait, quid fignificat? Maldulelen vachi chillca , lege , perlege mihi hanc epiftolam : quae acerba funt ad experiendum , funt ad legendum jucun- da, Chil/catuvali vachi huirin , chillcatuvalchi huirin tva , quam fcita manus; chara&eres quam pulchri. Eimi iodbimi Pedro chillcatun mo , in lit- teris Petrus tibi cedat oportet, tibi primas concedat , tribuat , deferat ; priores partes tribuat necefle eft. Inei rume Pedro Pablo e$u quimChili du- ququelai, neuter nec Petrus nec Paulus cal- let linguam Indo-Chilenfem. RamtuQe mlele chei acutulchillcavoe , co- gnofce, exquire an tabellarius advenerit. lodcixmei cume quimquen , aldixn nien mo , fapere praeftat , quam multa poflidere ; ni- hil divitiae ad fapientiam. Aldi chillcatuimi ', huelu vii perxi iod chill- catuquei , tu litteris diligenter , ftudiofe , ftre- 532 $& & Jfr ftrenue, naviter, accurate, impigre incum- bis ; at frater tuus diligentia , fedulitate , vi- gilantia , induftria , folertia multo majore. ni llitun , ni deun uftau DIOS ni vla , a Jove principium cum Jove finis erit, 574. NB. Recolat nunc benevolus Leftor di&a N. 300. jamque hujus linguae aliquan- tulum peritus , facili negotio alia quam plu- rima vocabula proprio Marte acquiret prae- fertim fi bene memoriae inculcet, quae ha* bentur fequentibus numeris : 12. 84. 85. 87. 86. 89. 91. 92 94, 191. 287. Singnla autem Vocabula, quae in hoc li- bro reperiuntur veluti thefaurum & toti- dem Antiquitatis monumenta contempleris velim: quam autem id jure merito; Nota Antiquitatem eSe duplicem : Antiquitas Temporis altera , altera loci antiquitas. Tempore funt antiqua , inter quae interce- dit longum temporis intervallum: funt lo- co antiqua , inter quae interjacet ingens maris ac terrae traftus : illud eft antiquum Tempore , quod multo tempore perdura- vit ; & loco eft antiquum quod ingentia ma- rium ac terrarum fpatia peragravit : antiqua tempore metimur longinquitate temporis ; & quidni loco antiqua longinquitate loci: quid autem hac ratione loci antiquitate eft in <$&$<*&» 533 in toto terrarum orbe tam antiquum quam Lingua feu Idioma Regni Chilenfis in Ame- rica meridionali remotiflimi, parum abeft, quin inter Antipodes. Audi iter, quod mihi perficiendum fuit, ut haec tibi vocabula inde afferrem. Cum anno 1746 agerem MiflionariuBi Horftma- rienfem in Weftphalia, India quae mihi ob- venit; quamvis quamcunque multos annos petiiflem, fiiit Chili in America meridiona- li. Sum igitur profe&us Horftmaria Mo- nafterio Weftphaliae, Colonia Agrippina, Amftelodamo, ubi moratus dies novem. Ulyflipone, ubi adveni die 22 Augufti 1746. atque decem menfes moratus iter fum pro- fecutus decima quarta Maji 1747. Rio Ja- neiro in Brafilia ( utar nominibus ordinariis, ut ea in mappis geographicis inveniantur facilius) Huc appulimus 14. Julii die Divi Bonaventurae ; folvimus poftridie S. The- refiae 17. O&obris. Inde Rio de la Plata, Buenos Ayres , veni pridie S. Martini urbis Patroni, atque fecunda Februarii Fefto Pu- rificationis quatuor vota profeflus abii die nona ejusdem menfis, atque quadringinta & unius diei itinere Por las Pampas perve- ni Mendozam, ubi reli&is curribus, mulis fuperavimus Montes Andes altiflimos : la CordiUera ; quibus feliciter fuperatis , perve- ni 534 «Sfc, $ d& ni una cum fociis Jacobopolim Regni Chi- lenfis Metropolim , quatuordecim dierum mora ac perdifficili itinere. Inde perrexi Pencopolim feu ad urbem Conceptionis,ubi eft Cathedralis ac proprius Epifcopus, uti Jacobopoli: tandem perveni ad gradum La- titudinis Auftralis trigefimum nonum, & peragratis ibidem viginti annorum & ali- quod menfium intervallo aliquoties mille leu- cis; anno 1768 in primis vefperis Divi Pe- tri Apoftolorum Principis perlatus fum Z*- mam Peruvice Metropolim, ubi adveni 13. Julii pridie S. Bonaventurae , difcefli die S. Patriarchae noftro Ignatio facra mox ubi fo- nuit hora noftis duodecima, dum medium filentium tenerent omnia , & nox . ♦ . pridie D. Auguftini 28. Augufti appulimus Pana- ma, inde poftridie S. Caroli Borromaei per- reximus Porto Belo vefti fluvio Chagres, in quo fluvio in loco, qui Barbacoa vocatur, naufragium pafli ; itinere viginti dierum moleftiflimo pervenimus Porto Belo Cartha- genavij in utroque unius menfis moram pafliis; Havanam, Cadix , Portus S. Marise, ubi in Conventu la ViUoria anno & quatuor circi- ter menfibus perfiftens, difcefli fefto S. Ro- faliae 4ta Septembris Ge?iud Porto Spazziam, ubi adveni ultima Septembris die D. Hie- ronymi 1770. Inde Majfa Carrara Pifam, Liburnum, Flo- ^U & dfr 535 Florentiam , Romam , Lauretum , Anconam, Riminium , Imolam , Bononiam , Venetias , Paduam , Veronam , Trientum , Oenipon- tem , Lanspergiam , Auguftam Vind. Dil- Hngam , Studgart , Manhemium , Mogun- tiam , Confiuentiam , Coloniam , Marcodu- rum , Monafterium Weftphali» , Geiftam , ubi haec fcribebam 15. Septembris 1772. qui modo fum Monafterii Weftphalia? apud Confanguineos Uedinck. DEUS fit femper nobiscum. Duc me , nec fine me per me Deus opti- me duci; Nam duce me pereo, Te Duce falvus ero. Si mihi Chriftus adeft, mihi fiet aranea murus, fi mihi Chriftus abeft mihi murus aranea fiet. Sic continua doftus experientia , oro ite- rum atque iterum , etiam atque etiam : Ma- ne nobiscum Domiwe & Mater Domini. 536 «$& $ *& ERRATA TOMI I. Nro. 3. p. 5. 1. 21. fldfofe .• At quando u im- raediate fequitur u/ utrumque u coa- lefcit in u longum E. g. ^wii, manus, pronuntia cu : uti apud Hifpanos & Germanos fit in his vocibus/>2, ©cfynee, quae funt monofyllaba, quia ei coalef- cunt. N. 4. lege : Sinonyma N. 23. lin. 8. lege: Tvei. N, 45. lin. 7. /^: cahuellu, N. 48. lin. 4. /^*.- deuma. N. 53. lin. 2. lege : vel. N. 71. p. 34. lin. 13. lege: connoalu,connoam. N, 75, lin, 10, lege: iit N. 485. N. 83. p. 39, lin, 3 lege : matulcabiel mo. N. 117. p. 53. lin. 6. lege : mu ca. N. 198. p. 89. lin, 11. lege: raciduamn. N. 342. p 200. lin. 7 lege : langueo. N. 532. p, 439. lin 2. lege: mtmvaln. CHI- r Vergleiche: Pli- folgendcu chilenlhclion WBrtcr tdnd nlcht lilonfi IlAvuAtadt fcondern nach Frbri'8 und Molina entnommen. Chilenisch, Ab. De. Aben. Deficere. Alca. Robustus. Fortis. Alin. Ardere. Alta. Malus. Deformis. Cancan. Coquere. Can. KdXTric. Caru. Viridis. Damun. Terram pala in altum tollere. Dio. Ros. Dugun. Lingua. Diigol. Olla. Diingu. Res. Negotium. Duminj. Obscuritas. Ecull. Vestis. Ella. Vitiis affectus. Entin. Perire. Entu-. Dis-. Entutacun. Detegere. Gen (Kunni bei Falkner). Rex. Iluim. Natale solum. Patria. Huincul. Collis. Lefn. Currere. Llauvu. Umbra. Llau vutu. Umbraculum ex f rondibus constructum. Deutsch. Ab. De. Aben. Deficere. Schwz. ('AXKfj) Fortitudo. Alan. Ardere. Ags. Alt. Malus. Deformis. Kaken. Coquere. Ndd. Kanne. KdXTnc. Grun. Viridis. Dammen. Terram pala in altum toilere. Dew (Diu). Ros. Eng. Tuggdn. Lingua. Goth. Digul. Olla. An. Ding. Res. Negotium. Dimma. Obscurus. An. Hokull. Vestis. An. 111. Vitiis affectus. Eng. Enten. Perire. Ahd. Ent-. Dis-. Entdachen. Detegere. Konig. Rex. Heim (Home. Eng.). Na- tale soium. Hiigel. Collis. Laufen. Currere. Laube. Casa frondea. Umbraculum ex fron- dibus constructum. I.IPSIAB t TVPIS B. O. TEUBNERI. \ 1 1 ^ij t t CIIILIDUGU SIVE TRACTATUS LINGUAE CHILENSIS OPERA BERNARDI HAVESTADT. EDITIONEM NOVAM IMMUTATAM CURAVIT Dr. julius platzmann, volumen II. LIPSIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI MDCCCLXXXIII S XkWllfJlS unus VtllS Mr S- SemptrVirso JVTARIA O.p.u. S.3oseJt^Jrilit JESUO.i.n, ., / / CHILIDUGU SIVE TRACTATUS LINGUAE CHILENSIS OPERA BERNARDI HAVESTADT. EDITIONEM NOVAM IMMUTATAM CURAVIT Dr. julius platzmann. volumen II. LIPSIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI MDCCCLXXXIII UPSIAE : TYPIS B. C. TEUBNERI. CHILIDUGU PARS TERTIA CATECHISMUS IN PROSA & VERSU. TOMUS II. Monaikrii Weftphalie Typis Afchendorfianis. ■7 77- NB. Si forte Benevolus Le&or, ea quae hic habentur , alibi vel in Mfs. , vel in libris imprellis invenerit ; fciat me non fua il- lius. fed illum mea fumpfilfe. V, N. 299. & P, 5. fub finem. <& ® t» 539 CAPUT I. PRECES. REZAN. Per Jignum Crucis. 575. Santa Cruz ta ni gnel meu, inchin ta in pu caine meu, montulmoin inchin ta in fenor DIOS, Chao, Votm cai, Efpiritu fanto cai ta m u&i meu. Amen. Pater nojler. 576. Inchin ta in chao huenu mo ta mle- lu iifchigepe ta mi u&i; eimi ta mi Reyno inchin mo cupape; chumgechi ta mi piel vemgequei Huenu mapu meu, vemgechi cai vemgepe ta Tue mapu meu: Chai elu- moin ta in vill antu cofque; perdonanma- moin ta in puhuerilcan, chumgechi inchin perdonaquebiin ta in pu huerileteu/ lelmo- quilin ta in huerilcanoam 5 huera meu mon- tulmoin. Amen. Ave Maria. 577 dfchieimi MARIA, DIOS ni gra- cia meu opuleimi, fenor DIOS eimi egu ta mlei, pu domu meu iod cumeimi, ta mi pue meu geuyeluchi JESUS cad ciimei cai. A fanta MARIA DIOS ta ni Huque, inchin ta in huerilcavoe chegen ufchindugunma- moin ta DIOS veula, ape lalin cai. Amen. Ll 2 Credo. 54o fHa & dfr Credo. 578. Mupiltun ta DIOS, Chao meu vill pepilvoe, huenu vemvoe, Tue vemvoe cai. Ta in Apo fenor JESU Chrifto meu cai, Vei ta ni mtn votm; Efpiritu fanto meu chegeluyelu ; Virgen fanta MARIA meu geuyelu ; Poncio Pilato ta ni dugu meu cii- tantulgeuyelu , Cruz meu clavos tdculgeu- yelu, lauyelu, rgalgeuyelu cai; minu Tue meu nalluyelu , culan antii meu laluchi pu che meu mogetuuyelu, prauyelu Huenu meu; villpepilvoe DIOS Chao ta ni man meu aniilelu; vei meu ramtupaialu mogelu- chi che, laluchi che cai. Efpiritu fanto meu mupiltun; fanta Iglefia Catholica; pu fanto ta ni comunion; pu huerilcan ta ni entugequen/ mogetual ta ni anca; moll ta in mogeal cai. Amen. Decalogus. 579. DIOS ni toquielchi dgu marii: Cu- la uneleluchi dugu quidu DIOS ta ni raqui- geam; reltte huelumai vill pu che ta ni cii- meleam. Une dugu pii : vill dgu meu iod ahiabimi ta DIOS Epu dugu pii: jurapra- laiaimi. Cula dugu pii : Domingo antu meu, Fiefta meu cai urcutuaimi ta mi ufchiabium ta Dios. Meli dugu pii: Raquiabimi ta mi Chao, ta mi Nuque cai. Quechu dugu pii: lagmchelaiaimi. Cayu dugu pii: nua- laiaimi. laiaimi. Relde dugu pii : huenelaiaimi. Pura dugu pii: coilla dgu pilelpralaiaimi. Ailla dugu pii: ca che m pinom ciilmeien- malaiabimi. Mari dugu pii: ca che ni cu- llin culmeienmalaiabimi. Vachi mari dugu epu dugu meu tauleign: vill dgu meu iod aiuabimi ta Dios , aiuabimi cai vill puche, chumgechi quidu aiiiuqueimi. 656. 603, Quinque Prcecepta Ecclejice. 580. Ta in nuque fanta Iglefia ta ni to- quielchi dgu quechui. Une dugu pii: lli- tugen meu allciiaimi ta Mifla Domingo antu Fiefta meu cai; huechun pouai ta mi allcti- biel, Epu dugu pii : Tipantu meu quine- chi confeflaiaimi ; ape lalmi confeHatuaimi ; cupa comulgalmi cai. Cila dugu pii: qui- nechi tipantu meu comulgaiaimi, Meli du- gu pii : fanta Iglefia ta ni toquielchi ayunan antii ajrunaiaimi. Quechu dugu pii: Diez- mos, primitias cai eluculliaimi, Septem Sacramenta. 581. Ta in Huque fanta IgleQa ta ni Sa- cramento reltlei Unelelu Bautifmo Epu- lelu Confirmacion. Ciilalelu Penitencia. Melilelu Comunion. Quechulelu Extrema uncion. Cayulelu Orden Sacerdotal. Re- ldelelu Matrimonio. AStus Contritionis. 582. Ta in Apo fenor JESU Chrifto, Ll 3 mu- 542 «*&$<#• mupin Dios, mupin Che cai, ta in Vem- voe, Montulvoe cai! villchi dgu meu iod aiueimi ta mi venten cumegen meu: vei ni vla Dios ema, Chao ema, Montulvoe ema, inche aldun cutanduamn vill ta ni piuque meu ta ni pu huerilcan ni vla.- huerilcahue- laian, huerilcahuelaian / perdonaen ta Dios, perdonaen fenor JESU Chrifto, eluaen ta mi gracia ta ni huerilcatunoam. Amen. 662. Salve Regma. 583. lifchieimi Reyna cutanievoechi Nu- que; inchin ta in mogen, ta in cochugen, ta in \igelgen cai ufchitueimi. Inchin Eva ta ni pu pnen ta in giuntugeel mtmeimi; Eimi meu pratulihuein eyutun meu giiman- quechi vachi gumageluchi lof meu. Ta in iifchindugunmaeteu mai, mi cutanievoechi ge inche meu unolpage; pelelmoin cai JE- SUS bendito mi pue meu geuyelu, deuma rupale tva ta in numqueiauqueel. Burenie- voe ema, Cutanievoe ema, quimhuentu- noluchi uUcha ema , Dios ta ni fanta Huque Dios ta dugunmamoinca. Amen. 666. Interrogatiunculce. 584. 1 gei cam ta Dios? mai Padre. Qui- ne Dios gei villpepilvoe , vill quimlu, vill mapu mo mlelu cai. 2. Inei cam ta Dios? Huenu mapu, Tue mapu, vill caque dgu Vemvoe, Eltuquelu Toquiquelu cai; Dios pigei. 3. «Sfc ® dfr 543 3. Antu, ciiyen, huagln, armco, talca, pillan Dios cam ve? mu P.e. vill vachi dgu Dios gelai, huelu Dios ni elel, Dios ni ve- mel ta ni ciimeleam vill pu Che. 4. Mivui cam ta Dios? Quine Dios mtn. 5. Mivui Perfona? ciila Perfona. Unele- lu Perfona Dios Chao pigei/ epulelu Dios votm ; c&lalelu Dios Efpiritu fanto pigelu: moll quine Perfona ca Perfona gei, huelu ca Dios no: Quine Dios mtn. 6. Veichi ctila Perfona meu chuchi Per- fona Chegepauyei inchin ni vla? Epulelu Perfona Dios votm Virgen MARIA ni pue meu chegetui. 7. Inei pigei veichi Dios votm deuma ta ni chegeuyeum? Senor JEfu Chrifto. 8. Santa Maria chem ni vla cam Virgen pigei? San Jofeph ta ni pinom mo rume, peancagelai : Virgen fanta Maria Efpiritu fanto ni gracia mo conibui. 9 Lai cam Senor JESU Chrifto quine cruz meu inchin ni vla? mai P.e. ta ni an- caem lai fenor JESU Chrifto; ta ni pM, ta ni Diosgen cai pepi lalai. 10. Chem ni vla cam lai fenor JEfu Chri- fto ? inchin ta in perdonageam ta in pu huerilcan ; ta in pounoam cai ktal mapu meu, 11. Mogetui cam ta fenor JEfu Chrifto? mai P.e. culan antii meu mogetui fenor Je- fu Chrifto; veimo pratui Huenu mapu meu, Ll 4 avle 544 *i&> ® jfr m avle vachi mapu ramtupaialu vill pu che iii pu huerilcan. 12. Lale ta c\ime que che ta m anca,cheu cam poualu ni pllu egn ? Dios ni mapu meu, abnoalu ta ni tuCtiin; ta ni tepen; ta ni cu- melen e$n cai. 13 Lale huera que che ni anca; cheu cam poualu m pllu egn ; alhue ni ktal ma- pu meu, avnoalu ta ni ptegen, ta ni alim- $en, ta ni hueralen egn cai. 14. Lai cam inchin ta in pllu? mu P.e. lalai inchin ta in pllh cahueUu ta ni pllii vemgelu; ta in laluchi anca cai afle vachi mapu, mogetualu. 15. Ragi Mifla mo pramgele fanta Ho- ftia, Caliz cai; inei cam veimo mlei? fenor JESU Chrifto ta ni anca, ta ni mollbun, ta ni pllu , vill ta ni Chegen , Diosgen cai veimo mlei. 16. Vill vachi dgu mupiltubimn cam? mai P.e. vill quimlu , vill pepilvoe , pepi coi- flatunolu cai Dios ta ni pin mo, 17. Chumaechi quimimn ta pielgen tva ta Dios? vamgechi gnelin mo ta fanta Igle- Ga Catholica. 18. Chem cam ta fanta Iglefla Catholica? vill pu Chriftianogeluchi Che ta ni tauclen, nielu ta ni unen Apo fenor JESU Chrifto; ta ni inan Apo Roma Cara meu mlequelu- chi fanto fumo Pontifice, 19- •$&$<#• 545 Niei cam fanta Iglefia Catholica ciime que ampin inchin ta in pllu ni ampigeam? mai P*e. Rel&e Sacramento. 20. Inei elpabilu veichi Rel&e Sacramen- to? Senor JEfu Chrifto. 21. Chumal? Dituam Dios ni gracia. 22. Chumai chei quine Chriftiano che ta ni perdonageam ni pu huerilcan; ta ni pounoam cai ktal mapu meu? MilTan Pa- tiru meu confefTaialu vill ni pu huerilcan; huerilcahuelaian pialu Dios ni vla ni duam. 23. Chumai chei genolu Patiru ta ni con- fefTaiam ? Re aiiibiel mo ta Dios ni Dios- gen ni vla; udebipe vill ta ni pu huerilcan. .659. 660. 661. 662. 663. 664. 585. CAPUT II. Tres Sermones , quibus di&oe Interrogatiun- culce acclarantur. SERMO PRIMUS, Quo explicantur tres primae Quaeftiunculx. 586. Mari mari pu Ulmen, pu Cona, vill pu mallden cai mari mari! Aldiin dgu nieabun ta mn nutamtubiel/ huelu munan antti gei mtn ta mn pepidugubiel ; vei ni vla muchai centuquelleeimn ; chumal chei cupan ta mn mapu meu. Re eimn ta mn cume- leam, ta mn mollmogeam, cume peuma- ^eam cai. Dituam mai tva ta mn pibiel, Ll 5 nu- 546 <«*, & e*g» nutamtuaeimn quine dgu doi cumelu chei, tepegelu chei quimlan ; quimaimn mai , inei mo, chuml, chumal, chumgechi cai elgei vachi mapu Huenu Tue mapu mai: Quim- bium vachi mu Vuta Apo vill tva vemvoe, Eltuquelu, Toquiquelu cai; ta mn raquia- bium, inaituabium cai vill ta ni piel tvei. Dituli tva inche eimn mo ; moll cdmelea- imn , cume peuma geaimn cai : Ta ni cultin, ta ni manumn mo cai veichi mu Vuta Apo ta ni ferviqueel, inaitulu cai ta ni piel, ca mogen mo moll maialuchi tepen meu. Ta ni iod quimgeam ta dugu, ramtuyecuiime- an. Cume allcutumn mai; cume mlemn, duguquilmn; inche dugupeli, inei rume duguquile. 587. Inei chei eli vill vachi mapu? Dios entubi chem meu no. Chumtn tipantu ge- pei ta ni elgen cutu? Cayu huaranca, ailla pataca , relde mari , quine tipantu cai ( ufque ad hunc 1772 juxta Martyrologium Roman. 25. Decembris) Chumtn antii mo eli? cayu antA mo elbi, muchai pepi vemuyeabui ru- me. Chemchi dgu vemi unelelu antii meu? Doi Huenuleluchi mapu, pu Angel, Tue mapu, co, pelon cai. Chumi epulelu antu meu? pu huagln ta ni mlequeum. Chem- chei vemi ciilalelu meu ? co huente Tue mapu mo mlebulu, ta ni piel mo ta Dios coni *$&,&<& 547 coni pu rgan meu: veimo tipaign ta pu mahuida, pu lafquen, veimo cai ta Tue mapu lletui pu mamll , vill pu lahuen cai. Chumi chei melilelu, quechulelu, cayulelu meu? melilelu meu eli antii, ciiyen, cage- luchi pu huagln. Quechulelu mo pu Cha- Ilua, pu unm cai. Cayulelu meu pu cahu- ellu, pu huaca, pu vilu, caque vamgelu- chi animal Uavacha cai : Veimo ta pu Che Huentu mai, Domo che cai. 588. Tva ta mn pibiel mo quimaimn, quinemel Huenu mapu , Tire mapu , vill caque dgu cai, chem rume gelabuign. El- tubilu vill tvei Dios pigei. Vachi mu Viita Apo moll gebui vill vemquelu, huelu inei mo rume quidu vemgenolu. Ado ramtu- moan, chumal cam eli Dios vill vachi mapu? 589. Deuma quimilmn , chumtn mapu gei; veimo pian: Chumtn mapu gei mai? gei Huenu mapu; gei Tue mapu cai. Ve- ichi Huenu mapu epu geigu: Doi Huenu- leluchi mapu mai, pu huagln ni mlequeum cai. Doi Huenuleluchi mapu chuchi mapu tvei? iod vutagelu, iod pelongelu, iod te- mogelu, iod ctimelu cai vill pu mapu meu. Chumal cam Dios eli vachi mapu? moll peumagelu ica ni mleam. Inei cam geign vachi pu peumagelu ? pu Angel mai ; pu Santo 548 <$& $ <& Santo cai. Chemchi dgu gei cam Angel? Efpiritu gei ta in pllu vemgelu, huelu anca nienolu. Vill pu Angel mlequeign cam Huenu mapu meu ? mu, Vill pu Angel Huenu mapu ta ni llitugen meu elgelu ta Dios mo , ciilalelu chag pichi veimo getuign pu PiUan, utuventugeign cai mu minche Tue mapu meu. Chem ni vla cam? ta ni huerilcan egn ni vla, Vill pu cimeque An- gel udauign cam? mu: udantugeign ciila Hierarquia meu ; moll quine Hierarquia cai cula orden meu. Chuchi pu Angel <$eign unelelu, doi raquivaluchi Hierarquia meu cai ? allcutumn ta ni pu Hierarquia egn, ta ni pu orden cai. Unelelu Hierar- quia pu Serafim, pu Cherubim, pu Thro- no cai. Epulelu Hierarquia pu Virtud, pu Poteftad, pu Dominacion cai. Inalelu Hierarquia pu Principad, pu Arcangel, pu Angel cai. Chumgechi pu Orden meu u- dantugeign pu fanto Huenu mapu mo mle- lu ? aldun meu. Tva ta ni uiii egn : pu Apoftol , pu Patriarca , pu Profeta , pu Martyr , pu Confeflbr , pu Gnelvoe , pu Quimhuentunolu : gehuei pu Santo , pu Santa cai, ta ni mu Vuta Apo egn JESU Chrifto gei; mu Vuta Toquiquelu cai Vir- gen fanta Maria. Inei chei Senor JESU Chrifto , inei cai Virgen fanta Maria ? 590. Ta ni aldun dugunoam, ca coftau meu ««& ® t& 549 meu elcaniebin tafdugun vachi ramtun meu. gehuei mtn dituam ta mn ctimeleal raqui- bin , aiiibin , inaitubin vachi Dios vill Vem- voe , vill Eltuquelu , Toquiqueluchi mu Vu- ta Apo ta ni piel : Vachi Dios mai elbilu pu Angel Huenu mapu meu, inchin cai Tue Mapu meu ; chumgechi cullibi pu cume Angel ta ni inaitubiel mo ta ni piel ta Dios: utuventubi cai pu auca Angel Huenu mapu ciitu, minche Tue ktal mapu mo; vamge- chi cai pu Ciimeque Che inaitulu ta ni piel lloubi Huenu mapu meu: Huera que Che utuventuabi veichi ktal mapu mo cai. Du- amtumn veula, chumtn ciimelcai raquibin ta Dios! inche gnatu ca dgu ni vla cupa- lan vachi mapu meu venten lafqueir mo, venten pu Mahuida mo, venten kdau mo, venten cuniun mo cai , dituam mtn ni ra- quigeal vachi venten raquivaluchi DIOS ; eimn cai ta mn mogeam Huenu mapu meu : Veimo ta mn moll culligeal elgeimn, mo- gequeimn cai vachi Tue mapu meu. Ven- teni. 591. SERMO SECUNDUS Super quartam , 5. 6. 7. 8. 9. 10 & 11. In- terrogationes. Vachi epulelu Coftau meu tafdugupan inalelu ramtun meu inei chei JESU Chrifto, inei cai fanta Maria. Vei piquelen ado, JESU Chrifto mupin Dios mupin chegei cai: 550 «J& $ &? cai : Ta ni Diosgen ta in Vemvoe gei ; ta ni Chegen ta in montulvoe gei. Ta ni Diosgen re Chao niei, Huque no: Ta ni Chegen re Huque niei Virgen fanta Maria lle, huelu Chao no. Ta ni Diosgen pepi lalai; ta ni Chegen lai inchin ni vla Cruz meu. Vei pipei ado ta mn duam : JESU Chrifto Diosgelu, chumgechi pepi Chegei cai ? Chegelu chumgechi pepi Dios gei ? iom ramtumoaen chei: Jefu Chrifto ta ni Diosgen Chao niei ; chem ni vla cam nielai Huque cai ? ta ni chegen Huque nielu , chem ni vla cam nielai chao cai ? 592. Ta mn cume quimam vill tva ta mn pibiel, duamtulaiaimn Huenu mapuchi dgu, Tue Mapuchi dgu vamgeign, Quimn mai: veichi mu Vuta Apo vill Vemvoe, vill To- quiquelu, vill dgu eltuqueluchi Dios, qui- ne gen gei vill dgu mo iod cumelu , iod temogelu , moll gebulu , moll gealu cai Tvei quine Dios gei, quine ta ni gen mo, huelu ciila ta ni pu Perfona mo. Unelelu Perfona Dios Chao pigelu; epulelu DIOS votm; culalelu Perfona Dios Efpiritu fanto pigequei. Moll quine Perfona ca Perfona gei , huelu ca Dios no : Quine Dios mtn. 593. Unelelu Perfona Chao pigequei moll ta ni yallbiel mo ta ni requine votm! Huelu Huelu chumgechi yallbi ? ado pian ta mn peknounoam yallbi Dios ta ni votm pu che vemgelu. Moll geum ta Dios vill dgu meu iod ciimelu, iod temogelu, iod raquivalu, pepi nutamtuvallai vill ta ni ciimegen, qui- du quimui vill ta ni ciimegen ! Vachi qui- mun Dios ta ni votm gei , Mupin Dios , epulelu Perfona cai veichi ciila pu Perfona meu, Vachi Dios ni votm deuma ni che- getun meu JEfu Chrifto pigei. 594. Chumgechi , chuml cai Chegetui , ciipa quimimn cam? allciitumn mai: JE- SU Chrifto ta ni Diosgen mollgelu vemi Virgen fanta Maria ta ni mollbiin meu ta ni anca: veichi anca vamgechi mlgelu, coni- gei Virgen fanta Maria meu, moll Virgen, quimhuentunolu mleum Huaranca , relfre pataca , relfte mari , epu tipantu mo. Qui efl annus prafens 1772. 595. Deuma allcuimn inei chei Dios Chao gei, inei cai Dios votm JEfu Chrifto, ado piaeimn cai inei cam culalelu Perfona gei Efpiritu fanto pigelu! Piquelen mai: Qui- du quimuium Dios Chao, vachi quimun meu tipai quidu ta ni aiuun, ta ni quimge- elchi venten ciimegen ni vla: vachi aiuun Efpiritu fanto gei , mupin Dios culalelu Per- fona cai 596» gei ape vamgeluchi dgu aldun re- mo- 552 ^ $ rfg. mogeluchi Che meu: Tvei peuium quine efpejo mo , co meu chei , huiriuquei vei- mo vill ta ni age, ta ni temogen mo tva, quidu aiuuquei. 597. Afcuduamquilmn , ciime quimnolmn rume tva ta mn gnelbiel; poui yavugechi mupiltubin ta ni piel mo ta Dios/ Tvei pepi coillatunon mo , moll mupiquei ; ta ni vill quimn mo , pepi gnencagelai ; ta ni vill pepilvoe gen mo iod pepi vemi ta in duamtuel meu. 598. gehuei ta mn quimal, chem ni vla Dios ni votm chegetui ? Ta in montulgeal mai ta in huerilcan original mo ! Chemchei vachi huerilcan original ? cume allcutumn cacha ado ta mn nutamtubiel. . Deuma ta ni elgeum Huenu Tue mapu cai, chum- gelu allciiimn unelelu cofrau meu; eli cai ta Dios veimo vill caque dgu unelelu hu- entu Adan pigelu, unelelu domo che cai Eva pigelu. Veimo vachi epu che meu muchai vei pibi : imu vill ta mi aiuel ; re quine v\in mamll meu ilaiaimu. Tva mtn pibi egu, Inaituium vachi Dios ni piel , vei egu vill ta ni pu yall cai , genoium ca kdau, Uouabuign Huenu mapu meu. Huelu ina- itunoium tvei; vei pibi egu cai, mutu lai- aimn eimu vill ta mu puyall cai Chumigu chei. ehuem pu Cuniival inchin! gnenca- gelu *S& $ *& 553 ^elu ta Pillan meu , igu vachi vun mamll meu, Vachi huerilcan ni vla deuma ta ni laium , utuventugeabuigu cai ktal mapu meu, chumgelu huema utuventugebuign vill pu PiQan ta ni huerilcan egn ni vla; inchin cai ta ni pu yall egu marichi no ru- me llougelaiabuin Huenu mapu meu; hue- luquemai ta in biirenieeteu meu ta Dios, Dios ni votm chegetui, lai cai inchin ni vla cruz meu ta in montulaeum. Cachentu- peaimn ta ni chegetun ta Dios ta in mou- tulgeam; huelu tva gei ta mn quimnon mo, chumtn huera gei ta huerilcan. 599. Inagechi ramtumoaen : Deuma ta ni laium fenor JEfu Chrifto cruz meu in- chin ni vla, vill perdonageign cam ta in huerilcan Original pigelu; pouain cai Hue- nu mapu meu? tafduguquen: mu ca. Ta in Bautizageal inchin cai pitui; ta in pepi montunon mo bautizagenolu. Duamtumn ado, chumtn pnegei utucogen ta ni bauti- zageal; chem ni vla cai venten pu cupain inchin ta in Patirugen, ta mn utucoabiel u&ielabiel cai. 600. Tva cai quimaimn, bautizagen re utucogen gei duamtuquilmn. mu mai. Ta ni utucogen mo quine che ta ni anca, Dios perdonaquebi ta Che bautizagelu huerilcan Original egu vill caque huerilcan bautiza- Mm ge- 554 «$&$<#• genoium ula vemgelu, ta ni quine piuque mo afcuduamle vill ni pu huerilcan ni vla: Huente tva eluquebi ta Dios ta ni pllii gra- cia ta ni pepi mupiltual , yavulual, aiuabiel cai ta Dios: culliabin cai deuma lale Hue- nu mapu meu huerilcatunole ; pi ta Dios. 60 1. Uduamgequile , re quinechi pepi bautizagen quine che : epuchi bautizagen ferviquelai, une mu vuta huerilcan gei. 602. Ta mn cume duamtuam ta mn pi- biel ; munan nemel meu unopituquellen.- gei mai quine Dios vill vemvoe; vachi Dios re quinei ta ni gen , huelu culai ta ni pu Perfona : Dios Chao mai , Dios Votm , Dios Efpiritu fanto : Vachi • ciila Perfona meu Dios votm chegetui, lai cai ta in Montu- laeteu cruz meu : Vei gele rume , inchin cai ta in bautizageel , inaitubin cai Dios ni piel; pitui. Venteni. 603. SERMO TERTIUS Super Interrogatiunculam duodecimam <5t* reliquas. Aldiin cuniun geum, avifagenole ta qui- ne che petu pepi montulu veimo; huera^ gei piquelaimn cam? huelu avifagele ta qui- ne che ta ni pepi petuam ta ni namelchi cultin / cumei piquelaimn cam cai ? Vem- gele ta dgu; cume duam mo allcuaimn ve- ula ta mn gnelabiel vachi culalelu couau meu. 604. ^ $ *& 555 604.. Deuma quimimn Dios inchin vill caque dgu ni Vemvoe gei; chem ni vla chei vemein mo, Ta ni ferviabiel vei, in- chin cai ta in llougeam Huenu mapu meu ta ni ferviuyebiel ni vla : Dios mai vill ta ni ferviel tvei vachi mogen meu, Uouabin pi deuma lale Huenu mapu meu: huelu ta ni fervinobilu tvei, utuventuabin ktal mapu meu ta ni anca pllii egu, pi cai, Ta ni anca pllii egu piquen! moll quine inchin meu ta ni men mo anca pllu cai. Vachi pllii pepi lalai , ta anca laquei ; huelu able vachi mapu mogetuai ta ni taugeam ta ni pll\i egu. Vill ta mn pibiel mo chagalei ta cuniun ta mn poual ktal mapu meu , ferviu- yenobilmn ta Dios. Chem cam gei fervi- bin ta Dios? inaitubin gei Dios ni piel. 605. Chem piquei mai ta Dios? Hueril- canoium Ma Adan Eva cai ta in unen pu Chao, requinebui Dios m piel; huelu deu- ma ta ni huerilcaium; ta ni viilknogen mo pu Che ni duam huexilcatuam / doi piel eli ta Dios: ado mai pian veichi doi pnegeel ta mn quimam; ta mn iod vdlknogen mo ta ni inaitunoabiel egu. 606. Vei piquei ta Dios: Valiuquilmn, ramtuquibilmn , ciipa incagequilmn pu auca Angel meu pu pillan, pu alhue lle ve; ta ni pu ferviqueel egn meu no cai, pu Calcu, pu Machi lle ve. Dios mo poulaimn , pu Mm 2 Santos, 556 «$& % Jfr Santos , fanta Iglefia Catholica mo cai : ta mn pu cutan meu cume que lahuen meu ampinmageaimn. Vei piquei cat ta Dios: raquibimn ca ta mn pu chao, pu nuque cai: hueraknobin, huitafcubin egnchei, viita hue- rilcan gei. Iom piquei ta Dios : huene- quilmn, huincuquilmn cai ca che ni cullin: Huaca , cahuellu , macun , ca vuta cullin chei huenen, vuta huerilcan gei: Mapuche Huinca chei gele, pivallei. 607. Huagequile, crdiauquile pu che, piquei cai ta Dios : ta ni yallam pu che , ca- Ui pinomtupe pu che, huelu quine mtn, ucullaiabi tvei lan ciitu : iod pu domo che gapitubilmn , munan antu meu petu mo- gequeimn , tepelcaiabimn ta mn anca ; hue- lu ca mogen meu moll antii ptecageaimn. 608. Doi piquei ta Dios: ial meu ptitun meu cai venten mtn tugepe, chumtn ciimei yaviituam; huelu ctime gollin, quimhue- nole ula ta che, gollilcabin chei ca che, chumgelu vemqueign ta mn uleteu ta vinu, catitubile rume tva Rey , Dios cai ; vuta hu- erilcan gei. 609. Veichi pu Huinca ta mn uleteu ta vinu , veichi huera pu Toquiquelu cai li- cencia eluquelu , quimbubile ta Rey ; pea- buign ta Rey mo ta ni cauchu hueracaiabu- eteu egn, chumgelu mutu peaign Dios mo ta ni caftigaiaeteu egn: hueluquemai vill mapu *& $ d& 557 mapu mo mlequelai ta Rey , cheu mlelai pe- pi quimlai chem chei vemgequei; Dios vill mapu mo mlelu, vill quimlu rume cai, va- chi mogen mo ula ad nielai muchai caftiga- iam; huelu vau mo caftiganole; mutu ca- ftigaiai ca mogen meu, 610 Inagechi tvei piquei ta Dios: Hue- racaquibilmi ca pu che, chgarciibium, lagm- bium ve chei. Coilla dgu pramlaiabimi cai , calcu che , huenevoe che , nua chei gei piqueum: une vill pu che meu cumelcaia- bimi. 6 ii, Vill tva ta mn allciiel Dios piquei. Ta mn pounoam ktal mapu meu, praiam cai Huenu mapu meu, vill tva opulabimn. Vei ni vla ado quimbimn ta cuniun ta mn pouam ktal mapu meu Huenu mapu mo no, opulnobilmn chei vill vachi Dios ni piel : Vachi cuniun quimlcaeimn ta mn pepi petu montun veimo, Chumgechi chei mon- tuaimn? ciime confeflan mo ta mn vemel- chi pu huerilcan , huerilcahuelaian ta mn quine piuque meu pibilmn ta Dios. 612. Vemn ca mai vill tva: raquihue- quilmn ca antii meu ta pillan, pu calcu no cai. Re fanta Cruz ta ni gnel meu pium quine Chriftianoche , venteni leptimam vill pu alhue: huelu raquibimn ta mn pu chao, ta mn nuque cai. Vemnolmn chei, perdon nillabimn, Unoltumn ta mn hueneel. Mm 3 613. 55» •$&$<#• 6 13. gapitulu aldiin pu domo che, tulipe quine ta ni doi aiuel , pinomtubipe inche ta ni vutalen meu ta mn mleam vei egu mtn lan ciitu : Deuma lale quine pinom huentu chei , domo chei , pepi pinomtui cagelu. Perdonaumn quine cagelu Dios ni vla, in- aittunn cai vill ca Dios ni piel. 614. Ca dgu duamtuquilmn ! vill tva To- quiquelu Dios Uechi: Dios pitulen, cufli- quelu Huenu mapu meu; hueracabilu cai ktal mapu mo pu huerilcavoe; inaituvalu tvei ta ni vill vemvoe gen mo, vill Toqui- quevoe gen mo, ta ni venten vutagen, te- mogen , apogen , cumegen mo cai ; geno- bule rume Huenu mapu, ktal mapu cai. Lalaiain cam quine antd vill inchin ta in chegen, ado, muchai cai, chumgelu venten ca pu che larumeign. Chumtnmoi mai vachi mogenl doi cumelaiabui cam ado in- aitubin vill Dios ni piel , veimo deuma lalin poun Huenu mapu meu moll tepeam, moll ciimeleam moll mogeam cai. Tva ciilmei- equen , vei ni vla inche cupan , vill caque pu Patiru cai. Venteni. 615. CAPUT III. SERMO QUARTUS fuper Interrogationes duodecimam, IStiam & 14tam. Mari mari &c, 586. Deuma ca mita acun ta •%*%!<& .559 ta mn mapu meu, huelu chem quintupalu? Ta mn ial , ta mn cahuellu , ta mn huaca , ta mn ovicha, ca te, cuQin chei quintupa- bin cam ve ? mu ca. Vill tva ta ni ruca mo mlelai cam? inche vei quintupalan. Ta mn biireniebin meu conpan ta mn mapu meu, Dios ni dgu nutamtuupaquein ! Vuta dgu llechi , vill pu che ta ni pllu ni mogepeium llechi, vei gneituluin. Ciime mlemn, du- guquilmn, inche dugupeli, inei rume du- guquilepe. 616. Allciitumochi pu peni ema, pu la- mtien cai/ Inchin cahuellu no, tehua no, ovicha no.- chem chei inchin? Che no cam? lale cahueQu , vill ta abi : namtui ni anca, ni pllu cai : quine vla abi vill ta ni cahueQu gen. Inchin vemgelain. Lale ta Che, ni anca lai , huelu ni pllu lalai ! Laclolai ta in pllu ta in anca egu ; namtulai ta ni pllu : pllu anca mo tipai mtn! udaigu anca pllu egu cai : huelu pepi lalai pllu Dios ni toquin meu: mogepe, moll antu mo mogepe ta pllu , piquei ta Dios. Ta in laluchi anca cai able vachi mapu, mogetualu. Mupin dugu tva! vei ta pu Huinca, pu Muruhuinca cai mupiltuquei. 617, Huelu ta in pllii lanole, tipale cai anca mo mtn ; cheu uquei ? Vei inche piu- ain ado : Ciime allciitumn cacha. Epui ta mapu ta in pu pllu ta ni poumequeum ti- M m 4 pale 56o «$&> & ^ pale ta in anca meu, Quine mapu Hueriu mapu llechi; ca mapu pu alhue mapu pi- gei, Huenu mapu vuri antu, vuri ciiyen, vuri huagln mlei: alhue mapu mu minche Tue meu mlei cai. Quinelque pllii ni anca meu ta ni tipaium mo, Huenu mapu mo praquei ; caque pllu cai alhue ta ni mapu mo pouquei cai. 618 Huenu mapu mo pralu, tuyugechi prai pemebilu Dios ta ni age ; Dios m ruca meu ta ni mleam/ Dios egu ta ni ctime mo- geam vill antii , moll tipantu meu. Vill va- chi pu pllu Huenu mapu mo poulu, Dios ciime dugubi, roblbi, quine Chao vemge- lu aldiin mari mari pillebi, ciime tafbi, al- diin manumbi, aldin vutaque cullin elubUu cai, Venten ulmen gei ta Dios, aldim cii» me piuque niei ta Dios, vei ni vla quine no rume cuniivalgei Dios ni mapu meu: Vill ulmegeign , quine no rume huenanmagei^ quine no rume aretumogelu cai. Vill vachi ciime que pllu opuniei cullin , iodi ni cuflin vill pu Ulmen vachi mapu meu mlequehr ni cullin mo. Cutan cai quimgelai Dios ni mapu meu; pichi afciiduamn rume allcige- lai: lucatun cai quimgelai; aniipiuque nie- ign , epunple tepeign ; peni , lamften chei piuign, aiuuign cai. Inei rume kudauca- voe gelai Huenu mapu meu : Vill ni dua- melchi cullin ni mogeam, ni yavutuam^ ni ^s^ 561 ni tuuiiam cai, re mari mari Dios elubi. Vemgei ni mogen, ni mlen, ni tepen vill ta pu pllu Huenu mapu meu ditulu. 619. Huelu pu cunuval alhue mapu mo deftugelu calei, calei ta ni mogen! alhue pillan chei , Diablo ta in piqueel , inchin ta in caine no cam? ta in udeeteu ni huera piuquegen meu? Vei ni vla pu che alhue ni mapu mo cunival gei. Vachi huera ma- pu, alhue ni mapu lle, opui ktal; villple meu liibL Quine challua leuvu mo, laf- quen mo chei pelabimn? ni hueuuln pela- bimn cam ve? Veichi villple meu cogei; huentu mo ple, minche mo ple, minuple, pun mo ple, vuri mo ple cai rumei ta co: Vemgei cai pu cuniival ta ni mlen alhue ta ni mapu meu: vill ple meu areign; ni na- mun, ni lonco, ni queuun, ni piuque, ni puta, ni ge vill ptequei. Vei ni vla vill antii gumaquelu egn, eyutulu egn cau Vei ni mlen pu cunuval pllu ktal mapu mo» 620. A cunuval inche! pile rume, raqui- gelai : calli gumape , pigei : deuma rupai burenien antu; afnoaluchi tipantu mlehue» ai, pigei cai, Vachi huera que che alhue mapu mo mlelu, cullin nielai rume; pichi te rume nienolu egn; ial no , putual no, hua no, poni no; pichi almorzan rume eluge- laL Uncon em ! pile , aiegei : ciime ro- quin aiuabuimi picatubi alhue, huelu cagei Mm 5 ad 562 «J& $ Jfr ad mapu , pituquellebi cai. LLavacha , quirque , vilu mai ta mi iael ! aren titi , vu- napue cai elugeaimi : vei ta mi ptitiial. Aiti- lan pitule rume , chumgelu cumentuabin venten huera ial ; tva pitule; allc&gelai, Aiiilmi, aiunolmi, vill huera vilu rulmeai- mi, pigei. t>2i. Mlehuei vill vachi cunAval pu pllu ta ni cutantulgepeium, Vill tva epunple iideuign ; cainetuuign , huera que tehua vamgelu imatuulu egn ; pepi chagtuuge- bule egn , vemabuign / moll quine cai pe* pi lagmubule, lagmuabui, quine vla abam ni huera cutantulgeal : huelu pepi lallai : cu- tantulgeai, huera mogeai afhochi antu, a- vnochi tipantu meu. 622. Mupin dgu vill tva pu peni ema, pu lamiien ema! led dgu mai : coillatupa- lan , coillatu caman pu Patiru no. Epu mapu gei vill ta che ni poupeium acule ni anti ! ado ramtumoaen : inei chei poualu Huenu mapu meu; inei cai na&alu ktal ma- pu meu? tva piuain ado: 623 Huera che gelu, huera piuque ge* lu, tecanobilu Dios ni toquin, inaitunolu Dios ni piel , alhue ruca mo tucugepe pi- gealu egn: pu huenevoe mai, huincubilu ca che ta ni te, ovicha mai, cahuellu mai, huaca mai , efpuela mai , ca que vuta cuilin, te chei; venten huera mapu mo conpe, pi- gei. ^, $ <& 563 ^ei. Veimo amulgealu cai ta nuamiauvoe, damentuvoe, miivoe, mugevoe cai: lagm- chebilu cai, chgarcimbilu chei/ vurentu- quebilu cai ca que che , alhue ta ni mapu meu conalu cai, 624. Mlehuei cai ca huera que che mutu poualu vachi huera mapu meu, vill, vill, huaranca gebule rume, huifcontualu ktal ruca mo. Inei chei tvei? aldun cure gelu- chi pu huentu, epu chei, iom chei melu, Dios ta ni mupin toquin meu alhue ni ru- ca mo elmegealu egn. Ado mai vachi hue- raque che munan antu meu , petu moge- queign , tepelcaign ta ni anca ; huelu ca mogen meu moll antu, vill tipantu meu ptecageaign. Veichi huera pu che acule ni laial, avle ni lihuen; abai cai ni tepen, ni nuamogen , epu curetun ; epu , cula , iom chei gapitun afalu cai. Ventenpe mtn vachi huera huentu ta ni nuagen; afpe ni aldun cure egu ni mletun pialu ta Dios! afnoluchi tipantu meu aldun cure egu mle- abui cam ve? mu mai. Vuta Ulmen gele rume; raquigebule rume vill mapu mo, al- diin cullin rume, aldun te rume niebule; lhicagebule rume ca pu ulmen meu, pival- lei tva : iod vuta Ulmen gei ta Dios ! ul- mengen ni vla, aldun cullin nien mo, con- quile alhue mapu mo piai cam ta Dios? Veichi cad mupin Toquiqueluchi mu Vuta, Re 564 <&>&,£*» Re Apo cai? mu ca. Vill epu cure gelu, iom gelu chei, huera peuma elugeai, acule ni lan antu. 625. Huelu gelai vachi dgu pimoaen chei? aldiin cure nielain: quinei ta m unen domo, ca que mall&en mlele rume ta in ruca mo, cure gelai: Ta in Criadas, ta in Servieteu llechi: Ta pu Huinca cai aldim criadas gelai cam ? huelu nehue gelai ta mn piel. Vachi pu mall&en egu, criadas ta mn piqueel, quine gtantu meu umautu- laimn cam? chumgelu mai cure gelaign pi- tuimn. Pu Huinca vemlai, vembule cai; alhue ktal ruca mo pouai cai. Vill huera que che aldun domo che egu umautulu, nuamiaulu cai, Huinca gele chei , reche- gele rume ; vachi ktal mapu mo poualu : ni Huincagen meu calli conpaquile pigelai: Re Chegen meu cai, deftugequile huera meu , pigelaiai cai. Vill , vill nuamiaulu aldiin cure meu, afnochi tipantu meu liibai ktalchi ruca mo. 626. DIOS ni piel tva, pepi catwtugelai Dios ni toquielchi dugu, pepi unotulai Dios ni nemel : Vemgepe pile ta Dios , mutu vemgeai mai. Vei ni vla nehuegechi ta pu Patiru c£me que Huerquen vemgelu vei pitubi ta pu Huinca , vill ca que pu che cai : Ta mn pounoam Alhue ktal ruca meu, qui- ne mtn pinomtumn/ iom cure tuquilmn. 627. &<&» inaduamtubin ta ni pu huerilcan. Epulelu: afciiduamn , lladciin cai. Culalelu : Hueril- cahuelaian pin. Melilelu: entubin ni hue- rilcan ica. Quechulelu : opulbin ta ni pi- geal Patiru meu, 2, Chumgechi inaduamtuabin vill ta ni pu huerilcan? une rezaquelu Inchin ta in Chao , nillan Dios ni gracia ta ni cume quimam ta ni pu huerilcanj mupigechi ta ni afcuduamam ; vill entuam ; c&me Con- fcffaiam cai. Veimo duamtun chuml chei inagechi entubin ni pu huerilcan; opulbin chei ni vemael Patiru ni piel mo; elcalbin chei quine huerilcan; inalelu Confaflan mo ciitu chemchi huera dgu vemtun. Vei ni vla iom duamtun chumgechi , chem cai ta ni ruca mo , Iglefia mo , rpu mo , caple chei ; vachi veichi taun cahuin mo chei; lihuen , tavuia mo chei , quine antti meu hueraknobin ta Dios mo, pu che mo chei, pu nemel mo , pu vemel , pu duamtuel , ucaln mo chei huerilcan. 3* Chuman ta ni afcuduamam vill ta ni piuque mo ni huerilcan ni vla? yaviigechi mupiltun ni quimbiel ta Dios vill ni hue- rilcan; vill duamtuel, vemel, nemel, ucaln cai quidu ta ni ge meu ta ni utintubiel. Iom mupiltun ta ni mu aldun cutantulcabiel pu che huerilcan ni vla. Duamtun chuchi yovugei •$&$<#• 569 yovugei calli duam mo Dios ni ullcun mo mletun, vei ni cuii mo mleum ni anca, ni pllu, vill ta ni cume peuma cai. Duamtun cai ta ni cauchu manumnon JESU Chrifto meu, vei ta ni connoam ktal mapu meu, praiam cai Huenu mapu meu , utuntubi vill ta ni mollbiin lalu cruz meu. Huelu- quemai iod duamtun chumtn aiuvali, raqui- vali , inaituvali cai ta Dios ta ni venten c\i- megen, temogen, apogen, Diosgen ni vla. Inagechi mupiltun Dios ta ni ciipa perdo- nabiel vill ta ni huerilcan ciime Confeflan ino , ta ni magelbiel vill pu che tva mo , ta iti aldiin ciipa peumacabiel cai. Vill vachi clgu duamtubilu, mupiltubilu cai piquen: Ta in Apo &c. 582. Ca afciiduamlluchi re- zan, ulcatun chei. 659. 662. 4. Chumgelu huerilcahuelaian pian mu- pigechi, vill ta ni piuque mo cai? c\ipa u- calbilu vill ta ni rupaluchi huerilcan , vill caque dgu ta ni yeeteu veimo, Doi ciipa unoltubilu ca che ta ni raquin , ni te , ni cullin, hueracabili chei quine che ta ni ra- quigen mo, ni cullin mo chei. Inagechi ta m pu caine meu quine piuque mo per- donabilu. 5. Chem piqueimi Confeflaqueum mo poulu? deuma taflu Bendicion vei piquen: Ta in Apo &c. 582. v. Inche Huerilcavoe N n con- 5?o 9*3i3 ® t» confeflabin vill pepilvoe Dios meu , moll Virgen fanta Maria cai , vill pu Santo meu, eimi mo Patiru Dios ni vla mlelu , ta ni al- duchi huerilcauyen duamtuel , nemel , ve- mel mo cai. Veimo piquen chuml inage- chi confaflauyen , cume entubin cai vill ta ni pu huerilcan petu cume entunobiel; chumgechi, chumtn mita cai huerilcabun. 6. Chumqueimi deuma confeflalu? ma- numbin ta Dios ta ni perdonagen : veimo opulbin ni vemimi pigeel Patiru mo. 7. Pepi entubi cam ta Patiru ta ni con- feflamom che ni huerilcan ? mu ca. Ca que che rume allcuuyelu Confeflalu quine che ni huerilcan, caple pepi entulaign. Vei ni vla hueragei aldun inaulen ta Confeflaque- um mo. 635. Ratio interrogandi accedentem Indum Chilen/em ad Poenitentice TribunaL 1 . Chumtn antii , cuyen , tipantu mo Confeflalaimi ? 2. Opulbimi cam ta mi pigen Patiru mo? 3. Piflan, antu, cuyen, ca que dgu chei ufchibimi cam Dios vemgelu? 4# Machituimi, machitugeimi chei? 5. Coifla dgii jurapraimi cam? 6. Domingo anti meu, fiefta mo cai pe- pi allcduyelu ta Mifla, allcubimi cam? mi- vuchi allciilaimi chovuum ta mi duam? 7. 7. Ayunan antii mo ayunaimi cam ve? 8. Raquibimi cam ta mi chao , mi nuque, ca pu Toquiquelu cai? ta mi rucatuche cii- me glambimi cam? 9 Lagmlaimi ta quine che, chgarculai- mi ta quine che? laiabui veichi che pibui ta mi duam vill ta mi piuque mo ? io. Huera duamtuel niebuimi cam pu Mall&en mo, pu huentu mo? mivuchi ve- mabun pibui ta mi duam? yehue genoque- chi maldutubimi cam ve tepen mo? Hue- rilcaimi cam huentu egu, mall&en egu chei? chumtn mita ? pinomgelu egu cam ve ? monmahue gelu egu cam ve ? chem gebi- mi veichi huentu, veichi mall&en? eimi cai pinomgebuimi , pinomlabuimi chei ? quidu eimi maldixtuuimi tepelcaiam ta mi anca? tipanmaimi cam ve? nudotuimi cam? ibum egu che gebule vemgelu, huerilcaimi cam? ii. Hueneimi cam? hueneabun pibui ta mi duam? unoltubimi ta mi hueneel? al- diin mobui? 12, gollimi cam? quimhuelabuimi cam? huerilcaimi cam ta mi gollin mo? gehuei cam ta mi confeiTaial? Nn 2 636. 572 ^ $ ^gt 636. CAPUT VI. DE Ssmo EUCHARISTLE SACRAMENTO. §•' 1. Zte Communione Infirmorum feu facro Viatico. Pax huic domui&c. V. Riiuale Romanum vel Mexicanum. Mari mari votm, chao, papai, nahue! Ta mi ciune llouam ta in Apo fenor JESU Chrifto ta in vemvoe, montulvoe cai, vau ta mi eluupaeteu yavtigechi mupiltuaimi vill ta mupiltuel fanta IgleOa Catholica & mupiltun Hic inferitur Catechifmus ; gei cam ta Dios ? &c. 584. Deinde Sacerdos profequitur : Tva ta mi mupiltubiel mo , uf- chibige vachi fanta Cruz, muchatubige cai: dfchieimi fenor JESU Chrifto, cume ul- meeimi cai, ta mi lauyen mo inchm ni vla cruz meu. 637. Allciaen votm! nahue! Vachi fanta Hoftia ado ta mi eluabiel , Ta in Apo fenor JESU Chrifto gei, mupin Dios , mupin Che cai : mupiltubimi cam ve? R mupil- tun. Ciipa lloubimi cam ta mi cumeleam ta mi pllu, ta mi anca cai? R ciipa Uoubin. Vamgechi ta mi ciimeleam, vill ta mi hue- rileteu perdonaiabimi ? Br. perdonabin. Per- donaechi mo piaimi cai , vill ta mi hueril- cael. «$£>$<#• 573 cael. #. perdonaechi mo mai. Inagechi vei pige: Ta ni fenor JESU Chrifto ema! ta ni pu huerilcan ni vla llouvalnolu ta ni piuque meu: re ta ni Bureniebiel mo Uou- eimi: vemgepe mai ta ni perdonaiam ta ni pu huerilcan, ta ni moll mogeam, cume- leam cai. 638. §. 2. De Sacramento Extrema Unttionisr. Allcutuge Votm, nahue ema! $ehuei ca Sacramento Extrema Uncion pigelu. Va- chi Sacramento ampinmaquebi anca ni cu- tan , cumele chei ta mi praiam Huenu ma- pu meu; ampinmanole ta anca, ampinma- bi pllu, yayululbi cai ta ni cume duam mo laiam. Cupa Uoubimi mai vei ni vla vachi Sa- cramento? R. Ciipa lloubin. Reliqua v. in Rituali. §• 639« § 3. Do&rina de Ssmo Euchari- JHa Sacramento. Prceparatio ad /acram Communionem. 1. Chem llouin fagrada Comunion meu? mupin anca fenor JEfu Chrifto ta ni moll- vun cai, mupigechi mlelu pu minu cofque ni vemgen mo. 2. gehuei chei cofque Santa Hoftia meu ? mu ca. Miffan Patiru fanto nemel huente cofque deuma ta ni pin mo, veichi chem no getui, Nn 3 3. 574 «Sfc, ® d&» 3 Petu pegelai cam ta cofque? Cofque pegelai, ni vemgen mtn, vei mtn pegei. 4 Cheu mletui mai ta cofque? fenor Je- fu Chrifto ni mogeluchi anca getui. 5. Vill vachi dgu mupiltubimn cam? mai Padre vill quimlu, vill pepilvoe, pepi coi- Ilatunolu cai Dios ta ni pin mo. 6. Tva ta in mupiltubiel mo lucutuge- chi piain. 640. Oratio ante facram Communionem. A fenor JEfu Chrifto aiiielchi Montulvoe em! mupiltubin ta mi mupigechi mlequeel fanta Comunion meu, cofque vemgele ru- me. A aiuelchi Chao em! chumtn ciitu aiftgean eimi meu! Quine huerilcan nieno- lu rume, ta mi anca ulbimi venten cutan- tulgeam inche ni vla ; ta ni aiubiel mo u- tuntubimi vill ta mi mollbun; inagechi pl- tegelu cruz meu laimi inche ni vla, ta ni dituam vill ta ni pu huerilcan ni perdon; ta ni montuam ktal mapu meu / ta ni di- tuam afhoalu tuy&al Huenu mapu mo: ado petu vachi ni aiabiel mo magelen Uouam ta mi anca ta mi Diosgen egu, c&pa eluu- tuen ta ni iael. Chumgelu manumabin tva inche! pequebin A pequebin aiaelchi mon- tulvoe em! ta mi venten c£megen! vei ni vla villchi dgu meu iod ai^eimi , «debilu re ta mi aiwbiel mo *, vill ta ni huerilcan , hue- rilca- ^fc $ Jfr 575 rilcahuelaialu marichi no rume eimi meu ai^elchi Montulvoe em ! vachi duam mo cupa. llouaeimi : Cunapage mai , cunapage ai&elchi Chao em! eluaen ta mi anca egu ta mi gracia ta ni huerilcatunoam ; ta mi piel inaituam vill ni mogen meu. Amen. 7 Tavogele chei Santa Hoftia ? Petu mlehuei fenor JESU Chrifto moll quine chag mo, tavogenolu mo vemgelu: vill ca pu Hoftia mo cai. Vei ni vla iom tavlai epu Hoftia, quine chei, llaft chei taflu. 8. Chem mlei malhue meu pu comulga- lu ni p^t&queum mo? Re co gei urcumam fanta Hoftia. 9. Chem pnegei cume comulgaam? c&- me quimai quine che ta mupiltun , ca que Dios ni dgu cai. 2. Lifgeai huerilcan mai. 3. Re lihueleai ragi pun cutu. 10. Chumgechi lifgeai quine che hueril- can meu? cume confeflan mo. Vuta hue- rilcan mo Comulgalu hue vuta huerilcan vemquei. 11. Vill u&au gracia tavign fanta Co- munion meu? mu Iod cume piuque mo aculu vachi Ssmo Sacramento mo , iod al- dulu gracia tafquei ; ta ni pllu iod temolgei Dios ni age meu; yav&lgei cai huerilcatu- noam. 12. Chumai quine che Comunion mo. 1. Lucutuai. 2. Comulgpan panu huenuabi Nn 3 uun 576 ««fc $ d& u\in ple. 3. ni lonco huenutuabi, negiim- laiabi cai. 4. Elupale Patiru fanta Hoftia^ nulaiai ta ni uun , entuai cai pichi ta ni que- uim. 5. Deuma ta ni lloun fanta Comunion, tuai pichi malhue meu ta ni mlenoam chem rume uiin mo. 6 Vei mo lucutugechi lif- chiabi mu aldun \ifchivaluchi Sacramento^ caqlcleluchi pu cuti meu , naftcleluchi ge meu cai, ta ni mlequeum mo utuai. 13. Chumam deuma ni comulgaum? ma- numabin, lifchiabin cai inche mo mleluchi Dios vachi rezan mo, ca ta ni quimelchi rezan mo chei. Vei mo tiifculaiain muchai. 641 Gratiarum a&io pojl facram Com- munionem. A Senor JESU Chrifto inche meu mlelu aiuelchi montulvoe em! Chumgelu manu- maeimi, chumgelu ulmeaeimi ta mi venten cii- melcauyeel ni vla; deuma ptegeabun ktal ma- pu meu ni aldCln huerilcan ni vla ; huelu eimi ni bdrenievoechi Chao em ! aiiilabimi tva. Ta mi aldiin valiqueluchi mollvim ni vla , ta mi lan ni vla conlan petu ktal mapu meu : Hue- luquemai aldin peumegelu lloueimi vachi antii ta ni iael. Lucutueimi mai venten cii- melqueluchi chao vill pu fanto Angel egu: quine dgu mtn nidaeiu ta mi quechu chgar- cim meu , eluaen ta mi gracia ta ni marichi no rume huerilcatunoam. Eimi cutanievo- echi Huque Virgen fanta Maria em! di- tuaen •$&$*#• 577 tuaen tva eimi ta mi fanto Coni meu: vachi duam mo mari mari ufchitueimi piquelu vill ta ni piuque mo fanto Gabriel egu: ufchi- eimi Maria. 577. 583» 666. 14. Mivuchi comulgaiabun ? Santa Iglefia quinechi comulgape quine tipantu mo, to- quiquei; huelu aldun cumei aldun mita co- mulgan, fanta Comunion ni venten cumel- geum. 642. §. 4. De facrofantto Miffcz Sacrificio. 1 . Chemgei ta Mifla ? Cofque ni , Vinu cai ni vemgen mo mlelu fenor JEfu Chrifto ta ni eluutuel, niogeluchi che laluchi che cai ni cumeleam; ta ni inaduamtugeam cai ni aldiin cutantulgen cruz meu. 2. Chumquei mai Patiru ta ni Miflan mo? Miflan Patiru fanto nemel huente cofque, vinu chei ta ni pin mo dullibi fenor JESU Chrifto ta ni mogeluchi anca: vei mo fenor JESU Chrifto chumgelu cuivi eluui fanta Cruz meu, vamgelu Mifla mo eluutuquei ni ciimeleam vill pu che. 3. Aldiin ciimei cam allcumiifan ? gelai dgu iod cumelu iod aiugelu cai Dios mo; Ta Mifla mo aldun raquibiin ta Dios , cama- ricucabium vei ta JESU Chrifto ta ni ra- quivalnoelchi ciime vemel egu. 4 Chumgelu ciime allcuain Mifla? Reza- quechi utintuain Miflaquelu Patiru mtn. Nn 5 643. 578 «$& $ dfr 643. De fan&iffimo Rofario. U\ Raquigepe Dios Chao, Dios Votm, Dios Efpiritu fanto ! ]£. Chumgelu cuivi gebui , adogei , gealu cai moll antii meu. ufchieimi Maria Dios Chao ni nahue em! lifchieimi Maria Dios votm ni nuque em! ufchieimi Maria Dios Efpiritu fanto ni ai- uelchi Efpofa em! ufchieimi Maria quimhuentunolu ta mi conium ula , ta mi conibuium , deuma ta mi conium. 644. CAPUT VII. De Sacramento Baptifmi. 1. Chuchi unelelu gei, iod pnegeelchi Sacramento cai ? Bautifmo gei. 2. Chem ni vla unelelu gei ? Ta in Chri- ftianogetun mo Bautifmo meu, veimo cai ta in pepi Uoun ca fanto Sacramento ica. 3. Chem ni vla Bautifmo iod pnegeelchi Sacramento gei ? ta ni pepi pranon mo Hu- enu mapu mo bautizagenolu. 4. Chemchi huera dgu mo montuin Bau- tifmo ni vla? Ta in unen pu chao ni hue- rilcan meu, huerilcan Original pigelu: qui- du inchin ta in pu huerilcan mo cai, ta in vemel utucogenoium uiiielgenoium ula cai, 5. Chemchi huerilcan gei ta in unen pii Chao ni huerilcan? V. 598. 6. Vill pu Che Adan ni huerilcan nielu che- ^fc ® *» 579 chegetuign cam ? mai : Senor JESU Chri- fto, vei ta ni fanta Huque Virgen cai fan- ta Maria cai mtn no. V. Dedicatoriam lati- nam. 7. Chemchi co pitui cume Bautizageam quine che? re co/ maun, leuvu, lafquen co vemgelu : vamgei cai Ueumgele ta pire , chapad chei , mtilven cai. 8. Cheuple utuntugeai co ? utuntugealu ta ni tampal anca meu / huente lonco pepi utuntucogele tvei. 9. Chuchign pu nemel pigealu mupin bautizageam? Inche Bautizaeimi Dios Chao, votm cai, Efpiritu fanto cai ta ni uto meu. Amen. 10. Iom pepi pigelai chem no rume? mu ca. 11. Pepi ucalgelai cai chem no rume? Chem no rume. 12. Chuml chei pigeaign vachi nemel ica? petu utulcogei ubigealu. 13. Inei chei huente uiiigealu utintuai co ? piquelu ta netnel quidu tvei utuntu- quei co, cagelu vembule; mupilabui Bau- tifmo. 14. Inei chei utuntuquelu co ? Miflan Patiru , diacono chei ; huelu genolu tvei ; moll quine quimluchi che pepi utulcoi cai. 15. Chuchi pu Perfona monmahue ge- tuign vei ni vla ni pepi pinomcagenoal qui- ne 5«o ^fc %i Jfr ne cagelu mo? une utulcoquelu utucogelu cai. 2. Veimo utulcoquelu utulcogeluchi pu Chao cai. 3. Huichatuquelu Padrino utulcogelu ni nuque cai; Madrina utulco- gelu ni chao cai. 4. Inagechi Padrino u- tulcogeluchi domo che cai; Madrina utul- cogeluchi huentu cai. 645 Interroganda ante Baptifmum jux- ta Rituale Mexican. 1. Chem niQaqueimi fanta Iglefla mo? Mupiltun. 2. Chem dituaimi Mupiltun mo? ni moll mogen. 3. Aiiilaimi ta pillan ? aiulabin. Vei ta ni vemel aiiilaimi cai? aiiilabin. Alhue ta ni gnencan , huera glam chei , aitilaimi cam ve? aiulabin cai. 4. Ciipa utulcogeimi bautizageam? mai Padre. 5. Ciipa Bautizageimi ? ciipa Bautizagen. 646. CAPUT VIII. De Confirmationis Sacramento. 1. Chem gei Confirmacion ? Sacramen- to gei, vei mo Chriftiano che yavulgei ta ni yaviigechi mupiltuam vill Dios ni piel. 2. Chem pnegei ctime Uouam ta fanto Sacramento Confirmacion pigelu? lifai hue- rilcan meu. 3. *&> & t» 581 3. Chumgechi lifai quine Chriftiano che huerilcan meu? cume Confeflan mo. 634. 647. De Sacramento Ordinis facru Chem cam Orden pigei ? Eimn molai vachi dugu pu Vochm: Vei mtn piaeimn ta mn quimabiel: Tubilu vachi Sacramen- to, Miflan Patiru getui; vei mo cai pepi ConfeiTali ; pepi perdonaquebi cai ciime Confeflalu ni huerilcan ica. Vei ni vla mu raquivali ta Miflan Patiru ; datuvalgelai ; cochimvalgelai cai ca che vamgelu : Pu Hu- inca, pu Apo, Ta Rey ple lucutuquei Pa- tiru meu, yehuequebi cai. Duamtumn ado, chumtn yehueabimn, chumtn raquiabimn pu Patiru eimn ta mn Chegen. 648. CAPUT IX. De A&ibus Fidei, Spei, & Charitatis. A3us Fidei. A Huenu Tue Vemvoe fenor Dios! in- che yaviigachi mupiltun eimi ta mi quine Diosgen ciila pu Perfona meu Dios Chao, Dios Votm, Dios Efpiritu fanto cai. Mu- piltun cai Dios Votm ta ni Chegeltuel moll Virgen fanta Maria ni pue mo; ta ni lau- yeel cruz meu inchin ni vla. Mupiltun cai A Senor Dios! ta mi cullibiel vill cume que che Huenu mapu mo; ta mi cutantul- cabiel cai huera que che ktal mapu meu. Vill 58; «=©,«• Vill tva, ca que fanta IgleDa Catholica ni mupiltuelchi dgu mupiltubin vill, Eimi qui- du Villpepilvoe , vill quimlu , pepi coilla- tunolu fenor Dios fanta Iglefia mo elvalge- luchi ta pin mo. 649. Ailus Spei. Vuta huerilcavoe rume inche , huelu Ei- mi ta mi venten Buremen ni vla fenor Dios; fenor JEfu Chrifto ta ni mollbun , ta ni lan ni vla cai , yavuluquelu eimi meu fenor Dios , ugelbin cume confeflan mo ni di- tuael vill ni huerilcan ni perdon , ta ni pou- ael cai Huenu mapu meu, Eimi moll mu- piquelu , vill pepilquelu Dios ni Burenye- voechi Chao cai ta mi pin mo. A&us Charitatis habentur tum in profa, tum in ver/u 582. 659. 660. 661. 662. 663. 664. 665. 650. CAPUT X. Cateckifmus in Verfu ulcatuam. l Credo : Vill pu Che allcutumn Dios ni dgu , Dios ni piel : Quine piuque mo mugeltumn, Inaitumn cai ta ni glamel. 651. 651. (a) 2. Quine Dios gei vill pepilvoe, Vill mapu Toquiquelu eai: Vill dgu ta vei quimvoe, Vill mapu mo mlelu cai. 3. Pillan, antu Dios gelai, Talca, armco, ciiyen no cai: Dios ni elel, Dios ni vemel, Vill che ni ciime mogeam tvei. Quinelu Dios, mai Dios Chao, Dios ni votm Dios gei cai : Dios gei cai Efpiritu fanto; Huelu ciila Dios gelai. ^- 652- (b) 5. Dios ni Votm JESU Chrifto Mupin Dios, mupin Che gei, Virgen Maria ni pue mo Chegetui inchin mo tvei, 6. Ta Virgen fanta Maria San Jofeph egu pinombui , Huelu Tva pelai ni anca; Dios ni gracia mo conibui. 583 (a) Canitur in Mifla ad Credo. fupernum prodiens. (b) Creator alme fiderum : Ad Gloria. Sonus : Verbum 1 5*4 «Sfc @ *#• 7- JESU Chrifto Cruz meu lai Ta ni anca, ni Chegen mai; Ta ni pllii pepi lalai, Ta ni Diosgen tvei no cai. 8. Culan antii mo mogetulu Pratulai Huenu mapu cam? Avle mapu tva ramtupaialu Vill pu Che ta ni huerilcan. 653. (c) 9. Ciime que che ni anca lale, Huenu mapu mo ni pllii prai: Veimo vachi mapu able rume, Moll antii mo tepeai. 10. Huera que Che ni anca lale, Ta ni pllu ktal mo pouai: Cauchu rume veimo giimale, Vill antil mo ptegeai. 11. Ta pu Che ni pllii egn Cahuellu vemgelu laquelai: Lale rume ta ni anca egn, Afle mapu tva mogetuai. 654. (d) 12. Ragi MifTa mo huenutugeum Santa Hoftia Caliz cai, JESU (c) Jefu mete deliciae. In Mifla Defundtorum. (d) O Koska Lux Poloniae. JESU Chrifto ni Chegen mleum Vei mo tti Diosgen mlei cai. 13- Chriftianoche ta Montualu Huerilcan mo ktal mo cai Patiru mo ConfelTaialu Herilcahuelaian pialu cai. 14. <5enolu Chei Miflan Patiru Ta mi pepi Confeflaiam; Dios mi re aiiibiel mo udebin ni huerin! pipe ta mi duam. Pater no/ier. 655. (e) 15. Dios Chao Huenu mo mlelu, Ufchigepe ta mi uui; Vill ta mi piel opulquelu, Huenu mapu mo prachi. 16. Ta in ial elumamoinca; Ta in vuta que huerilcan Inchin perdonanmamoinca , Chumgechi inchin ta in perdonan. I7# Marichi lelmoquieli Ta ni cupa huerilnoam, Quine antu chei elugeli Pillan ta ni huera glam. Oo 585 18. (e) Sonus : .JEfu dulcis merooria. / 3 tz^— ~-irr l^. t™l TT«n:::,:.ii •m ■■ _, — '--■'- »-*: r *fini ~rr~n jfi?*-- ^ tu. -±j~v Ti ~»:; [»^ 4 *-"iru-i*- r lm ■ i «. zj.^l t:^i ■a .. Mu- r>nins: I _*is «*r: ssrr ?c •. V4 -*»l Munaquechi ilmn , p&twlmn , Vei mo gelai ta huerilcan. 587 Ad Ssmam Eucharifliam & Jimul de Imma- culata B. V, M. Conccptione. Sono Pa- raquayenji. ad Sstce Ho/Hce eleva- tionem. 657. Ufchigepe fantiflimo Sacramento Altar mo mlelu : Virgen fanta Maria cai Dios ta ni fanta Huque, une ta ni Chegen mo c&tu, huerilcan quimnolu. Amen JE- SUS, MARIA, JOSEPH! Scitu neceflaria neceflitate medii : Quia DEUS eft, & Credentibus in fe Remunerator eft. Sonus militaris. Ad Credo in feftis folemnioribus. 658. 1. Quine Dios gei vill pepilvoe, Vill mapu Toquiquelu, Vill dgu ta vei quimvoe , Vill mapu mo mlelu; CuIIiquebilu ta cume que che Huenu mapu meu, Hueracabilu ktal mapu mo Pu Huerilcaluchi che. 2. Duamtumn veula pu peni em Chumtn ciimelcaquei Raquibin ta Dios, aiiibin ta Dios Opuln ni pibiel: Oo 2 A 588 *& $ <& A ciime quimquelu Vill ciime que che! Quimnolu, renmalu Vill huerilcaluchi che. Varii A&us Charitatis. Sonus Pruflianus. 659. I. Aiiieimi ta fenor Dios :1: Aldiin ciime geimi, Aldiin anigeimi, Aldiii mi Apogen, Aldiii mi Temogen, Ventengelu mi Quineluchi Diosgen. Sonus : Cur mundus militat. I. Duamtumh vill pu che Dios ni cdmegen, Dios ni aiiigen, Hi venten vutagen, Hi quine Diosgen! 2Ti venten vutagen, Dios ni aiugen, Dios ni ciimegen, Duamtumn vill pu che. A&us Contritionis. Sonus : Joannes magna Lux Bohemiae , Pragenfis clara fax Ecclefise. 660. I, Ventenlu ta Dios ni cumegen! Ven- 'gfc $ dfr 589 Ventenlu ta Dios ni Apogen! Chumgelu mai inche Vei vemgenobule, Eapilan ? Deuma afcuduamquen , Perdonaiaen piquen, A ni Dios em! A&us Charitatis & Contritionis. Sonus militaris Auftriacus : Eugeni &c. 66l. I. Duamtumn Vill pu che Dios ni ciimegen, Dios ni temogen, Zii venten Apogen , Quine Diosgen ! Vill duamtubilu tvei, Tva ta mn pibiel : Veicu lidequebin Vill ta ni huerin A ni Dios em! Idem% Sonus : O Anima par caelo Spiritus. I. 662. A Senor Dios Huenu vemvoe, Ta Tue vemvoe, Montulvoe ! Oo 3 Ta 590 <$& $ <#» Ta mi ciimegen, Ta mi V&tagen, Ta mi Diosgen ni vla Villchi dgu mo cacha Iod ai£eimi ! 2, lidequebin Vill ta ni piuque mo, Villchi huera dgu mo Vill ta ni huerin; Dios ema! Chao ema! Perdon nillaeiu: Huerilcahuelaian Une laian. A3us Contritionis & Attrittonis. Sonus : Horrenda mors Tremenda fors. 663. 1. Ktal mapu mo ptegealu Inaitunolu Dios ni piel; Huenu mapu mo pranoalu Ucalnobilu ni huera vemel; Huelu doi «dequebin Huerilcan ta ni hueragen, Huerilcalu wllculcabin Dios! mi venten vwtagen. Alius. 1 <%> f» 591 664. Alius. Sonus Auftriacus. I. Huera que che ktal mo pouai; Huenu mapu mo rume pralaiai; Huelu ni huerin iod wdequebin, Huerilcalu ni Dios em £llc£lcabin. Cantio R. P. Ludivici Baldivia de puero JESULO. 665. 1. JESUS pellebichi, pi ta ni duam, JESUS pellebichi, deuma ni laam, Chem mo c£pa peabun Ant& lumlumquelu; Chem mo ta quintuabun C¥ purilelu; Iod cifrnei JEfus em ta ni pegeal: JEfus pellebichi, pi ta ni duam, JEfus pellebichi deuma ni laiam. 2. Antu tipapeium Inaquei ta pun ; Aflu ni alelpeium Tipalu yepun ; JESUS quimpunlai, Afnoalu ni alen. Oo 4 3. «, Caque che pebipe Ciimei ta unelvoe, Pillan quintubipe; JEms ta in Montulvoe Vei duamtubin, Iod ra alabam. Huauln pelongelu, Ta raquivalnolu , Doi Terao$eht Nutamtuvalnolu JEfus mi alequen In alelseam. Hualug ni cupaium unsn tepelquelu , Raurra ni tipaium Cume numuquelu; Iod hualug, iod rauin Ta JElus no cam? De Ssmo JESU Xomine. Sonns ; Rhatgeberi. JESUS cad c«me uui In Moutulvoe ni aui Ufchiqueeimi , Pramlqueeimi Xli aiaelchi uhi :1: Vei vill ni mogen mo, Vei tti lan antu mo , Vill ni piuque mo , Opuelchi ni u«n mo Pituabin : JESUS cad c«me u«i , In Montulvoe ni aui , ufchiqueeimi , Pramlqueeimi Hi aiaelchi u«i ! Salve Regina. Sonus ; Salve Regins cajliium. 666. 1. Ufchiqueeimi Reyna A MARIA ! Cutanievoechi Huque A Maria! Inchin ta in mogen em! Inchin ta in cochwgen ! Inchin ta in figelgen ! wfchitu - «fchitu- wfchituqueimi ! Inchin Eva ta ni pu pnen A Maria! Ta in giuntugeel A Maria! Eimi mo mtmeimi , Eimi mo pratulihuein Eyutun meu Oo 5 9«- r 594 3& $ <& g£manquechi, g£manquechi Tva g£mageluchi lof meu. 3- Ta in «fchindugunmaqueeteu mai A Maria! Mi cutanyevoechi ge A Maria! Inchin mo unolpage, Pelelmoin cai JEfus Mi pue mo geuyelu, Deuma rupale, deuma rupale Tva ta in numqueiauqueel. 4. Bzfrenyevoe ema A Maria! Cutanyevoe ema A Maria! Virgen fenta Maria ema! Dios ta ni Huque ema! Dios ta dugunmamoinca ! Amen, Amen, Amen JESUS, Maria, Jofeph. Omni die dic Maria. 667. i. Ai&bige Dios ni Ztuque ViUchi Chriftianoche / Duamtubipe, quintubipe Vill ant& ta mi piuque. 2. Venten c£me vachi Huque Inchin v «Sfc J& 595 Inchin Bwreniemaeteu , Huenu meu , Dios ni age meu Ta in dugunmaeteu. Huerilcauyebulmi , mtmbige Huerilcan mo tipaiam; Dios meu, ta mi chao meu Ca mita unotuam. Quine duam fan Coze tno. Sonus: Xaveri rumpe moras, ad Indias i. 668. i. Mari mari vill pieimu A fan Jofeph! Vill piuque mo mtmeimu : fan Jofeph du- gunmamoinca, 2. Aldim pepilqueimi, Vill Dios mo dituqueimi : 3- Dios ni Ztuque ni Virgen Pinom Pequelu in Huerilcaknon 4. Ciime mogeam, ciime laiam Vei mtn piquei ta in duam: Ad 596 ««& & dfr Ad fan&um Angelum Cufiodem. Sonus : Defenfor nofter afpice. ad Sandus. ter. 669. I. Santo Angel em ni Quintunieteu ! Vill antii quintunmaiaen ! Vill ni mogen mo toquinmaiaen ! Ta ni pouam Dios ni mapu meu. 670 Pie Jefu Domine dona eis Requiem. Ad memento def. JESU Chrifto Birenyevoe em! Duamtubige ta in pu peni em! Veichi pu lalu em! Veichi cutangelu em! Aliter. Sonus de S. Joanne Nepomuc. 671. I. Cad Biirenyeve fenor JEfu Chrifto em! Mu Cutanyeve inchin ta in Chao em! Petu cutantulgei , petu hueralei Ta in pulalu em ! Modus mane furgendi & de bona Intentione* Sonus Hifpanus. 672. I. Lihuen mo Vutalmi , Quine <%> d& 597 Quine Puelche vemgequilmi; Dios uduamquilmi , Vamgeluchi pialmi: Villchi ni nemel, Vill ni kdauquen, Vill duamtuel Dios mo eluquen ! Tva Rezan deuma pibilu Pibige ca Rezan , Dios duamtubilu Vemquilmi huerilcan. Cantanda in Adventu Principis , Epifcopi, R. P. Provincialis. &c. 673. 1. Acui ta in Mapu mo Vachi Reyno ni Apo ( pu Patiru ni Apo ) Veimo tepequein, Vill piuque mo piquein: Viva, viva, viva Hi Excellencia! Zci IUuftriffima! Hi Reverencia! Hi cupan mo tiidiiin Doi mita pituin: Viva, viva, viva Hi Excellencia ! ni Illuftriffima! tti Reverencia! 2. 1 i 598 *s&> m J& 2. Ciime piuque niepei Inchin ta in Chao tvei: Veimo tepequein &c. 3- Tva Camaricu em ! Cume Chao ciime Apo em! Aldim tepequein, Vill piuque mo piquein Viva, viva, viva Zli Excellencia! Mi cupan mo tiiuuin &c. v. Acui ta in ruca mo &c. In Comitiis Generalibus /eu Hueupin. 675- 1. Vau mlei, vau mlei pu Mapu Che, Venten yaviin Ulmen! Mlei cai pu Huinca Che, Quimgei ni Conagen: Mlei fenor Prefldente, Aldiin viita Apo no cam? Pu Patiru mlei huente, Anulei ta ni duam. 2. «S& $ J& 599 2. Veimo ado yavulumn Ta in pu peni em! (Bele ; ciime entumn Vill ta miv duguquen : Rey venten quintuquelu Ta mn aldim ciimelen, <5ecai aculquelu* Piitim, iquen, ptem. 3. Vemgei vemgei deuma venteni, Abi ta Hueupin; Chumtn Rey ta venteni Dios duamtubin ! Dios Rey ni Rey no cam ve? Dios Re Apo mtn! Gelai Rey, Dios elunobile Gen, temn, mogequen. Verfus latini habentur fparfim , plures jun&im dabit qui ad calcem anne&itur ap- pendix : LachrymcB /alutares , etiam fepara- tim, quando petitiir, vendendus. PRO- 6o° % $ ej^ PROTESTATIO AUTHORIS. Omnia fub Cenfura DUeftifiimae Matris meaa Romanse Ecclefise , quam folam efle unam , fan&am , Catholicam atque Apofto- licam , proinde veram , confiteor certiflimus & oculatus teftis. 574. in domo & arce * noftra Geiftana 7. Oftobris 1772. ' Idcirco R, P. Collart , <]ui anno 1744 ibidera pie obiit , fic canebat : Clara dies Clarae Geiftanam veiit ad Arcem, Clarior in cselum me vehet inde dies. •*& <& 60 I CHILIDUGU PARS QUARTA. Voces Indicae ordine alphabetico, adje&is- que Numeris, ubi fingulae plenius & copiofius explicantur. + IHS NB. 1 . Ignofcat bcnevolus Leftor , quod in toto hoc libro , maxime a Nro. 676. fub alio plures , pau- ciores fub alio Numero voces comprehendantur : cum enim duodecim & amplius annis huic operi infuda- verim , & arbitror duodecies denuo laborem fim exs orfus jam addendo , jam mutando ; fieri aliter non poterat , quin illa aliaque ejusmodi fuccederent 4 at parum refert ; fupplet enim Ordo alphabeticus , qui in fingulis vocibus fervatur. 2. Litera C , a N. 705. Ordinem alphabeticum non nihil elTe turbatum , ut monet * 676. A. A. nota Vocativi. 6. communiter prae- ponitur huic di&ioni : pu huen. E. g. A pu hucn, pro pu huentu , O viri ! 14. 640. A&n, afn, afcun, finiri, deftrui, abfumi, confumi, ad nihilum redigi. 532. 349. Ab-v. afcuduam, luftus, afflidlio, trifti- tia. 486. Pp Af- 602 *** & dfr A/cuduamn, aflligi, dolere, conteri: af- flictionem patL 487. 488 Achahuall, achaval, gallina. 386. Achircun, acerbitas, acor, naufea: nau- feam pati. 535. Acun, venio. 452. 453. 494. 673. Ad f vultus, facies, frons, os oris. 461. 465. 516 Item. Mos, ufos, confuetudo. 525. 527. Adcan, praeferre: a fronte, ex adverfo portare. ibid. Adelcan, culpam aut crimen in aliquem conferre, derivare, conjicere, tranfcribere : noxam ahcui attribuere: criminari, falfo accufare 526 Adien , adyen , alicui fimilem effe : aliquem vultu, mceffu, &c. referre. 464 Adln, affuefcere: morem ac modum in- venire. 567. Adman, refiftere, fe opponere. 193. Adn, ufum habere, congruere, conve- nire. 468. Adquintun, ex adverfo, e regione vide- re, afpicere. 440. Adtun, affuefcere; fe opponere. 440. Ado , nunc, mox, ftatim. 540. 543. Adochi, expe&a paulifper. 540, 543. Adoln, inftare alicui ; ut properet, ur- gere. 540, 543. 677. •*& & 603 67 7^ Age , facies , os habitusque, oris lineamenta. 461. 465. 500. Ahue, cito, tam cito. ahue cupatuabui? tam cito veniret. 540 543. Ahuechei, jam dudum. 540. 543. Ahueln , feftino , propero. Item. Alium ut feftinet, urgere. 540. 543. Ahuin, prunae. 352. 354. Ahuircun. deficere , fatifcere , linqui ani- nio. 534. 538 Ahuiin, ahuvican, ludere, nugari, ani- mum laxare. 561. 564. Ai, modus refpondendi, quando vocan- tur. aipin, vocanti refpondere. 266 267. Ayardm , ftellas fulgere , micare aftra. 333. Ayarn, ayar%en, caneo: canum efle. 497. Aien, ridere, nugari. aiecan, irridere, cavillari. 443. 444. 516. 538. Aihuin, umbra corpons. ahuintun, ima- ginem fuam in fpeculo intueri , contempla- ri 342. Ailen, prunae. 351. Ailin, lapides qui in flumine aut ejus ripa funt. 427. AiUa, novem. 545. Aipin, folem refulgere. 342. 559. 678. Aiiin, res pulchra: compta, orna- ta, elegans, bella. aibinn, effe comptum, &c. 515. Pp 2 Atun, 1 i 6o4 *$&&<& Aiiin, amare, diligere. 486. 488. Allca, alca, res robufta, fortis. 12. 514. Aldii, ald&n, multum, multos efle. 547. 548. 549. 55o. Ale , lux Lunae. alen , lunam fulgere , fplendere. 342. 542 Alhue , mortuus. Item. Diabolus. alhuei, moritur, cum morte lu&atur. alhuetui, eft mortuus. Etiam vivos appellant ignominio- fe alhue , huera alhue. 315. 537. 538 511. 612. Alhuen, mori/ a Diabolo poffideri. Ma- chi Diabolum invocantes dicere folent : aU hueqfioen. obfide me , poffide me : fac me rem vitae v mundi alterius. 606. 612. Alin, terram omnino ficcam efle: omnia ardore folis flagrare. alimn , incendo , nimio igne, calore calefacio. alim, praecalidus. alincun , folis ardore , febri maligna aeftuare, jaftari , ardere , folvi , deficere , confumi. 534- 538. 352. 354. 679. Allcixn, audio. allciJun, aufculto, 440. 441. 586. 595. 616. 650. Allue, fenfim, placide, paulatim. Item. femiplene : allue cancaen veichi curam : red- de mihi haec ova femicruda ; femiplene v. femiplane co&a. allue iipantu , fefqui annus. 270. 54i- Alluen , alluecan , alluetun , lente. Item le- niter, manfuete, placide procedere. 543. Alihuen iv;J >&.&<& 605 Alihuen, arbor. item. Lignum altum e- re&um. 405. 404. Allvixn, laedi vel corpus vulnere, plaga; vel vas i&u. Item. perdi, perire. aliriiln, vulnus infligere ; damnum inferre ; detri- mentum parere, perniciem comparare, all- v&tun, nocere fibi. 534. Alpen, indurefcere putamen. 40Q. Alta, res mala, fordida, turpis, defor- mis. alta hueni, juvenis inutilis alta pu an- ca, inteftina corrupta. 514. 515. 680. Alxxltiui , acriter dolere ; acri dolo- re affici. 534. Alun, alon, relucere, renitere, refplen- dere. 418. Am, fpeftrum, larva. 537. Amchi, furfur. 477. 483. Ameln, non agnofcere, non dignofcere: aliud cum alio confundere. 464. 465. Amon , eo, ambulo. amocan, iter facere. 452. 453. 493. 494 Amomarin. orare. vox a civitatibus anti- quis relifta, oriturque vel ab amon & mari: progredi decem; nempe decadem Rofarii abfoivere: vel ab Ave Maria quod audien- tes Indi corruperunt Amomarin. Ampeln, vix non confequi; pene, tan- tum non obtinere; fere adipifci. 526. 527. Ampin, curatio, medicina, medela. Item. Pp 3 medeor, / 1 i 6o6 <$& & e£> medeor, medicor, medicinam facere, adhi- bere, ampin caman. Medicus: quamquam illi fuos Machi vocent. 406. 410. 534. Anca, corpus. Item. truncus arboris. Item. dimidium : anca rpu , viae dimidium. anca puWri, dimidia clivi pars. pu anca/va- teftina. 434. 435. 460. 494. Anquen, ficcus, aridus. 542. Anctin, ficcari, exficcari, arefieri, arere, exarefcere. 349. 432. 681. Antix, fol, dies, tempus. Itera. penfum. rnari anfh entuan, decem dierum penfum petam, abfolvam. 334. 539. Anchh mal&en, folis amica, puella, vir- guncula. Hanc fingunt mederi plagis, vul- neribus , morbis ; quibus a magis affligun- tur : & fuos Machi ( ita fuos medicos ap- pellant ) eam fecum habere ; illamque con- fulere: aliqui dicunt illis Diabolum in figu- ra hujus puellae apparere. 534. Antixn, diem effe, quando idem figni- ficat quod aura, tempeftas; addunt chme vel huera. antixcun, antixntun, fudo. antb- tun, folis calorem captare. 342. 560. Aniin, fedeo. Item. navem in fcopulis hserere , vadis illidi : anixi huampu. Item. pax, a bellis quies : anui mapu, aniin mapu tva, terra fumma pace fruitur, nullo bello turbatur. anidn, anixmn, fedem figere. anxi- •Sfe & d& 607 aniipai vachi mapu mo. 252. 234, 354. 452. 494. 518. 519. Antinhknoun, vereri, colere; honorem alicui habere, praecipua autem honoris ex- hibitio eft, quando accedunt jam hoc jam alterum genu fle&endo, uti folent, prae- fertim quando funt ebrii, & plus vini per- optant, petuntque. 453.. Anapl, homo humili ftatura, pumilio, pygmeus, nanus. 463. Ananai! interje&io 293. Aneln, minari, minitari, minas intende- re; manum vel aliud inftrumentum ad per- cutiendum attollere. 487. 488. Anidun, anidc&n, flccum effe. 431. AnHl, ftratum, quo tedum domfis fter- nunt, ut poftea reliqua fuperimponant. E. g. paleam, &c. 517. Ape , fere, prope, propemodum, pene, tantum non. apeln, fere pervenire, attinge- re. 286. 404. 682. Apill, apin, libido, cupedia, mala- cia. apiln , apinn , aliquid vehementius ap- petere, concupifcere. 489. 491. Apumn, finire, confumere, prodigere, dilflpare 349. 532. Apo, Superior, Prseful, Praepofltus, Dux, Praefe&us, Tribunus , Centurio , & qui- cunque alius , qui ahis praeeft , imperat , Pp 4 prae- 6o8 <$&» @ e«> praeficitur : non utuntur autem hac voce Indi fuorujn fed tantum Hifpanorum refpe- ctu , tam EccleQafticorum , quam fecularium : addunt adje&iva E. g. pichi Apo ; vuta Apo ; iom vuta , iom pichi Apo ; mu vuta Apo. ut (ic minorem vel majorem jurisdictionem , poteftatemve fignificent. 498. 500. Arquen , arquenn , aquam maris vel flumi- nis decrefcere, minui, deprimi. Item. Lac in uberibus muherum liccari. arciin. id. ar- quenco. maris receffus. 457. 429. Aren , calore nimio aeftuare , languere , folvi , deficere , arei antu 9 ptei antu : arei ta ni anca. 538. 560. Areln, mutuare, commodare, aliquid u- tendum dare aretun9 areltun, mutuum, commodatum petere, mutuo fumere; uten- dum aliquid accipere aretu mo§cn, com- modata vivere. 421. 422. 683. Arofcun, fudo. 536. Aroly ftatim, lllico, e veftipio. arol peqp- abui peuma , non tibi per ventos afla colum- ba venit. aroln 9 feftino , propero. Item. ali- um ut acceleret, urgere. 540. 543. Aron , efurio. fitio , fiti , fame laboro. 476. 478. Armco, arumco, bufo grandiflimus, quem fontibus praeefle, & confervare aquas cre- dunt. 378. Aremco. •$&$<#• 6o9 Aremco, ademco, aqua calida. 428. Atai, hermaphroditus. 514. Aten, teri, tundi, contundi, debilitari, fubigi, luxari membra, corpus. atemn, te- rere, &c. 534. Attin, defatigari. atun lonco, caput ha- beo feflum, defatigatum. 534. Atutui, interjeftio a dolore. 293. Aud, terra ad maicium feminandum ara- tro fubafta. audn , terram aratro fubigere. 413. Auca , rebellis. Item res falfa , fifta , adul- terina. aucan, aucatun. 483. 533. Aucunco , auquinco , echo. 561. Auna, undae, fluftus maris. 429. 684. Avun, cibus bene codlus: poma, fruftus maturari, mitefcere. Item, maturef- cere apoftema, ulcus, &c. avuln, avumn, coquere; ut maturefcant efficere. 404. 476. 536. 685. B. V. Va, tva, hic, iftic: Ecce. 20. 23. 295:7. Vachi, ifte. 20. 23. Vain. ferveo, effervefco. vai ta m' moll- bUn, fanguis illi fervet. 459. vaimn, ferve- facere. Vainu, tenuis pluvia. 348. Vaml, vamlque, flc, ita. ule vaml antti, cras hac hora. 540. 286. Pp 5 Vam, Vam, ita, fic. vamaimi, fic, ita facies. vamgechi, vamQelu, idem. vam%en, ita fum comparatus, conftitutus. vamtipan, recedo, difcedo; abfcedo. vamtipaln, abftrahere, dimovere , fejungere. vammn , vammtun , feparare , fecernere. 286. 488. 686. Vanen, pendo, appendo, penfito, trutino. Item. effe grave. vanetun, vaneva- nen , penfare aequilibrium , aequipondium , libramentum. 551. 553. Vanten, tantum, tam magnum. vantenn; effe tantum. 551. 556. Vatu, 402. carex. Vdo, umbilicus. 451. Vdu, vildil, perdix. 386. Ve, 295 : 7. Vei, veichi, ille, idem. veii, ille eft. vei- lai, non eft ille. veipe, fit ita. vei, vantem- pe, hucufque, non amplius, fufficit, fatis eft, vei ca, vei lle, &c. adverbia confirmativa. 20. 23. 479. 556. 288:4. Vem, ita, fic, lllo modo. vemn, ita fa- cere. vem%echi, vemqelu, fic, ita. vemgen, ita effe 5 effe fimilem ; aliquem vultu , voce, inceffu referre. vei ni vemgen, natura ita comparatus eft; haec ejus indoles, hic mos, hic ftylus vemel, vemlque, fic. 481. 482. 567, Venten, tantum. 551. 554, Veula, nunc, modo, jam. 540. Bi, 2?*, 175. 182. Fi7w, coluber, anguis, ferpens. 376. Vill, omnis, cun&us, univerfus, totus. villn, villtun, totum abfumere, comedere, capere, fumere. 476. 548. 687. ViHa, penuria, caritas, annonae dif- ficultas, villan, vi\la$en, laborare penuria, &c. 475. 476. Villca, levir, glos. 504. Villctcn, parva lacerta. mamll villcun, polipodium. madivillcun 376. 410. 412. Virquen , alfum , fubfrigidum virquen an- tu , fubfrigida tempeftas virquen co , 475.559. Bitun, fumus, fumare. bitunman, fumum contrahere, obolere. 352. 354. 443. Biri, Thearina, palea fimilis paleae ave- nae, fed inutilis & absque avena. 412. Vocharxn, fugere. ulun, folum de machis intelligitur. 536. Vla, propter 288 ; 13. BoiHe , boye , arbor, cinnamum, cinnamo- mum; fed improprie. 399. Voche, unda, flu&us. vochen. 429. Vochen, canna, arundo maicii. 413. Vochon , madeo , madide madeo. vochomn. vocholn, madefacere, intingere, perfundere. Vonuan, tuflire. 535. Vora, voru, os oflis, dens. voro tehua, lucius , lucius, pifcis qui in quepe prenditur. Inde Borohue , Hifpanis Boroa. voro ptm , paxilli tabaci. voro chaUua, fpina pifcis, aievoro , dentes anteriores. 392, 410. 442. 444. 688, Vbtm, filius. votmn, gignere. 496. 501. Vot ! interje&io. 293. Vochai pro chao , pater. Broquin. 412. Vucheucan, nugari. 490. Vhn , caro exos ; pulpa , etiam pomo- rum. vnn, poma effe matura, comeftibilia. Item arbores germinare, pullulare, fru&i- care. vn, vnn, effe denfum, fpiffum. 397, 404 405. 455. Vill, res unita, conglutinata , copulata. vuln , jungi , copulari , cognofcere mulie- rem; & eft modus loquendi modeftus; quam- vis in hac fignificatione plerumque addant tun : vultun. Item. unam rem alteri v. ad al- teram aptare, iucludere, immittere. Item. effe ad rem ; ad rem pertinere , cum re co- haerere. cum pa fignificat fuccedere , fequi. chuchi cuyen vixlpai, quis menfis fequitur. vblun, vlun, coacervatum effe. vlulnf con- gero, aggero, cumulo, coacervo. 490. 515. 543. Bueun, jecur, hepar. 455. Vunan, putrefcere, corrumpi, vuna, pu- tre, •%*&<» 6i3 tre, putridum, tabidum. vunapue , virus, venenum. vunapuen, vunapuetun, venenum alicui dare, praebere, veneno tollere aliquem, occidere, necare. 476. 534. 536. 689, Vuri , tergum , dorfum , fcapulae. Item. retro, poft, pone. 405. 451. 453. Vuhn, nervus. 456. Btiren, effe amarum. d&re, amarum. 405. Bixre pue , animus averfus , abhorrens. £u- repuen, burepuetun , ab aliquo abhorrere, er- ga aliquem male affedlum effe. 487. Bixrenien, alicujus mifereri, mifericordia tangi , moveri : hujus me miferet ; mifera- tio me tenet. Burentun, expe&ationem ali- cujus decipere, fruftrare, ludificare. Item. ludificari. 487. Vucha, fenex, vetulus, grandaevus: aeta- te grandis, proveftus. applicatur duntaxat viris. Item rebus inanimatis e. g. veftibus. 49 . Vhchen, ager demeffus, reftibilis. 413. Vhl, vas. Item. radix olerum , herba- rum 414 Vhquin, prsegnans, gravida, fceta. Item. praegnatio , graviditas. vhquinn , effe fcetam: dicitur etiam de animantibus. vhquipra, no- thus, fpurius. 496. 514. 690. V&ta, altus, magnus, grandis. zrii- ta rupalu, rumelu, cralfus. vutan, elle gran- dem. 554. 555. 556. Vuix, 614 ^ $ t» Vub, filum, ftramen. buiin, neo. tapm vuA, filum contortum. huinix, fimplex. 472. 473. Vultan , os aduftum habere ; ore aegro effe. 444. Bureu, bucheu, lepida narratio; feftivum commentum : res rifum movens. 515. 691, C. K. Ca, particula. 192. Item adverbium con- firmativum. 288 : 4 : 39. Ca, adjedlivum : alius. ca efu, alii duo. caquine, alius. caqelu, alius ca$echi, iterum, ahavice. camel, aho anno, elapfo, vel futu- ro. 543. 548 549. ca mita, aha vice. caque, aliqui. caque , caque , alius poft alium. De ca nomine formantur fequentia verba: ca%en, effe alium. calen, aliter fe habere. caknon, mutare, ponere alibi, cakuotubi ta r\i uui, mutavit nomen fuum. ca$etun, ln alium mu- tari, ca§enman , vino madere , vacillare. ca- Qentun, culpam aut crimen derivare, conji- cere, tranfcribere in alium ca§eln, ca$el- tun , diftinguere , aliud ab alio fecernere , fe- parare , difcernere , fejungere. caduameln , digredi a re propofita ; ad alia divertere. Item. mente & animo vagari , divagari, aliud agere , cogitare. 464 548. Cachan, pleuritis. cachanlahuen , centau- ria minor. 410. 535. Ca- ^ & dfr 6l5 Cachentun, non dignofcere, non agnofce- re. 464. 598. Cachu, paftus, pafcua. 412. Cachh, amicus, notus, compotator, ca- chim, propinare alicui. 514. 516 Cafique, Ca^iquius, Caiiqueus: Topar- cha apud Indos. 498 500. Cad, multum. cadn, multos efle / abun- dare, 271, Cadi, cofta. 454. 535. Caf, tabula, affis, affer. cafn. 567. Cafen, caben, caven, fpinus, 399. 401. 692. Cafdxn, aliquid in aurem loqui, in- fufurrare, fuggerere alicui. 440. 526. CahueUu, cahuallu, equus. 365. Cahue, remus. cahuen, cahuetun, remiga- re, remum impellere, remis incumbere, in- furgere. 557. 558. Cai, conjun&io &, atque, etiam. 293. Cain, 93. Cahuin, compotatio, epulum, convivium, ludi , fpe&acula Indorum. Ma$entun , epu- lum ob perceptos agrorum, arborum fru- dlus. malal cahuin , ob cortem , ovile , ra- male, fepem, domum fabricatam. rxuin ca- huin , ob trituram. nuin prun , idem. nam triturant faltando & cantando ; & femper no&u. curtii cdhuin, epulum funebre. cun- quin, calcutun cahuin, cum certis cantiun- culis, 616 •*&&<& culis, tripudiis, faltationibus , choreis. ca- huintun , dare convivium. antii cahuin, cuyeti cahuin, fol, luna in centro circuh: forte quod in fuis compotationibus fedendo rotam, or- bitam, circulumque defcribant. 475. 477. 479. 559. Cahuitu, le&us 517. Cal, lana. 363 472. Calcu, veneficus., ftrix, lamia. Horren- dum Indis nomen, & maxime formidatum. calcutun, calcun, veneficiis aliquem petere; maleficis artibus afficere , carminibus de- vincere v, devincire. calculn, veneficum ef- ficere , venefici crimen alicui attribuere. 483* 485. 536. Calcha, pili interiores. 458. 693. Calhl, caro humana. 455. Calmirx. 428. Calgal, fungi, qui nafcuntur in arbori- bus, praefertim in robore, 403. Calpudiin , pilos , capillos , crines evellere. CaUa, palus, quo fodiunt. 413. Callhue, frutex. 403. CaVii, 193. 196. Calvt, caeruleus. calvix $e, oculi caerulei. calvhlafquen , color marinus. 417. Cam, interrogativum, 266. 267. Caman, artifex, opifex. 483. 565. Camaricu , munufcula e. g. ova , gallinae , agnus, agnus, & limilia, quae dant Hifpanis & Pa- tribus Miffionariis, quando eos adeunt prae- fertim prima vice: & aegerrime ferrent, fi quis ea, quae offerunt, non admitteret; & eft eorum modus peteitdi, & contraltus in- nominatus do ut des: nam femper fperant & expe&ant plus quam dederint; nec un- quam definunt petere plura & plura/ & fi ultimum ipfis negetur, quamvis anteriora omnia eaque multa & abundanter accepe- rint ; abeunt triftes , nec funt contenti ; qua- re expedit ex ipfis quaerere, quid. petant, quid cupiant, defiderent/ & eo ufque ur- gere, donec omnia dixerint. Quibus omni- bus patienter auditis aliqua negare excufan- do / & aliqua concedere : at femper dare plus quam valuerit, id quod attulerunt & dono dederunt; & folum hac ratione difce- dunt laeti & contenti; fecus autem P, Mif- fionarius apud illos audit avarus, &c. 498. 642. Camtu, avis, quae fabis ac floribus dele- Aatur, vefcitur. 387. Cancan, affum, torridum. 475. Canin, in ludo chucca deeffe, deficere, er- rare. caniknon, decuffatis federe cruribus, ut Indorum mos eftf 452. 563. Caniu , crifta , jubae 389. Canquen, avis, ciconiae non abfimilis. 385. Can9 cantharus. 520. 521. Qq Ca- 6l« u?i, coram loqui, re- fpondere. 526. 698. Chaiitun, reflftere, in faciem refiftere, fe opponere, os obvertere. 526. Che , homo. hue?itu, hue?ituche, vir, mas. domo , domoche, foemina, mulier. Huiticachc, Hifpanus. Muruche , Maurus , & reliqui alia- rum nationum. Reche, Indus Chilenfis; Dve qui ad fe invicem agnofcendos , vocandos , appellandos non indigent diftin&ivo. Item. fervus, famulus : Cheieneu ca?n pu Huinca, num num ego fum Hifpanorum fervus ? Cheln , hominem facere, gignere, procreare. chel, terriculamentum , larva contra volucres , ne in agris creent damnum. 94. 1 99. cheun, om- nes ejusdem familise , generis , nationis. 434« 502. Ckedcan, pulmentum ex maicio tofto. 475. Cheche, avus pater matris. Item. nepos. 501. Chedcui, nepos, ex linea materna. 501. Chedquen, avis. 383. Chel&e , dentes anteriores, 442. 699. Chem ? quid. chemn , aliquid facere. chemimi? quid agis. 266. 267. Chei, chemai. 266. 267. Chenchepl, ientepl, corporis vel manuum trepidatio ex roorbo. 462. Ckenodcun , 452 coxim infidere. Chepidcxm, tuffire, quod potus ad epiglot- tidem olfendat. 446. Chepica, gramen. 412. Cheu, 266. 267. Cheuque , ftruthio. 385. Cheurvoe, cometa 559. Chi, 44. 84 194. 287 : 3. 295. 547. Ch$arn, ch$arcun, vulnus, plaga. Item» ferio, vulnero, faucio, Chicixmn, componere, conftruere. Item, tignis & trabibus domum rudem informare. 567. Qq 4 Chidan, 6*4 ^fe, ® d8» Chidan, lutum, coenum a fluminis inun- datione reliftum. chidann , alluvione fluvium excrefcere , praater ripas effluere ; campos inundare, obruere. 428. Chi/n , chifcan , fuperfluere , redundare. chiptnn, effe caufa cur redundet. 478. Chid, gelidus, gelu conftri&us. chidn, ge- lo, glacio, congelo, gelu concrefcere, com- primi, aftringi. 409. 700. Chi$an, cibi vel potfts reliquias col- ligere. 478. Chihuai , nebula. 347. Chihuaiquiiaun , huc atque illuc ire. 452. Chillca, liber, papyrus, epiftola. Item. nomen herbae medicinalis. Item ferrum, quo notam pecudi inurunt. chillcan, chillcaln, fcribere. du%u\elen vachi chillca, lege mihi hanc epiftolam. chillcatun , legere , libris in- cumbere, ftudere. 421, 572. 573. ChiTla, vulpecula. 373. Chili, Chilli, Chile, Regnum Chilenfe. Chili Che , Chilliche , Chilenus , Chilenfis. ChiliduQu , Lingua Indo - Chilenfis , lingua Chilena; idioma Chilenum, Chilenfe. Chj- liduQun, loqui Chilene. Chillihtieque , aries chilenus. 494. 698. Chilid&Qu, resChilenfes. Chillcon, aquofum effe. 429. Chillquen, aures ad inaures immittendos perforare, 470. Chi/l- Chillquin, manipulos fpicarum colligere. 413. Chima , lues venerea. chiman , ea labora- re. 535. Chincdn, chinclln, non fuftineo; tolerare nequeo; tenere me non poflum, quin. 567. ChinculL 478. manticae ad portandum in equo oenophora. ChinHe, animalculum albo nigrum ejus- dem cum fciuro formae & magnitudinis ; cu- jus urinae graveolentia nimia eft, diuturna, & vix ferenda. 373. 701. Chinur, Dominus, Chinura, Do- mina : a voce Hifpana , /enor, /erxora. 498. China, ancilla, 498. 500. Chicll, titillatio. chiclln, titillationem pati. chicllmn, titillationem alicui movere: attre- dlatione corporis rifum excitare. 452. Chiquerciin, oculos volvere & pene in orbem verfare. 440. ChHUmunn, pedes obdormire, Chiquin, verbum inhoneftum fignificans exercere copulam carnalem/ vox nunquam ufurpanda, fed ut intelligatur , & qui illa ufus fuerit, reprehendatur. 490. Chlldun, laxari, relaxari, folvi, diflblvi, 47o. 567. Chmebn, annuere, inclinare caput. 437. Choco/, pars domfts pofterior. 517. Qq 5 Cho- 626 <«*, & d£» Chocon , fcra?» , aqua , frigore pene ene&us. 43i. Chod, colorluteus, pallidus. chodn, palle- re. chod curam, vitellus, chodhue cura, ter- ra colori luteo efformando inferviens. 417. 4?5. Chollcho , tolto, nomen herbse, 410. Chollhua. 393. 702. ChoVio/, cavum, concavum tegulae, non orbiculare» tolof mamll, cortex, exte- rior arboris crufta. chollofn, tegulas confi- cere. 515. 517. Choqn, extingui ignem, lucem. choymn, extinguere, cho^mvoe , emun&orium. 354. Chomn, chumn, Solis & Lunae concurfus; chumi cuyen , chum ctiyen , novilunium, 542, 543. Chomecu, torris, titio extinftus. 353. Chomllco, parvarum cochlearum genus. 393- Choncin, caput parieti illidere; ad forni- cem olfendere. 437. Chone, ftragulum, veftis Indarum. 469. Choniun , patientiam expe&ando amitte- re: mora mihi fatietatem & faftidium affert. 486. Chonodcub, cubitus 448. Choncaiaun, computando & quaerendo, a qua aberravit, viam, huc illuc ire, 452. Chon- *%*&<& 627 ChonblcuH, qui habet tortuofas manus, ut fcaurus pedes. 449. Chopilln, digitos frigore rigere. 449. 703, Choqueln, promere quantum capit pugnus. 555. Chocm, chocun, Sobrinus; ex forore ne pos. 501. Chori , locufta. 388. Chod , oculorum infirmitas. 535. Chovh, fegnis, negligens, focors, lan- gnidus, remiflus, delidiofus, iners, piger. chovun, fic efle, chovuQen, pigritia, &c. 483. 485. Choiun , toiun , germinare , pullulare , fru Aicare, choitl, germen. 409. Chiquexm, invertere. 470. 476, Chiiquel, arma, enfis, gladius. 531. 533. Chu/ antti. , die integro , toto die, diii/- tun, accipere, fumere, auferre, edere, bi- bere totum, omnia. 476. Chiicau, udud, avis fylveftris, 387» Chuchu 266. 267. Chuchin, centrum ligni, arboris. 403, Chuchei? unde fciam. 267. Chulun, fervet olla fpumans; aqua fer- vens diffunditur. 476. Chutnn, agere. chumimi? quid fecifti, chumlan , nihil feci , egi. chumqei chei mi mo%en , ut vales ? derivata funt : chumam , chumal, chum^echi, &c. 266. 267- 704. 628 *%*&<& 704. Chumtn? quantum. chumtn anth? qua hora. vanten, vcnten, hac, illa. 266. 267. 548. Chumpi, fafcia, cingulum. 469. Chupin, chupiqueimi? quid ais, quomodo dicis? non intelligo, quae loqueris. chupizci, quomodo vocatur. 266. 267. Chuquin, furari. 484. Chz^g, gibber, gibberofus, gibbus,gib- bo deformis. 462. Chuca, remotus, longinquus, feparatus, disjun&us, diJDQtus. chixcan, feparare, fe- jungere, feponere, fecernere, fegregare, removere. Item. difcedere, abfcedere. re- cedere. 544. Chiidciin , gutta , guttula , ftilla. chxxdoxnn, deftillare, diftillare. Item. ftranguria, ftilli- cidium. 535. ChiiQo/n, premi; multitudinis concurfu, preffura pene opprimi. 493. Chixn, imbrem remittere, ceffare. chixi, jam imbrium vis remittit, coelumque fu- dum & ferenum redditur. chixtun, contra pluviam perfugium quaerere: in locum Dc- cum, fub teftum fe recipere. 559. 347. ChiS/», prehendere: figere, tenere, li- gare. cMxlhue , acus, ligamenta, &c. quibus prehendunt, ligant. chul , fibula. chixltun, infibulare, fibulam injicere. chhl piuque, ner- vus quo cor aftringitur, tenetur. chixlqueu- tin, aftriftio linguae. 456. 470. Chu«- Chxincon , chumpoln , convolvere , illiga- re. 470. Chunai, fimbria. 466. Chunidn, farinario cribro fuccernere; fa- rinam fubcerniculis purgare , excutere. chu- nidhue, cribrum. 520. 521. Churnan, implicitum, irretitum effe. 473. 705. Clcl, herba. 411. Cbchan, lavo, abluo. cuchacaial, lavanda. cxxchacan , lota. tva ciichacan , en lota om- nia. 432. 433. Chchaltun, vifo, invifo, vifito, 518. Cuchaun. mandere, cibum dentibus con- ficere. 443. CixcAeu, malorum, pomorum terreftrium radices. 409. Ciuhiu, anus, podex. 451. CuchiQ, tinea, blatta, 378. Cuchixn, ctun, exprimere. 432, Cuchan, madeo, madide madeo : tor- rentis inftar fltiere : aqua fluit undique rivis. 43i. 432. Cdau, kdau, labor, opera, opus, nego- tium. chem kdau%eimi, quid habes negotii; quo occuparis , cui infudas. kdaun , kdaucan, laborare , elaborare. 567. 569. 64* Clen, cauda: quadrupedum, avium, fer- pentum. 389. Cle?iclen, herb. 411. Cl$aunt 630 <$*, & e£* Cl§aun, fe invicem mordere. 370. Clhuaknon, laqueo capere. 364, Clilhue, olla major. 520. Cli clit cli uim, mandibula, maxilla. 442, Clilque, falco. 380. Clolclol, faux, guttur, gula, 445. Clon, arbor. 451, Clofcim, fonare res liquidas dum portan- tur. 478. 706. Clorin, rhonchus. Clorinn, fterto/ ronchos edere,- ruftuofos fpiritus ingemi- nare. 437. *Culchey inteftina. 456. Clle , lacryma, Cllen , lacrymari , in fletum erumpere; laciymas effundere, profundere; erumpentes lacrymas continere non poffe. 458. Cludun, folvi, aufugere, diffluere. Cdin, chclin, ulin, fecundae. 496. *Cmpun, ligna fecare, in frufta conci- dere. 404. *Cnu, naribus loquens. 462. Clmunn, cadaver ferali linteo involvere; findone infuere ad fepulturam. 537. *CmtUlixn, terram refonare, reboare, re- mugire. 360. Clhn: in hoc aut illud latus incumbere, fe vertere ; in hanc vel illam partem inclinare. C/ii» anth, poft meridiem. 539 552. *Ciina, *Cuna, palea. 402, Co, aqua. Co$ei, liquidum, fluidum ef- fe. Item effe fuccofum , fucco plenum : fpif- fum non eft. Couixn, faliva, fputum. £on, coln, aquam petere, haurire, afferre. 428. Cochimn, refifto, obfifto, repugno, con- tradico, me oppono. Cochimtun, mimum agere ; geftum alicujus , voces , mores ri- dicule effingere, exprimere, referre, imi- tari. 464. 490. Cocoll, radix pro colore rubro. 417. 419. 708. Cocll. Cochin, dulce, fuave, 405. Codcod, felis, catus ferus, fylveftris. Codirx, inguen, panus inguinis, adenes. 45i. 534- Codo , ventrofus pepo. 409. Coel, hafta. 531. 707. Cofque, panis. Cofquen, panem co- quere. 475. 476. Co$i, fruftuum perceptio. Co$in, co- %intun, fruftus colligere. 413. 414. CoiLau, comitia. CoUautun, fermocinari, colloqui. 531. Coiam, robur arb. 399. CoiVia , mendaciorum architeftus , frau- dulentus , fycophanta : totus ex fraude & mendacio compofitus. Coillan, coiflatun, mentiri. Coillatuln, mendacium alicui ob- j1- 632 «Sfc @ dfr jicere , exprobrare ; mendacium in aliquem retorquere. 483. 485. Coinau, cancer. 393. Coipo, coipu, lutra. 377. • Coyolln, relucere, 368, Coyue , arb. 399. Colcol, fuftis. 528. Colchau , coltau , infe&a aquatica. Colchau cutan. 378. 535. Colhuachu, crabro, oeftrum, 388. Coli coli, afilus. 388. CoVietun, femper fitire; undique ad bi- bendum colligere , mendicare. 478. Collman, aviculae nondum pennis ad vo- landum inftrudae, implumes. 389. Itenu ftragulum, veftis ftragula ex meris plumis contexta. 466. ColXd&a, formica. 378. Colldudun, metu, timore, formidine, ter- rore turbari, obftupefcere; vocem faucibus haerere. 787. 708. Colpi, fluvius prope Puren. aqua pennata, plumata. 466. Colu, color heluus, ravus. 417. Comallhue, ora, fimbria, limbus. 466. Comufn, fura. comtl/nn, nervorum rigor, 45i. 535» Comun, comutun, intentis oculis aliquem intueri; avide oculos in aliquo figere/ fixos aut aut intentos habere : alicujus confpe&u de- le&ari. 440. Cona, miles, validus, fortis; viribus & animo praeftans. 531. 533. Conaln , graviter contra debitam reve- rentiam, urbanitatemque peccare. 484. Concan, paleae manipuli ad domum te- gendam; te&um illi ftramineum imponen- dum. 517, ConciiliLn, expirare, animam agere, ex- halare; extremum fpiritum reddere. 537. Con, fidus amicus, & familiaris, qui illos faciat de omnibus certiores; & ad cujus do- mum, ubi id loci pervenerint, divertunt; & ipfius conlilio omnia agunt. 489. 832. Conn , intrare. conmn, immittere, 503. 518. 519. Coni, filius v. filia matris: in quo diftin- guitur a votm , qui patris eft filius. yall, yalln, proles, procreare. Comn, parere, Comln, gravidam efficere. comntu , privignus uxo- ris, coxxilhue , nidus v. locus ubi aves , galli- nae fua pariunt ova. coxxi namun. 501. 504. 535- Conue, animal laftens: agnus, 363. Concull, herb. 410. *Cocll, flos. 419. Copahue, fulphur. 353. 423. Copin, murices, tribuli, aculei, quos ho- ftibus arcendis, offendendis huc illuc per R r viam 634 culbentun, runco, erunco, abrunco. culvenhue, runci- na. 404. Rr 2 CwUum, 636 «Sfc @ d& Cu&um, cuim, arena. 430. Cuiiul, cuytU, carbo. Cuyuln, carbonarium negotium exercere. 353. Cuivi, olim, antiquitus, quondam, apud prifcos, quodam tempore. 540. Culai, dudum. 540. CuHe, herb. 410. Cullcull, buccina, tuba cornea. 562. CuVLum, ventris fluxus, proluvies, dy- fentheria. Culluinn , ex dyfentheria lan- guere. 535. Cpon, mortuorum corpora, ad videndum quo quis veneno vel veneficii genere fit mortuus, aperire. 537. 712. Creu, turdus. 387. Crin, errare, delinquere. Item. Fornica- ri» Cridomache, impudica mulier, lafciva, libidinofa, vulgatse ac venalis pudicitiae. 484. 489. 493. Ctal , ktal, ignis. Ktaln, ktaltun, ignem accendere. Ktalhue, focus, Mivu ktalqeimi? quot uxores habes. 349. 354. Ctun , cuchun , exprimere , premere , comprimere , conftringere : undique pre- mere, Item caricis vel paleae manipulos liga- re; ad domum tegendam conftringere. 432. 517- Culen, herb. 410. Cullin, bona, divitiae, opes, res familia- ris, ris, & quidquid quis pleno jure poflidet. Item folvere , fatisfacere , damnum prsefta- re. 421, Culme, inops ab amicis; nullo potentium praefidio munitus; orphanus, egenus. Item avarus. Cultne Hninca, Hifpanus avarus, item qui quaeftu ducitur; lucrum & compendium quaerit; omnia ad fuum commodum & lu- crum vertit, refert, revocat. Item faftio- fus. Huinca culme, Indus adhaerens Hifpa- nis. culmen, elfe inopem, &c. 531, 483. 484. 487 488. 713. Culpemn, delirare, defipere. 5*35. Culpeu, vulpes major. 373. Cultunca, tympanum. 562. Cum, ruber, rubens. cumn, rubere. 417. Cuniln, commiferatione tangi; mifericor- dia moveri. 486. Cunuval , orbus , orbatus parentibus , pauper. 498. Cuniun, periculum. 531. 533. Cuna/chn, torrere herbas. 536. Cunarquen. 474. Cunquen , chorea , quam Indi ab Hifpanis quondam didicerunt. 561. Cupln, leviter amburere. 354. Cupd , immundus , fordidus , fpurcus , foedatus, inquinatus. cupdn, cupudclen, effe immundum, &c. 515, Rr 3 Cu- Cupiln, tondere, decurtare 458. Cura , lapis , faxum , petra. curantu, faxe- tum. curatun , lapidibus aliquem petere, ap- jjetere/ lapides in illum jacere, conjicere. Curaca, ita olim appellabantur Caciquiorum filii , qui honefte ab Hifpanis educati , bo- nisque moribus inftru&i, fuis praeficerentur. 425, 426. 427. Curarl, coralium. 469. Cural$e, pupilla. cural%e cutan, albugo. 439* Curatn, ovum. curamn, ovum parere, 390. 391. 474. Cure , uxor. curetun , uxorem ducere. 504. Qui ducit uxoremf obligatur folvere con- fanguineis futurae uxoris; & primo loco pa- rentibus; deinde patruis & avunculis/ de- mum fratribns, quamvis non femper ftatim, nec una folutione, nec in eodem genere mercis; fed aliquando permutatione ; alias dando frena, calcaria, veftes, equos & hos nonnunquam ephippiatos , phaleratosque ; & hoc folutionis genus vocatur queyutun: alias folvunt vaccas, oves, boves/ atque haec folutio nominatur mavutun. Contra&us autem, quando uterque & vir & foemina confentit; appellatur gapin, qapiln, gapi- tun. Quandoque parentes contrafhun fa- ciunt; nonnunquam vir foeminam confen- tientem occulte ac Parentibus infciis abdu- cit: cit: vel parentes folum coadli dant confen- fum: nihilominus II pater abfolute contra- dicat , obftet , repugnet / filia reftituitur. 807. Curencany volutari. 367. Curiy urtica. 412. Curtifia, pileus, pileum. entu%e mi cur- tifia, depone pileum. 466» 468. Curu , nigrum. curii Patiru , P. Miffiona- rius v. Religiofus Societatis JESU propter veftem nigram. curix cahuin, epulum fune- bre. curun , nigrum effe, curutun , curuln , colore nigro tingere, imbuere: vefte nigra indui. 417 419. Cutafn , cucha/n. 474, cochayuyum toftum. 714 Cutany aeger, aegrotus, languidus: dolor, commiferatio. cutann, in morbum incidere ; morbo corripi , teneri , affici , confici , affli&ari , premi , opprimi ; dolo- rem pati. cutanien, mifericordia moveri; condolere; commiferatione tangi, 486. cu» tanduamn , angi , afflidlari , dolore affici ; in ludu effe; lugere, contriftari; difcruciari animi dolore: poenitet, piget. cutancaun, defatigatio, moleftia, damnum emergens, quod quis paffus eft vel ipfe in perfona pro- pria, aut re fua; vel ipfa res fua e. g. fa- mulus, equus, &c. 487. 525. 534. Cutu> cottu, naevus, naeviculus, 462. R 4 Cuu 640 S& $ Jg. Cuu, manus, brachium. 448« Cubn, capere ex proprio vel alieno peri» culo documentum; fatigari, defatigari, las- fari. 366. Cuburx , res calida , feu calefa&a ad ignem, ut aqua, vinum. cubunclen, calefieri. cu- bxinln, calefacere. 428. 476, Cubillcan, argillam coquere: incendere, inflammare ferrum, ut fiat ferrum candens & inflammatum. 567. Cubull, conchae marinae & quodcunque aliud marinum e. g. pifces, herbae ut cocha- yuyum, luchium, &c. Item. omnis caro co- meftibilis. 393. 455. Cubix/luunn, titubare, haefitare, loci & fermonis infolentia moveri, perturbari, ideo- que dicere quid pro quo. 484. *Cunu, terra humida. 430. Cude, canna incenfa, vel lignum ardens, aut titio incenfus, quo tanquam lumine aut face illuminant. cixdetun , canna incenfa illu- ftrare; lumen praebere. 351. 715. Cixdemallin, nitedula, cicindela, no- ftiluca, lampyris. 388. 351. 429. Cudehue, lapides virides Indorum unio- nes, gemmae, margaritae; quibus pro com- miffo homicidio folvunt, fatisfaciunt. 426. CixQa, genus, progenies, ftirps, fami- lia, gens. Item cognomen, quod mutuan- tur *»$<#» 641 tur a volucribus, quadrupedibus , ferpenti- bus, pifcibus, lapidibus, & quacunque re alia animata, inanimata. Haec cognomina plerumque imponit pater hoc modo: pri- mo attendit ad nomen feu cognomen fuae Cuop feu familiae ac ftirpis. e. g. habet quis pro cuga cognomen Hueque, aries Chile- nus ; confiderando igitur adjundla , pro- prietates, &c. alium ex filiis vocat: Z*V2- hueque , aries albus; alium curuhueque, aries niger; alium neculhueque , aries currens; alium llauvulemu, umbra fylveftris; quia aries praefertim aeftivo tempore dele&atur umbra arborum &c. Alter pro cuqa habet pa$i, Leo. Ergo ex filiis appellat alium Vii- ta pa$i, Leo magnus; alium Loncopaqi, ca- put leonis; alium Huilipa§i, unguis leonis; alium Huaiquipa$i, Leo haftatus; &c. Quan- do plura cognomina concurrunt 5 cogno- men cug(B folet poni ultimo loco; quam- vis non femper; fed colligendum eft ex ad- junftis. Cognomina mulierum plerumque funt ridicula, hinc illa manifeftare erubefcunt. Etiam fuis Patribus Miflionariis imponunt cognomen alicujus ftirpis; eumque ftirps illa inter fuos cognatos numerat, & veluti fuae ftirpi infertum. Mihi impofuerunt Huaiquilafquen* Huaiqui, lancea/ eft cogno- men ftirpis, & mihi datum quod fim pro- cerioris ftaturae. lafquen, mare; quia il- R r 5 lorum 64* <& @ e&» lorum refpectu fum ultramarinus. 496. 497, Cu$tn , fordidae conditionis homo ; e vulgi faece ; terrae filius , abje&us , neglec- tus, inutilis. cuqtnn, efle abje&um, inuti- lem. 498. 514. Cuqpn, tactu afperum, fcabrum elfe. 515. Cuqtrcun, refirigerare. 431, CutHuu, mirifice confpe&um alicujus de- fiderare; efierri ftudio videndi aliquicL 486. Cuicai , perlucidum , pellucidum , per- fpicuum, diaphanum. 418. Cuyen , luna, tempus. acui ni ciiyen, jam venit ipfius tempus ; nunc tempus eft , ut ipfe. item. jam obiit/ jam finitum eft ipfius vitae tempus: venit fuprema dies, hora ul- tima, finem vivendi fecit. 334. 542. 543. Oiilu, res molefta, deformis, ingrata, difplicens, inamoena. 515. Chimin, voces, geftus, aAiones, curfi- tationes, gefticulationes MacAiorum quan- do medicantur: & aut fingunt aut revera accidit eas ( macki ordinarie funt mulieres ; calcu viri ) a doemone poffideri. 536. Cxximtun, cibo vel potu fubvenire, fuo currere; cibaria filiis, confanguineis , fa- mulatui afferr* ; annona alios fublevare. 476. CvJa, tria. 545. item canna. 402. 716. 7i 6. Cixlxxmn, dormientem, fomniantem loqui, obambulare, &c. 437. Cixlbu, anas minor. 384. Cixlco, quafillus. 520. CixUa, fodalis, contubernalis. 514. CixUai, arbor, cujus cortice utuntur ad lavandum. cixUaitun, hujus arboris corticem ad lavandum adhibere. 400 432. Cixllcan, immergere. 432. C&<& cibi faporem gratifflmum effe. 480. 482. Cixmarca, pifc. 392 Cixmpall, capulus* manubrium. 564. Cilmpem , ftultus , fatuus , imprudens , ftolidus, infipiens, inutilis, vecors, 483. 717. Cunchan, par cum alio facere; cum pari componi; parem illi adjungere. 567. Cixna, feftio, fcifflo, fciffura. 534. 402. Ctmtixn, cunten, fecundo flumine naviga- re. 558. Cixntan, cixnchan, jugum boum. cixntaln* 364. Cixnatun, prendere, prenfare, prehen- dere, tenere; manum manu, digitis digitos capere. 449. Cixnal, rete. 395. CUnapan, aliquem ut adiit, veniat; vo- care. Item. venire, praefto effe. cixnapamn, venite, adefte, 101.452 453. Cixne, gemellus, geminus. 501. Cixni, pravus , diftortus , pravis * & cor- ruptis moribus. 483. Cuxxi , domus ex meris arborum ramis; quas extruunt ad excipiendum P. Mifflona- rium; & ad fua comitia vel convivia cele- branda. 517. Cixntal, vifcus. 568. CixnXo , claudus. cixnion, claudicare. cixn- \o to malal, feps, feptum ex lignis transver- fis, quae palis ereftis funt lmpofita. 413. Chpa. 56. 57. 453. Cupan, venire. cupaln, afferre. 94. 366. 452 453. Ciipl, tigna & trabes domus inter fe com- milfa. ciipln, tignis & trabibus domum ru- dem informare. cixplhue , certum cunarum genus , in quibus mater prolem ; ipfas au- tem cunas fafciae beneficio ex capite poft ter- gum pendentes portat. 517. 520. Ciiquirn, fonare, audiri, ftridere. 421. Ciitu. 290: 23. C&run, foror uxoris. 504. Cixunn, cixumen, pergere, profequi, in- cepta perfequi/ inchoata peragere. 260. *Ciili, hamus. cixlin, hamo pifcari. 395. 718. D. Dafcan, clava, fufte contundere. 528. Dahue , quinua. 407. 414. Dahuell , faex , fedimen , fedimentum , craflamen, craffamentum. 429. Dalca, linter. 557. Dallian, gloriari de rebus turpibus, in- honeftis, obfccenis, flagitiofts. 490. Dallquin, viam monftrare, docere. DaRun , rumufculus , commentum , do- lus, fraus. item. rumores ultro citroque de- ferre; rumufculos fpargere. 483. 484. Dam- 6+6 <& & e&» Damckun, ramtun, quaerere, interroga- re. 4. 526. Damen, damentun, moechari virum; ma- trimonii fidem violare; ad alienum torum impudice adrepere; adulterii flagitium ad- mittere. 483. 490. Dami, ftorea, teges. 520. Damun, terram pala vel alio inftrumento attollere, levare, in altum tollere. 567. Dane, nidus. danen, danetun, nidifica- re, nidum facere, fingere, conftruere. 390. Dapin , liberaliter aut commode aliquem habere, tractare: laute, magnifice, perhu- maniter accipere, excipere; honorificentis- lime appellare. 518. 719. Dapilln, carduos terra condere, te- gere, obruere. 413. Daqueln, aliquid alicui injungere, man- dare, commendare, committere; onus im- ponere; negotium aut Provinciam illi dare; curam illi delegare, demandare. 421. 526. 527. Daultu, cammarus. 393. Dcon, mcon, 413. gluma. Dchxan, indicare. dchiihue , index. 448. 449. Deat filia, confanguinea , virgo nubilis, viripotens, aut matura viro & nuptiis tem- peftiva , pefliva, cujus curam habet, fufcepit, in fe recepit. 514. Dechun, fores repagulis claudere, firma- re, munire. item fulcire; fuftentaculum , fulturam apponere. 518. Deftun, hominem capere, tenere, ap- prehendere ; manum illi injicere ; in carce- rem conjicere, mittere, ducere, condere. 528. DeqJLl, phafeolus. 413. Deixm, dulce, fuave ad guftum; guftatu jucundum; gratiflimi faporis cibus, fapi- dus. 405. Deuix, mus. 373. Deican, fcarifico; cutem leviter incidere; fcarificatio 536 Dencho, herus, dominus. 498. 518. Dencholen , renXolen , imminere , fupra caput efle: unum fuper aliud confiftere. 452- Denupran, fpongiofum effe: in fpongiae morem aliquid turgefcere , intumefcere. 413. Deu, deuma 281. 287. Deun , cum verbali idem eft quod aftum , peraftum eft : a&a , finita res eft : finis. deui tcun, tempus ferendi, feminandi prae- teriit. deui ni moqen, animam egit; fabu- lam vitae peregit; diem fuum obiit; vita funftus eft: at absque verbali (ignificat con- tra- 648 haec eft mea uxor. 12. 504. 514. Dclln, dciiitn, volutare; volvere fe in aliam partem; in aliud latus. 452. Duam. 56. 57. Duam, intelledus, memoria, voluntas, confenfus , cogitatio , propofitum , nego- tium, neceflitas. duamn, egeo, indigeo, opus eft mihi. duamtun, recordari, memi- nifle. duamclen , fum . fufpenfus , anceps , Ss 2 in- 65* <&» @ e*£» incertus, folicitus. item effe cogitabundum, meditabundum , confideratum , prudentem, circumfpe&um. 480. 482. 522. Duilln, ruiiln, quatio, batuo, mifceo, permifceo, confundo. 476. DuUin, apes. misqui duVdn, mel apum. 388. DuUun, eligo, deligo, feligo. 532. Dumin, obfcuritas, tenebrae, caligo. du- minn , duminclen, effe obfcurum; no&em, caliginem offundere; obfcuritatem afferre. 3*3 539- Dupen, flagito, poftulo, peto. item ex- actor oris. 526 *Demucan, in capite pulices & pediculos expifcari, ad necem quaerere. 378. Duque, palmus major, fere dodrans. 555. Dvdlui, lumbricus. 376. 378. 722. E. E. 119. 124. 150. Ea% adverbium confirmativum , & ex- hortativum, cum pin eft concedo, affirmo, confirmo , confentio , admitto : poftulatis annuo; precibus cedo; permitto. 482. item. aeftimo. eapilaen , me contemnis , defpicis ; jam tibi vilis fum. 286. 485 499. 660. Echel , cibi reliquiae, fragmenta. 475. Echiun, fternuo, fternuto, fternutatio; fternutamentum. 443. Ecull, Ecull, veftis. ecuUn, veftem conficere. 466. Ecun, interpellare / lilentium alicui im- ponere; aliquem mutum & elinguem redde- re. item. obturbari, haerere. 526. Edm, gingiva. 442. Eu! interj. 293. Eie , teye, ille. eieu, illuc. 19. 23. Eimi , tu. 13. 14. Eiun , evitun , eyutun , queror , conque- ror, lamentor: queftus edere, ciere; que- relas jacere , effundere / querimonias ja&are. 487. 666. Elcan , cuftodire , fervare , confervare, abfcondere , recondere , occultare , celare , abdere , tegere , condere , recondere. elca- piuquen , fecretum fervare , arcanum conti- nere. elcaqpchi, clam, fecreto, remotis ar- bitris, occulte, ex occulto, furtim, clan- culum, abdite, obfcure, latenter. 421. 460. 491. 723. E$u. 7. 22. 23. Egn. 8. 21. Eimu, vos duo. 15. 16. 25. Eimn, vos plures. 17. 25. EiQirciin, fle&i, infle&i, plicari, com- plicari. 404. EUa ela , malum , vitiofum , fcedatum , corruptum, vitiis affeftum. eUan, effe ma- Ss 3 lum/ 654 4jfc $ J& lum; infortunium, fatale malum incurrere. ^lla hueni, puer inutilis, parvae expe&atio- nis. ella d$u , ella que d$u , miferia , aerum- na, moleftia, calamitas. eUa eVLan, medio- criter fe habere; mediocritas : modice. e\\a eWape; ella avupe veichi curam, mediocriter coque ifta ova , nec nimis mollia , nec nimis dura. 476. 478. 497. 550. EVLomn, eWodn, apparere; os fuum often- dere/ de feneftra profpicere. 440. 441. EWcun, bona, res familiaris, haereditas a majoribus feli&a. 537. 538. Eln , ponere , locare , collocare ; aliquid alteri committere , mandare , injungere , commendare: fide ac praefidio alicujus uti. eimi elaeimi vachi d§u , tibi hanc rem com- mendo. item. rata portio, pro rata parte, pro rata portione. inche quechu elan\ eimi meli, ego ponam quinque, tu quatuor. eU valn, alicui aliquid cuftodiendum, fervan- dum , reddendum , relinquere ; aliquid a- pud aliquem deponere. elval, depofitum. eld%un , mandata , facienda relinquere , in- jungere, committere. item. eln, fepelio, humo , tumulo ; humo corpus condere ; fe- pulturae mandaje; terrae reddere; fepultura afficere; in fepulchrum inferre, humo in- je&a tegere. eltun, tumulus, fepulchrum. puixllil, idem. a puiiYLin, & hoc a puuUi, terra; quod quando aliquem fepeliunt; fan- dapi- *fc ® <» 655 dapilae terram injiciant. Solet autem fanda- pila effe linter vel una, vel duae linteres, al- tera alteri fuperimpofita; & in circuitu fep- tum. Sandapilam Caciquii alicujus primarii non humo condunt omnino/ nec prorfus terra injefta contegunt; fed aliquatenus fo- ris relinquunt ; & equarum , quas in fola- tium defun&i occidunt, earumque carnes, adipem, inteftina inter funus profequentes dividunt, pelles ita fuper transverfas perti- cas ad utrumque latus collocant ; ut eminus vifae, equi vivi videantur. 526. 527. 532. 537. elun, diverfari, diverto. item hofpi- tium , diverforium 493 494. ellihuen , ven- trem exonerare ; recedere ad requiOta natu- rae; latrinam, foricas requiro. 458. elmen , confumare altum venereum. 496. elpa, ge- nus, progenies, pofteritas, ftirps. 183. 526. 724. Elun , dare , praebere , largiri, do- nare, liberaliter erogare. elupiuquen, fua arcana, fecreta manifeftare , patefacere, de- tegere , aperire , prodere , edere , manife- fta facere. eludqun, dare mandata alicui ad aliquem. item. mandata ferre , perferre , mandata exponere , referre ; cum mandatis venire. citme nemel eluen , monitum , admo- nitionem, conlilium, fententiam vel quid ejusmodi me edoceas velim; in memoriam mihi revoca; aurem mihi vellas opto, per- Ss 4 opto. 656 «Sfc & «#• opto. 421. 443 444. 460. 490. Em, ema 293. 662. 671. Empadn, empalln, incurvari, effe incur- vum , incurvatum. empalcun. 452. Empeln, tollutari greffu equi; equo tol- lutim incedere. item. equo fuccuffore, fuc- cuffatore vehi. 366. Entifn, pedum digitis infiftere. 452. Encon , encopran , encolpran , econ , fcan- dere, afcendere, confcendere, fubire uno faltu. item. quadrupedis in modum furfum repere; in altum prorepere; fcandere in fubre&um & manuum & pedum beneficio, fubfidio, auxilio. 452. Entf claudus; altero vel utroque pede captus, debilis. entfnt claudico 463. Entin , fame deficere , perire ; inedia cruciari; & cibi penuria confici, enecari. 476. Entun , promo , depromo , expromo , produco , profero , educo , elicio , eruo : effodio ; adimo , detraho , aufero , tollo , demo, extorqueo, evello, revello, refigo, extirpo, radicitus eruo, convello, exundo, furor, furripio, depeculor, expilo. itenu penfum abfolvere , peragere , conficere» entun m kdau , peragenda peregi. entuma- num , fatisfa&io. entutun taxxi cullin , pignus redemi; ex aere alieno emerfi; creditoribus fatisfeci; debitum folvi. entuln, declaro, ex- «S& & JSf 657 explico , expono , explano , aperio , expri- mo, ediffero, interpretor: loco obfcuro ac difficili lucem affero, adhibeo. 421. 422. 571, 725. Enadtcun, leviter amburere. 354. 475. Enum, calidus. enumn, caleo. enumln, calefacere, fovere. 352. 354. 424. Eonn, eoncun, tuffire. 535. Epe, ape, pene, fere, prope, propemo- dum. 286 404. Epeu, fabula anilis, commentum. epeun, ejusmodi narrare. 526. Epu, duo. epunple, utrobique. epunma, bini. epun , effe duos ; habere duo. epui ta ni piuque , eft verfutus , vafer , verfipellis ; aftu, fraudibus agere folitus. 483. 545. 550. Eun, eumn, enumtun, do, vendo, ve- nundo, alieno, diftraho, mancipo. 421. Eucalihue , triftitia , mceror , moeftitia propter bonum abfens. eucalihuen, mcero- re , triftitia affici ; dare animum moerori propter dile&i abfentiam. 586. Etncun , etntun , infirmum , aegrum , aegro- tum, languidum queri, conqueri, lamen- tari; queftus edere, ciere. 535. Ehuin, fila decuffato ligno convoluta. 472. Etipu, fttapes. 366. 726. G. euumel, neyumel , aliquoties , nonnun- quam , ex intervallo. 546. 729. §en, effe, ftare, facere, tenere, habere , nafci. gemen , qemetun , ire. §epan, venire. qeln, dare effe, &c. Qetun, ad eun- dem ftatum redire, revivifcere, a mortuis furgere, refurgere, ad vitam reverti, re- migrare. qefui cixyen, Novilunium, luna nova. Qefui cachu , herbae revirefcunt. crf ra$ilahue, vadum fuperius, adver- fo flumine. nauqilahuc, vadum inferius, fe- cundo flumine. 430. 433. 730. $iUan, niUan, qiUacan, emo, mer- cor, <$*» & e&* 663 cor, comparo, nundinor, qillaun, fide ac praefidio alicujus uti. Qillatun , repetere , iterum petere. giUatun, QiMatucan, fuper- fiitionis genus mter Indos Chilenfes fre- quens: Tabaci quippe exufto in concha fo- lio, fumum per fiftulam afflatu attrahentes, quotiefcunque illum in os exceptum emit- tunt, inclamant nomen vel cognomen ali^ cujus Herois vel celebris clarique ex fuis majoribus viri, ac multa alia nomina ridi- cula & fuperftitiofa , addendo fingulis pom. 811. 823. 421. 422. $illan , confanguinitas , communio fan- gumis, agnatio, cognatio, affinitas, affini- tatis conjun&io. 501. QiWutun, quando vir male accipit, vexat, exagitat uxorem. 505. qnibn, Qni/n, naribus forbere, exforbe- re, abforbere. 443. gmQinchn , vehementer fpirare , refpira- re , fpiritum ducere , halitum efflare. 460. Qintan , pecus , armentum herbas , fe- mentem proterere , obterere , pefundare , conculcare 413. qion , Qionn , refercire , replere , infarci- re , inculcare. 476. Qiiinn , inteftina mundare , eluere , pur- gare, expurgare, detergere, nares emun- gere. 456. §iuln , ducere , ducem alicui fe praebere. 493. q>iun- 6°4 <& @ d& a/unfun, exilio multare, in exilium mit- tere, exigere, ejicere; nobilem virum re- legare, profcribere, amandare, deportare. 520. g/am* monitum, admonitio, confilium, reprehenfio, objurgatio. glamn, moneo, admoneo, commoneo, reprehendo, ob- jurgo, increpo: aliquem officii commone- re; verbis aliquem caftigare/ male verbis accipere. glam §ei, ciHme glamqfii vachi Pa- tiru: hic Pater optime concionatur; falutis aeternae viam populo oflendit; conQliis fa- lutaribus concionem inftruit; falutis aeter- n» incuriam tragice lamentatur; noviflimo- rum memoriam in auditorum animis defi- git; mortis improvifae metu peccatores a vitiis deterret; extremi judicii anguftias in memoriam revocat; poenas Inferni aeternas cum voluptatis brevitate componit. glam tyhuclai mapu mo , non reperitur nunc mter Indos, qui bene monere/ qui dare confi- lium fciat. glamu%e, ne indigeas monitore ipfe tibi monitor fis. 480. 481, 482. 497. 526. 527. 731. %In, convenire, confluere, concur- rere. $lmn9 congregare. 390. 391, g/g*\ delumbis, elumbis, delumbatus. 463. $lcn, pun&im ferire, percutere. 532. g/*>- *%* ® <& 665 ajircun, lapide molere, terere, tundere. 521. glorn, maicio folia detrahere; illud foliis nudare , exuere , fpoliare. glor cuyen , Mar- tius. 542. globn, calco, conculco, pedibus obtero, protero, premo. 532. gladciln, ofiadciin, opprimo. 532. qfliu , nucleus pineus. qjHihue , nux pinea. 398. 405. gUon , manu attingere , fcrutari , exaxni- nare. 398. 449. $Uudchn, manu premere, comprimere, conftringere, ar&are, 449. qfiun, flefti, infle&i. 404. %lun, manibus atterere, refricare, 432. guman, plan&us, plangor, ejulatus, plo- ratus , ululatus. item, plangere , lamentari, a,uman $ei vachi dgu , res fanguineis lacry- mis deploranda. 440. 441. 448. Qnan , immaturum obire , immatura mor- te praeripi. qnamn, perdere, corrumpere. 421. qncun , frico , defrico , refrico 432. §nel , fignum , vexillum , infigne , indi- cium, argumentum, flgnificatio, fpecimen. gneln, annunciare, docere, inftruere. 531. 572. 575. gnen, aftus, calliditas, fagacitas, aftutia, verfutia, ftrategema. item. fraus, dolus, T t faUa- 666 ullque crdf, ventus occidentalis. 554. gpun, fle&o, infle&o, plico, complico. 404. Ofiln, mulgere. 432. yrun, gdun, fubigere, mollire. 735. H. Huaca, vacca, 364 Huachi, tendicula, decipulum, decipu- la: machina irretiendis aviculis aut beftiis capiendis comparata. kuachin, tendicula fal- lere. 531. Hua- Huada, cucurbita. htcadahue y locus ubi crefcunt, abundant. huadahuelafquen > Bal- divia. huadaXahuen, flos. 409. 415. huadckn, ferveo, effervefco. 476. Huaqjen, huaqjn, ftella, aftrum. 320. 736. /ftaw$*/r, flexus viae. huaichifn, cir- cuire. huachiftun , redire , regredi , reverti. huaiduf, idem. 493. Huaichin, ora, fimbria, limbus. 466. Huaihuen, ventus meridionalis huaihuenn, Auftrum, Notum fpirare, flare, afpirare. cariihuaihuen , Ventus meridionalis ad Occi- dentem: curuhuaihuen , ad Orientem incli- nans. 558. Huaiqui, lancea, huaiquitun , lancea per- cutere, confodere. 531. 532. 533. Huaiun, fentis, fpina, vepres. 401. Huala, anas minor. 384. Hualhualun, ftrepitus aquae, inteftino- rum, &c. item. gargarizatio , gargarizatus, gargarizo. Huall, in orbem, in gyrum. hualln, cir- cumago. huallman , fepio , vallo , cingo , circumdo, oblideo: corona claudere, tene- re undiqu4, 493. 532. Hualtata, equorum pabulum. 410, Hualon, animalia praeliari. 532, Hualug, autumnus.- tempus quo firu&us colliguntur, 539. Tt 3 Hua- 670 . &<«• nui viftu aut trilti mendicitate vitam trahe- re , exigere , producere , tolerare. huera co- win, abortum facere; foetum immaturum edere. 467. 483. 484. 485. 537. Huedhued, amens, demens, infanus; qui de poteftate mentis abiit, defipit, infanit, debachatur. Huedan , edere , bibere ad falietatem. huedai, eft diftentus & madens. 476. 477. 739. Huefcunatun , munus alicui deferre, offerre, donare, largiri: dona dare; donis aliquem afficere, at NB. in malum finem, timeo Danaos vel dona ferentes 490. Huedquey reftis, funis ex intortis equo- rum crinibus. 366. Huedon, caput lapide aut virga percute- re, contundere. 532. Hue$an, ventoruui vim remittere; cceli faciem torvam & procellofam in ferenam & tranquillam abire. 559. Hueqpr, dentibus carens, fpoliatus. hu&- gorn, hueQornclen, dentibus carere. 462. Huebn , transfoflum , traje&um , trans- iixum, transverberatum effe. item. ftgnum, indicium, veftigium apparere, 532. Huehuin, fulmen: fulmina decidere. hue- hui piHan, Jupiter mittit, jacit, jaculatur fulmina: Vulcanus fulmina cudit. 345. 348, Hueico, ccenum, limus. 428. 430. Huei- dn, traho, rapto, ferpo, prorepo, fol- & <£* 679 [um verro. 528. Huihuen, fibilus, Dbilum. huihuenn, 11«. lo. 443. Huiuixn, fitire; fitim pati; fiti poene ene- lm effe. huiuui , Biobio fluvius Chilenfis aecipuus ac celeberrimus. 478. Huilal, corbis. 520. Huilan , luto aliquid linire , contegere , lutare. 517. Huiladcixn, ad folum, parietem v. parie- folo aliquid allidere, illidere. item. libe- fuperiori contradicere , adverfari. 487. Vhiilefciln^ curtatus, diminutus. huilef, ninutio aciei in cultro , enfe , orificio. ilefn , aciem gladii , vafis labrum diminui, rtari. 521. 745. Huillhua, poples. 451. Hui//>adn v. huilan, delutare. 517. Ruilpan, filum calculis inferere; filo cal- lorum , margaxitarum lineam ducere. item. ea margaritarum, &c. 473. Ruili, unguis, unguiculus. huili por, un- is fordes. 458. '^uilquern, ore hiare. 443. Ruilquen , fila mellis , facchari liquidi le decofti. huilquenn, illa fila formari 476. iuilqui, ficedula. 386. rLuillhuill, carnis fahtae vel non falitae fru- huillhuilln, illa efficere, item. aliquid difcer- 68o «S& $ <#• difcerpo, lacero, dilacero: laniare, dilania- re. 423. 467. Hutlb', feptum arundineum intra do- mum, ubi frumentum, fru&us, &c. adfer- vant. 517. Haillmen , garrulus, loquaculus, loquax, dicax, blatero, rabula, Archite crepitacu- lum, 483. HuiUin, lutra. 377. Huilon, huilolen, intus intra tubum, tu- bulum, cutim effe, 431. HuiUOin, vefica, urina, lotium, meje- re; urinam facere, reddere, mittere, fiin- dare: reddere lotium. acui AutWhn, adeft tempus tingendi ; imbuendi colore lanam ; fcilicet ver, 458. Huilteu, parvulus, pufio. item. puer in- quies, levis, turbulentus. 495. Hailh/cixn , fulgnrare, corufcare/ crebris micat ignibus aether. 345. 746. HmTlu, huilii, Regni Chilenfis pars Auftralis quam vocant HuiUu mapu: & in- colae vocantur HuiUiicke, IhxilicAe, ubi NB. quod Regni Chilenfis pars quse trans Biobio in longum verfus Auftrum protenditur; di- vidatur in Picumapu, quod eft magis fep- tentrionale & difto Biobio vicinum: & Hui llii mapu , quod eft magis Auftrale , & Picu mapu verfus feptentrionem confine. Qu®- nam ** $ t» 681 im vero fint utriusque & Picu mapu & utUu mapu vera confinia ; fub Judice lis :. Alii aiunt Huillil mapu primum incipe- trans fluvium Tolten, & quod eft citra um ufque ad Biobio eJTe Picu mapu: alii ntra pro limite volunt flumen Quepe in srritorio Boroa : alii amnem R§aico in ^ucura: alii demum fluvium Colpi in jP£i- *. 492. Kuim, folitus, afluetus, domefticus, mi- lenique natura: cicur , domefticum ani- 1. Huimn, aJTuefco, confuefco, infuefco: *e fe in confuetudinem. huimtun, man- facio : feras cicurare ; manfuetas redde- , manui aHuefacere. huimtulabin vachi. t>u , hujus loci natura cum mea non con- dt / caelum hoc grave mihi eft , & incom- dum ♦ quaecunque hic video, ingrata ti funt : )( : at ego bene me habeo ; ju- deque hic habito : caelum hoc & gentis ius cum ingenio meo bene convenit, • 49*. 493. 494- 47. Huimllj virgula, pertica. huimlln, wlltun, virgulas, perticas colligere; vir- s perticisque aliquid obftruere. \uix\an, huinalen, tenfum, extenfum ef- utnamn , veho , adveho , inveho , ad- :o , importo : merces ultro citroque ve- U u ftare. 682 «S& ® <& &are. hninamtun , alio migrare , commi- grare: fedem aut domicilium mutare. 404. 452. Huinca, Hifpanus. Item Herus, Domi- nus. 498. 500. Hnincha , taeniola , vitta , crinales fafcio- lae. 466. 469. 748. Huincul , collis perpetuus, clivus. Item. contufio, tumor ex contufione, tu- ber. 360. 534. Huinchn ; furari ; pecora , armentum , ju- menta furripere; furto auferre. 484, Huinciiltnn , tergum igni, foco obverte- re. 354. Huinoln, huinuln, quadrupedis in modum ambulare: efle aetatis puerilis; in infantia. vem$ebui, inche huino/fudun, puer eram cum haec fierent: nondum ad rationis ufum per- veneram. Sumitur etiam in malam partem. 452. 496. 497. Huinu, culter. 453. 520. 522. Huinhltin, fila educere, extrahere, rete- xere: retexta fila, feu linamentum faniei ebibendae, fugendae. 473. 749. Huin&n, huinixtun, humitfucan, fe tendere, extendere. 452. tluipdn, huipdclen, ordinatim alium poft alium, aut retro, poft tergum, a tergo al- terius ftare, confiftere, ambulare. 555. Huir- •*&$<#• 683 Huircurn, rumpere, fcindere, difcinde- j, deterere. 467. Huiran. fcindere, findere. 567. Huirarciln, ftrideo. 487. Huirca, macula, lentigo. huircan cahue* i , equus ftella in fronte clarus , inflgnis. 9. 365. Huirin, pingo, depingo, delineo, lineas lco. hutfin can, cantharus pi&us. huirin tcun, veftis ftragula virgata, variata, po- tnita. huiriun, faciem coloribus pingere, jm. Signo fanftse Crucis fe munire; flg- m crucis dextrae pollice in fronte, ore & ftore formare. 466. 469. 751. Huirun , pellem alicui detrahere ; exco- re pecus. 363. Huitan, huichan, trahere, adducere,con- here. huitahue, fibula. huiia hut\a; hu~ a huichan , palpitare , palpitatio vehe- ns. 469. 528. 535. ^luitafcitn , huirafcHn , huiraftcun. V. hue- ciln. 748. Yuitdn, huigdn, traho, rapto. 528. Huiiern, rem plenam rumpi; veflcam, 478. Juiiu, cochlear, cochleare. 520. iuAorciln, vehementius aliquid appetere. • 535- Juiiucan, funda lapidem excutere, jace- emittere. huiiukue, huiiucurahue. funda. Uu 2 750. 684 •*&$<#• 7.5o, Huitun, fluvius, fluxio, profluens, alveus. item. fluvere, profluvere, effunde- re. 429. Huividn, fcutica, baculo percutere/ fcu- ticae i&us. 528. Huivolen, collis perpetuus exiguis mon- tibus interruptus. 492. Huiuixn, litis. 477. 479. 75i- L Y* /, Y 53. 54. 73. 81. lag, arb, 400* laely ialy cibus, efca, daps, prandium, coena, jentaculum, merenda, antecoenium, pomeridiana guftatio, vi&us. 475. Yahuilma, pfittacus. 383. yaiixn, furere, irafci, infanire more ma- chiorum aut Venefici. 484. lalalcim , ftrepitus rei quae decidit aut al- te cadit^ 529. Yali, mufca. 388. Yaima, incile, aquae derivatio. yaiman, aquam derivare. 413. 429. Yall, proles, feu quidquid mas aut maf- culus rationalis vel irrationalis gignit, ge- nerat, procreat. Yalln , gignere. yallquechi cahueVLu, buficu, equus, alinus, admiflanus. 365. 372* 496, 752 Yamn, timeo, metuo, formido, ter- reor • **&$<#• 685 :>r; magno metu afficior; gravis folicitu- inftat ; vehemens impendentis mali , ca- $ horror me occupat; genua mihi labant, ;ns vacillat, totusque torpidus ac pene e- guis efficior. iamln , metum , terrorem ali- i injicere, incutere, afferre. 487. yana , yanacana , famulus , fervus. 498. yanchin, tanchin, horrore, rigore concu- febri corripi. 534. yapau, mantica, crumena, 520. yapen , yapepMin , tripudiare. ad v. extra tnerum faltare; choros exercere, agitare. m. plaudere alicui, applaudere, plaufum •e , tribuere : uti folent praefertim illis qui a fortiter contra hoftem gefferunt, aut ld facinus egregium ediderunt : item. oties vi&oriam reportant, aut fe ad pu- indum accingunt : nam tunc cantantes isdam cantiunculas , quae res a fuis He- bus geftas line arte aut numero conti- lt; una omnes folum fortiter ac crebris ibus calcant pulfantque. 561. 564. Yab , yaf, yav 9 res ab aliis feparata. yavn, celen , ftare feorfum , feparatim ; fepara- 1 effe. yaventun , rejicere , repudiare : puo, afpernor, faftidio. 544. 550. Yarquen, noAua, nifticorax, 382. Yatehue , ^pifc. 392. Yavu, fortis, validus, valens, robuftus, ertofus. yavun, robore corporis & fir- Uu 3 mitate 686 <«*, & e*g» mitate praeftare : corporis viribus praecelle- re; praevalidum effe. yavufun, refici, re- creari, vires recuperare. yavUln, animos alicui addere, facere; animum dare, adji- cere/ confolari aliquem; confolationem ali- cui adhibere ; folatium praebere , afferre , praeftare; dolorem verbis levare, mitigare, lenire , abftergere. item. fpe erigi ; confido, fpero, fpem colloco. 480. 481. 482. 532. Ivl , mala , poma terreftria. ivln , ivtlln , illa terra condere, tegere, obruere. 409 413. 753. Ivhm, quaedam parvae quadrupe- des beftiae. ivum coui, partus animalis. item. monftrum. Ivhmche, homo-beftia. Fama eft inter Indos/ veneficos fuos in quadam fpecu nutrire hominum genus, quibus adhuc la- Itentibus oculos, os, anumque confuunt, ita ut crefcentes in aliam figuram fpeciemque degenerent; atque hos effe ipforum Confi- liarios ac Confultores, quorum cohfilium in fuis antris, quae renu vocantur, conve nientes exquirant. 824. 374 500. » Ibiin, crefco, tumefco, intumefco, tur- gefco. 496. Ifciin, rado, radula deterere. 475, 476. Ica. 8. 343* Icplj cete, coetus, balena, piftrix. 392. . Iculla, tquella, veftis Indarum. 469. Ida, cos. Idan, gladium, cultrum acue- re; *%s ® jfr 687 ; aciem ad cotem ducere. 520. 521. Idm, avic. 387. Yecu, corvus. 381. Yecuiimen, 231. incipio 527. Yehuen, pudor, verecundia. Item. vere- india impediri, pudore teneri, prae pudo- non audere. Item. pudenda, verenda, >fcoena. yehuelcan , ignominia aliquem af- :ere, ignominiam illi inferre. qenoyehuen, >sque pudore , verecundia. Qenoyehuei, hil pudet ; nefcit erubefcere , depuduit , ididicit pudorem/ perfricuit frontem; pu- >rem abjecit; pudorem ultro defpondit, jpofuit 483. Yen, fero, porto. huitayen, traho. ye- un, eo acceptum, accipere. yecupan, affe- 1, adveho, adporto. Item. accipio, aufero, cupamn , venite & accipite. yevaln , mitto. !I. 522. Yene, balena. me yene, balenae excremen- m; fperma ceti; ambra. 392. 395. Yerclen, dentes monftrare. 443. I%e , di%e, feorfum, feparatim. igeln, fe- nftum, feparatum elfe. iyentun, feparo, jungo, fecerno, fegrego, removeo. 544. 754. Ihuai, ferpens. 376. Ihuin, adeps, febum, fevum, pinguedo. uintun, febare, fevare, inungere. 455. Ilcoin, laevigo, polio. 567, Uu 4 Ilel 688 Ilelcan, ileln,. cibum, potum dare. 476. Ile, tumor, tuber, inflatio. 534. IUaf, planus, aequus. 515. IUamn, contemno, negligo, fperno, de- fpicio. 487. Ill%n, afpernor, faftidio, naufeo, refpuo, 486. Ilon, caro bubula, porcina, aprugna, vi- tulina, falita, fumo vel fole durata, juru- lenta, co&a, elixa, afla, tofta, comeftibilis. Item, illam comedere, edere, prandere, cce- nare, &c. Ilotun, carnem crudam comede- re animalia, volucres. Iloche, Barbari qui carne humana vefcuntur. 385. 455. 476. Hu, lac mulieris. 457. 755. Iluluquerty medulla. 455. Iliin, UUtun, ilixdtun, fe extendere inftar avis, dum in aere alas immotas extendit. 449. Irnln, e loco praecipiti devolvi, rotari, de- labi, prolabi. . imlcaun, imlun, volutari. 370. Impoln, chixmpoln, involvo, implico. 467. In, cibus; efca, potus. Item. edere, bi- bere. incan, coquere, cibum conficere. in- $en, vino madere, vacillare. 467. 477. 479. Incan, auxilior, opitulor, adjuvo: auxi- lium, opem ferre, afferre, praeftare: fe ad- jutorem alicui praebere, exhibere, ab illo Xiare, facere. 553. 552. Ina, ad, prope, juxta, circa. inan, fe- quor, ^- <«*, & e*g> 689 ior, fubfequor, infequor. Item. fimul effe. nbulare. inalen, ftare fecundo loco, pri- im a primo. inaltu, ora, margo, ripa, tus. inautun, redire fimul, una, pariter. apran, equo curfim fequi, infequi. inad- n9 inquirere, indagare, explorare, exa- nare, excutere, difcutere. inaduamn, ani- idverto, noto, obfervo. inagnen , explora- inaien, imitor, aemulor: aliorum vefti- is inflfto. inayion, aliquod negotium ur- re, fufcitare, excitare, alere. inauf inau %u, paulatim, fenlim, pedetentim. inau iu putixiin, non uno hauftu, fed paula- i abfumpO , pitiffavi. Omnes filii excepto imogenito, vel natumajore vocantur inan fm. Ita uxores praeter primam feu prae- )uam inan domo. ina uuia , tempus vefper- um, vefper, vefperus, vefpera. 481. 516, B. 756. Inamn, inamtun, comitor, profe- or, fubfequor, affe&or: comitem fe ali- i dare, exhibere. 532. Inche , ego. inchiu , nos duo , uterque, am- . inchm, nos plures. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Tnei? quis? Chem, quid? 266. 267. In, nofter. 24. 27. 30. lod, magis, plus. iodn, plus effe; aliis v. os antecellere, exceHere, praeire, antece- *e. iom, amplius, ultra. iomn, addere, jere, aggregare. 269. 270. 527. 544. Uu 5 Ioltan, 690 •*&>&<#• Ioltan, roltan, impellere, repellere. 532. yoctirciin, obnitor, oblu&or. 481. 482. yovun, audere. 481. 482, Ipixn, verro: fcopis pavimentum purga- re. ipilhue, fcopae. 518. 520. Iron, rancidus. Item. foetor, graveolen- tia, rancor fubalaris ; virus alarum 448 455. Ito/n, oculos propter pulverulentiam plo- rare; a pulvere lacrymantes oculos habere. 440 Ihualln, farcire: vefti ftragulae fimbriam affuere 473. Iu. 15. 24 34. luln, fe in orbem contrahere, complica- re, in gyrum colligere; in fpiras fe convol- vere. 376. 473. 757 yune, une, primus. iunen, primum effe. 516. yupe, echinus, herinaceus marinus. 393. yupi, humerus. 445. yulqpn, flamma. 352. K vide C. 75»- L. ■f-s* &&• %/d. 00». La part. 105. 106. 107. 104. 116. 148. La, mortuus, defunftus: qui vita fun&us eft; qui exceffit e vita. 537. Labn, lafn, effe extenfum; undique & undique apertum. lafquen, mare. 433. 473. Lacu, Lacu, duo ejusdem nominis aut cogno- inis. Item. Avus & nepos a patre. 504. >5* Ejusdem effe nominis eft inter Indos laedam affinitatis fpecies, quam vocant cutu?i, lacugen: & fe invicem appellant cu: & quotiescunque concurrunt, ut affi- *s fe falutant, venerantur ac domum fuam vitant, nec licet divertere aut diverfari >ud alium; Hofpesque tenetur in gratiam >fpitis ovem occidere, cujus cor utrique 2cu aflum apponitur : appelaturque haec sremonia taniuln: ejusdem fecum Nomi- s fuis teftis, domo, sedibus, uti par eft, xipere. 835. Ladciin , mcerore , triftitia affici , dare ani- um moerori. Item. male fecum a&um pu- re; injuriam fe accepifle, injuria affeltum Liftimare. ladculn , facere , inferre alicui in- riam : aliquem laedere ; injuria afficere. ?m. mceftitiam alicui afferre; contriftare iquem, triftem facere. 486. 488. Lafquen, mare, pontus, pelagus. laf- enn, lafquentun, pifcor, expifcor in mari: fces, conchas, aut aliud quodcunque co- ^ftibile capio, prehendo, traho. lafquentu, ine quod in mari prehenditur. QuUun, un, Qton lafquen, finus maris. 395. 429. o. 759. LahuaL 399. Lahuen, herba in genere. calvu lahuen, vitrio- *?2 <& S d£» vitriolum. melico lahuen, herbae falutares, 411. 414« 423. Lafim, aranea parva. 378. LamAen , foror. 501. Lame, lupus marinus. 392. Lar, rudera, ruina: dirutum, everfum, deletum, deftru&unx laru, labefaftari, di- rui, everti, deleri item. fegetes fterni, pro- fterni. larln, demolior. 515. 518. Lan, morior, emorior; vita v. de vita de- cedo.- e vita cedere, difcedere, excedere, migrare ; obire , extremum vitae fpiritum edere; fpiritum Deo reddere. La, mor- tuus, defunftus- lan, la, mors, obitus, fu- premus dies hominis. lahue, partes vitales , quae vitiatae generant mortem. lahue cufe, menGs Auguitus, quod occidat vetulas: nam iftae hoc menfe, ut calefiant, calorem cap- tent; fe folent folis radiis exponere; cum- que illud tempus Gt variabile ; vel a fuborto repente vento frigido, vel a pluvia necan- tur. laduam , mortis articulus , maximnm vitae periculum ac extremum difcrimen. lan, metaphorice Ecclipfis , Solis aut Lunae de- fe&o, deliquium. lai anfii, interjeAu Lu- nae, folis lumen languere nobis & hebefce- re videtur. lai cixyen , Luna Terrae interpo- Gtu laborat, deficit, obfcuratur. lainicuh; lai ni queufon , ufum manfts , linguae amifi v. amifit laln , lalcan , vitam tollere. laeln, la- yeln, n, propinquum, confanguineum , agna- n, cognatum aut affinem mori. lantun, ritum conjuge orbari. lanpen, uxorem [uari. lantu, orbatus conjuge. lanpel,lan- 1, lanpe, vidua orbata marito. 535. 537. 1. r6o. Lagmn, neco, occido, obtrunco, imo, interimo, interficio, trucido, con- cido: ufuram hujus lucis eripere; vitam mere , necem afferre ; vita privare , exue- morte afficere, de medio tollere. 532. Lapmn, extendo, protendo, diffundo, plio, amplifico, dilato, explico. 567. Larumen, repentina, infperata, impro- l, fubita, fubitanea morte de vita dece- e. 246. laun, capillos alicui defluere. laumn, io; pilos, plumas evello: glabro, degla- . 476. J>u, Ivo , rumex 410. xo, pani radix, 534. Mulau, UauUau, frultus coihue arboris. 399» tando trucidarunt. Lecai, hirudo, fanguifuga 378. Lemu, lemuntu, fylva, arboretum, arbu- n: locus arboribus confitus. 360. 397, • \en, cupreffus, cypariffus. 399. xpmn, pecora abigere, avertere, 413. £pun , verrere , mundare , eluere , pur- 3 , -expurgare , detergere , abftergere , ire, defricare. lepiintu, fordes, purga- ta. lepuhue , fcopae. 476. 520. ephn, atrium, atriolum, impluvium. £ lepun, tradtus, plaga, regio. 517. 531. zuvu, flumen, fluvius, amnis. 429. 430. 9,upe, lanx, catinus; patina figurae ova- 1 manibus lavandis prsecipue deftinata. rb., profe&o, fane, certe, hercle, me le. leu d§u , ita me hercle gefta res eft ; tft profe&o. 480. 533. f, mundus, lautus, purus, defaecatus, atus , lotus , limpidus. lif mapu , ter- ocus domibus & incolis carens. lifn, mundum, lautum &c. lifeln, lifelcan, lare , eluere , purgare , expurgare , g-ere , abftergere. lifiqetuai ta mi pllu, nni delifto mundaberis; a peccatis ab- fol- 696 ^ Si ^ folveris ; ab omni culpa liberaberis, 480» 482. 762. Lican, lapis albus, quem Machii magni aeftimant , ac inde folent cognomen mutuare. E.g# Quintulican,Huentelican,&c* 520. 425. Lichi, lac. 457. Lien, UHn, argentum. 420. Lihue , vita , fpiritus , anima , halitus , ala- critas , vigor animi. lihue %ei, eft animofus, alacer, fervidus, audens, impiger, impa- vidus. relihue, jejunus, integram famem ad ovum afferens. item. uti nunc fum; me vi- detis. relihue montun, evafi uti nunc fum. lihuetun , animum laxare , fpirare , refpirare, recreari, refici. item eleemofynam petere, rogare, corrogare. 343. 480. 482. 498 533. Lilco , petra falis omnino pellucida ac dia- phana. 423. Lihuen, mane, diluculum. 5,39. Lil, lile, faxum, rupes, fcopulus, cautes, petra. 360. Lila, atrium. 517. Lilpu, vitrium, fpeculum, fchiftus in te- nuiffimas bra&eas fillilis. 425. Lime, ricinus, ricinum. 378. LipaQ, humerus.445. Lin, palea. 402. Lipm, falar, tru&a. 392. 396. Lira , tergum. 454. 763. 763. LiH, albus, candidus. liti, Patiru, digiofus B. V. MARIjE de mercede Re- mptionis captivorum. litihuen, claritas, rfpicuitas , evidentia. liixhuenco , aqua cla- liuhuenn, effe clarum, manifeftum, evi- is. liun> efTe album, candidum. UHln, sdbo : album colorem inducere ; album tjuid facere, reddere. UU curam, ovi al- men. 417 418. 428 475. 539. Lof, populus vel plures familiae eidem mino vel Caciquio fubje&ae. item. ovium jx. item. vallis, 360. 363. 531. Loco, fpecies conchae. 393. r^ofn, llofn, dirui, everti, deleri, deftrui nos, aedificia, civitates item. exercitum di; milites, hoftium copias profligari. 532. r^olcanhua, maicii folia. 413. r^olma, pruina afcendens, caufa nubium frigoris. 347. \od, madidus, humidus lodn, humidum, iidum efle. lodmn, madefacio, humefto, tiore afpergo, perfundo. 428. *olo§n, faucibus digitum immittere. 446. .olodcinn, cancro occupari. 534. .onco , caput. 436 437 438. 761. \ouloun, luxuriare agros prae ubertate & pim copia; agrorum feracitatem luxuria >rare; luxuriofam efle: luxuriat campus bis: luxuriat carduis & fpinis incultus X x Lmiin , 698 ^S * Lmun, Imixntun, voro, devoro, helluor, deglutio. 476. 764. Lpi, pluma, penna, calamus. 389. LpHn, pronus. Ipln, Iphln, pronum collo- care. 443. 470. Luan , Guanacus , cameli non gibbofi fpe- cies. luan cura, befarum, 373. 425. Lucan, lucatun, contentionem aut rixam movere, excitare, fufcitwe: cum aliquo de aliqua re rixari : inter fe jurgare , digladia- ri, jurgio contendere. 484. Luche, herba marina bona & comeftibilis. 475\ Ziigilm, ifchias, ifchiacus dolor, coxen- dicis morbus. tixgllinn, ifchiacum elfe; ex coxis laborare. 535. Lix/, flamma. tb/n , ardeo , flagro , exar- deo, lu/th/n , fulgnrare , corufcare , micare, nitere , albefcere. item formicare. item. fra- ga maturefcere , maturari. 352. 354. 418. 534. 535- Lucu, genu. lucutun , genua fle&ere, fum- mittere : poplitibus fe excipere : genu nixus, genibus advolutus, provolutus. 451. 452. LixQdxx, cochayuyi radices. 475. Liibr, pifc. 392 Liiti, fquama. 394. Lululun, ftrepere, obftrepere; ftrepitum edere. item. refonare, reboare, remugire. 531. 561. • Luma *S& ® Jfr 699 Luma , arbor , cujus ligna funt oppido ivia & dura. lumatu, lignum quo arant cumque imprimunt, partem obtufam ven- pelle vel corio obarmato opponendo .* un- non paucis hernia. lumatun fupradi&o li- 0 ac modo arare , fulcum imprimere. Ha* lt & aliud inftrumentum hueixllu , pala. 400. '65. Lpmn, lilpumn, incendere; ignem cere; faces fubdere, admovere, adhibe- 354. Lutixmn, par cum alio facere; compari nponi ; parem fibi adjungere , aequare , equare. 567, lavan, crumena. 520» lavacha, llabata, bufo: reptile, infeftum. n. cavillatio & Qgnum contempt&s, 362. « lafquen, llabquen, finciput. 436. raco, aqua tepida. llacon, elTe tepidam. • fahuen, fraga. 412« 'ahuige, palpebrae,gen3e. llahuitun, clau- b. llahui, clavis. ainacmn, repudiare, renunciare. 421, a\la, focrus. 504. aViin , macer , gracilis , exilis , macie con- as, ftrigofum pecus, llallixm , macrum ; vix oflibus haeret. 455. ame , forores. llamecan , cantus Indarum Xx 2 mo- 7°° -Sfc ® <& molentium 501. 564. llann, llanciin , cadere, labi, excidere, ef- fluere, corruere, collabi, concidere, perde- re , amittere. llancixln , perdo , difperdo , everto , deftruo , corrumpo , deformo , diffi- po, profundo. 42'. llancun , ab uberibus , a mamma , a lafte remotum , disjunctum , depulfum efle. 446. llami, llapin, ftorea, teges. 520. 766. llanca, lapilli virides duriflimi, qui perforati rotundique funt maximi inter In- dos pretii; hisque homicidia redimunt, e- muntque neceffaria. Perdunt hi lapilli quan- doque fuum nativum colorem , tuncque quod pretium amittant , dicuntur defundi effe : lai m llanca. Mirura autem , complures ejusmodi lapillos inveniri ; at unde Gnt • aut ubi locorum reperiantur ; aut quis primus eos attulerit,- penitus nefciri. llancatun, llan- calun , his lapidibus folutionem facere. llan- caiu, monile, murenula. llanca voro, gula. 425. 445- 469- llaqui, gener. llaumun , dolorem mitigari , levari , leniri, extenuari, rainui, remittere: fenfum acer- bitatis confopiri. 537 llauven , llauoiien , llavii , umbra. llauvixht, umbraculum. Uauvixiun , locum opacum quaerere; opacitate frui, gaudere. 342. 517. llau, la&, dimidium, dimidia pars. UaUn, di- o , partior , feco : ex sequo dividere, par- onem aut partes facere. item. idem eft >d caiun, alicui propinare. Atque in his Lbus propinationibus non eft illicitum da- alteri, quod fibi eft propinatum, quam- femper primum guftare, deguftare, prae- tare aut delibare oporteat : at in propina- le p/am nullatenus licet id quod propi- um eft dare alteri, & nihil illis adeo dif- ;et , nihilque aegrius ferunt , quam non nitti aut non perlibenter recipi , quod it. UaUpaetmt , propino/ praebibo tibi; ddiam partem tuae fanitati libo. 418, 479. . 545. 822, 67. llauquetun, participo: commune ali- d cum ahquo habere ; partem rei capere ; fortem aut partem admitti.'%diftingxiitur a Xn , ilaiipan , quod hoc de potabilibus ; iquetun , de comeftibilibus intelligatur. m more pofitum inter Indos , ut quoties 1 accedunt, ubi vacca vel fimile quid ad ledendum occiditur , carnis frufto do- tur: nam alias male fecum a&um putant; gravi injuria fe affeftos exiftimantf fru- n autem hoc carnis llauquetu vocatur. . 478« Ittian, llcan, timor, metus, formido, pa- , trepidatio. item. obfervantia, reve- Xx 3 ren- 7°2 <«*» $ t» rentia , verecundia , pudor. item. timeo , metuo, trepido, formido, pavefco, exhor- refco : expavefco , perhorrefco ; obfervo , colo, vereor, revereor, veneror, erubefco, lliuantun, llucaniuln, terrere, terrorem ali- cui afferre, mjicere ; timorem incutere; in metum adducere , metu afficere , perturbare. 486 488, Ucante, fplen. 455. llecu , ad , prope , juxta, circa. llecun, pro- pinquum, vicinum, proximum, fimtimum, confine effe. 288. lleun, liquefco, liquefio, liquor. lleumn, liquo, liquefacio. 476. llepin, formica. 378, llepu, caniftrum, calathus inftar magni difci. 472. 520. lleun , nafci. intelligitur de animatis & in- animatis e. g; herbis, &c, 496. lli , principium, initium , primordium, caput , fons , origo. llitu , id. llitun , incipio, exordior; dicendi initium facio; dicere ag- gredior, initium capio, fumo, duco. llin mapu, majores unde defcendunt vel quorum funt pofteritas , pofteri , minores. huente lli, uropygium, coxa. 389, 545. 530. 768. llid, tomentum. llidn, finire, fae* ces ad fundum defcendere; ad extremum, finem, exitum, calcem pervenire. 477. 478. llihua, ^S^ 703 llihua, inventor, au&or, vates, divinus, huan , llihuatun , invenio , excogito , inge- >fe aliquid comminifci ; divino , praefa- ), praefentio, conjicio, vaticinor. 570,571, 'liun, catarrhada. 429« 'liopin, rafilis, abrafus, 467. 'lidyen , focium , commilitonem , colle- m, convi&orem, confervum, comitem, itubernalem elTe. llidmeyen, egeo, indi- d, opus mihi eft, 487, limen, llimencura, cos, llimenhuecubu , rbus unde nafcitur membrana inftar ve- e caeruleae prope jecur coftis adhaerens; *m morbum Indi veneficium exiftimant. tentun, praedi&is maleficis artibus affice- item. acuere, aciem ad cotem ducere 538. lipi, panni fegmentum. 469. UH, fabae ad ludendum: derivatur a liH, us, lliUcan, fabis ludere. 563. liq^qui, llinqui, rana.378, 69. llmllmn , mico , niteo ; collucere , efcere. llmmepilun, auriculas vel aures ie parvas habens lliimpapilun, habens es praegrandes. 418, 441. 'ochof, zon& vel cingulo praecin&us. llo- ?n , cingulo fe praecingere : proprie quan- veftiti vefte ftragula, huic zonam vel fulum fuperponunt. 466. oncotu, mala terreftria ad fementem fa- idam refervata, 409. Xx 4 Uo- 704 •*&$<#• llopidn, lleupidn, ignem tranquillum ette. 354- llolle , rete , reticulum arundineum , ex cannis confe&um., 395. llopuy Avunculus. item Confobrinus: at- que haec confanguinitas eft, quee inter In- dos Chilenfes majoris aeftimatur; eo quod Avunculus teneatur dare fuas filias confo- brinis fuis in uxores: & viciffim confobri- ni teneantur Avunculo in omnibus fuccur- re, eumque adjuvare. 501. lloun, accipere, excipere, recipere. 518. llpan, gallina glocitans. llpann, gallinam, aves ova incubare ; ova incubando fovere. 386. llpan, llpalen, lloyiin, inftar cati, felis, paratum , promptum , accin&um , inftru- ftum, prseparatum opperiri, praeftolari. 368. 528. llepef, palpebrae , cilia. llepefn , llepefciin , nifto, llpefnolu, immotis oculis. 43Q. 770. lluchu , laxum, prolixum: laxi fu- nes. lluchun, laxum, diflblutum, remilfum effe. 470. llud y caelebs , liber , folutus , innupta. llud- hua, maicium purum absque foliis. lludn, laqueis fe explicare , expedire ; elabi , eva- dere, effugere, erumpere, evolare. item. laeve , levigatum , lubricum effe. lludun , ca- pillos 1 ^ @ JS* 705 3S defluere, glabrari, deglabrari, dete- pilos , plumas amittere, lludu , molle , re, lene, blandum. lludpxien, infans re- 3 natus. 498. 514. 413 495. 515. 529. 530. udcun , abortum facere ; foetum intem- ive ejicere ; foetum immatunun edere. cumn, abortum procurare/ partum me- mentis abigere, abjicere. 496. uin ; liquefco, liquefio, liquor. lluimn, efacio, liquo. 476. im , res occulta , abdita , obftrufa , fe- a. llumquechi, clam , clanculum , furtim. \n , abdere fe in aliquem locum ; latebris ccultare; fe in latebras conjicere; fe in m abditum detrudere; alicubi delitefce- llumln, occulto, celo, abdo, tego, con- abfcondo, recondo. llumn, llumun, Lefcere. llumui, evanuit ; e confpe&u fe ipuit; ex oculis evolavit. 525. 526. 527. wiild, coecus, captus oculis, caifus lu- bus, oculis orbatus. UumUdn, caligare, itire. 463. 464. 465. '>pu%, olla. 520. \bu, torrens. lluvun, flumen magnum, mdum, rapidum effe. 429. uan, 373. 374. 771. M. 94- 95. Xx 5 Ma. 706 1j& $ ^ j»/a. 211. Macha , concha. 393* Machi , Indorum medici viri ac mulieres; plerumque tamen mulieres , quarum offi- cium eft , partem dolore affe&am fugere vel lambere; ut ita huecubu veneficium ex- trahant: Hi nunquam medentur absque ra- mis cinnamomi rehue ; quos in domo in- firmi otdinatim difponunt vel terrae infigunt machitun, di&o modo curare, curari 483. 485. 532- 538. Macun, veftis ftragula, in medio fciflu- ram habens, ubi caput immittitur. maeunn, talem veftem conficere. macuntun , tali vefte fe induere. 466» 467. Madow, torns, titio. madomn, madomtun, ignem urgere, excitare. 351. Ma§en, ma$etun, Potationes adire; com- potationibus interefle. maq/eln, ad compo tandum invitare, provocare. ma%enn, ad occidendum Caciquium vel alium virum nobilem compotationes parare, inftituere. 476. 478. Maq/in, magitun, alluvies, alluvio; flu- minis mundatio. item. ita alluvione fluvium excrefcere , ut praeter ripas effluens cam- pos inundet, obruat. 429. Maqu, fecale , filigo , typha. ma$u co/que, panis fecalicius, filigmeus. 407. Madi, femen unde oleum cibarium con- ficitur, exprimitur. 407. 772. <$&> & d£> 707 72, MallHen , virgo , puella , foemina, mu- mallHentun , virginem violare , vitiare , •umpere ; pudicitiam illi eripere ; vim :uprum inferre. mallHen pin , blanditiis pulchritudine aliquam ad fui amorem :ere , trahere , excitare : lenociniis iibi rem alicujus conciliare. hem. capi ali s amore, allici, incendi, flagrare, hue l&en, virginitas. 490, 495. 514. fahuentu , concharum ficcarum linea. 393, rahuida, mons. 360. rau 288 : 3. 293. raiain, mayaintun, aliquid carni infixum , haerere. item, inftrumento camem pe- are ad illud quod infixum eft, tollendum. raicon, turtur, 386. aickhn, maichixtun, philtro, poculo a- >rio mentem alicui eripere. 490. aichun , manu alicui ad illum vocandum ere. maichuhue, fecuris fpecies ad ligna Dranda, formam manus annuentis refe- , 449. 568. ayen , nego , abnego , denego , inficior, as eo: abnuere, renuere. 526. aipill, lignum, quo ignem urgent, ex- t, fcalpunt, cavant. 354. %ipun, terram fubigere, profcindere, >• 413. ilal, fepes, feps, feptum, fepimentum li- 7o8 «!&> & Jg? ligneum. malaln, malaltun, fepto ligneo cingere , circumdare , munire , claudere w vallare, fepire. 363. 413. 531» 773. Maldun, maldutun, tango, attingo, palpo; manibus, manu attrefto, teneo, ver- fo, trafto, contre&o. Item. experior, tento, periclitor; periculum alicujus rei facere; ufu aliquid difcere, percipere, cognofcere, ex- perimento probare, comprobare. maldiitu- bichi , videam , probem , experiar quid , quale fit. item, oculis luftrare aliquid; in- fpicio, recognofco, fcrutor, lego. maldh- le\en vachi chUlca , lege mihi iliam chartam, fchedam, fchedulam, epiftolam. 422. 449. 573. 635. Malhue, vas ligneum ad bibendum. 520. Malcu; intervallum a nona matutina uf- que ad undecimam. 539. Malin, lapilli fubnigri, tranfparentes du- riffimi acutiflimique , qui etiam queupu vo- cantur: his bacillo fiflb infertis, & ne fal- lant, fortiter ligatis, ac pollice medioque digito , feu talitro percuflis , venam incidunt ac veluti fcalpello feu phlebotomo fecant. malintun% venam difto modo incidere, fe- care. 425. 536. Malmal, os offls. malmaln, malmaltun, of- fa extrahere, nudare, coquere. 454. Malon, malocan, bellum. item bellum con- flare, s , apparare , fufcipere , adornare , in- e, gerere; bello perfequi, premere, ur- j, oppugnare. 531, faUa, mala terreftria inculta. maUan, colligere. item. perdices perfequi , infe- falkhe, pifc. 392, raUa, patruus: patris frater. item. pa- lis 501. raViehua, maicium verficolor, 413. 4 MaViin, lacuna, palus udis. 429. ra\lo, terra alba. item. malorum terre- m conditio, conditura, condimentum. m, illa condire. 475. alun , lignum ficcum , quod ex fluvio ihitur, vel in fluvio reperitur, haeret. amll, lignum, ftipes, truncus, fuftis, 3, fudes, baculus, arbor. mamll,mamlU lignari, lignatum petere, ire: fuftibus em caedere, percutere, debilitare. 403. axi, latus dextrum. mancuii, manus era* mann, optatis fortunam refponde- xeptis DEUS adeft, fuperique favent: elicem fortitur exitum: Deus rem pro- ;t; Superique fortunant, 448. 481« ' incuu uln, juramentum reale; non tam ^ptis verbis, quam opere & fequenti- bus 7io «Sfc ® d& bus jurare caeremoniis: dum fcilicet uter- que in manum fuam dexteram exfpuit, ac fic confputam alter alteri porrigit. Atque hoc juramentum praeftant nno quando vo- lunt cum aliquo inire amicitiam. 2do. quan- do aliquem commendant, traduntque alte- ri qui eum comitetur, ut hic eadem caere- monia ac in eodem ftatu, quo illum accepe- rat, tradat alteri, & hic alteri, donec ad deftinatum locum, ac intra definitum tem- pus pervenerit: & hoc juramentum eft fi- mul contra&us & paftum: verum quando fit Perfonae commendatae traditio; nemo exfpuit/ fed apprehendentes duntaxat ma- num ejus dexteram , illam dant uni vel plu- ribus, quibus commendatur, vel fi funt valde multi, unus aut alter apprehendit manum, at reliqui eam folum obiter tan- gunt. 3tio. fit dictum juramentum , quando folutionibus fuis fatisfaciunt. Conveniunt nempe utrinque confanguinei ac reus dat m manus deprecatori vel Interceffori ftrophio- lum vel quid fimile; & Interceffor illud of- fert omnibus, ut finguli illud tangant, vel ad illud tangendum accedant: atque hac ra- tione non folum fatisfaciunt omnino; fed fimul promittitur acceptam injuriam peni- tus oblivione delendam , deleri , aut deletam effe. 288 : 5. 510. Manciln, calcibus petere, percutere, con- culcare. 372. Man- ancha, mancha mancha, mancha quechi, n , placide , paulatim , pedetentim. man- huentu, tardus, lentus; qui intente ac tentim agit. manchan , manchacan , pau- i procedere. 239. 482. 540. mahue, capitium fcorteum; cudo. 466. znum, gratia, gratus animus, memoria ficii. manumn, gratificor; habeo gra- quod meum negotium tibi cordi lit ; itatem tibi gratificor : amo te multum nra & diligentia,- grata mihi erit fem- :anti beneficii recordatio: veftri memo- beneficii perpetuo colam: nunquam . in me beneficii memoria confenefcet: mihi femper erit, ne quae praeftari a ►oflit gratia, a vobis unquam delidere- requiratur, exigatur. 480 481. mpuun, manu blandiri, demulcere: fmis & plaufu equo blandiri , dorfum dcere. 449. inque, milvus, vultur. 380. mfun, bos, 364. ilquiuman, alteratio carnis, 457. >. Mapu, terra, tellus, regio, provin- civitas. huenu mapu , caelum , coeli , cae- patria/ regiones aeris. Vachi mapu, mapu, Humus, & quaecunque hujus li Regna aut Provinciae. Vill mapu, lus univerfus. Huinca mapu, Huinca m 7" *%*&<& n* mapu , Hifpania, muru Huinca xd mapu9 Mauntania , & alia Regio quaecunque. Laf- quen mapu , ora maritima ; loca mari adja- centia. ad mapu , mos , confuetudo , ufus Patriae: de more, ex confuetudine , ut mos eft, ut moris eft. Tolten mapu, Redu&io Toltenfis. CautUn mapu, Converfio Impe- rialis. Santa Fel mapu9 Milfio fan&ae Fideu q uine , epu , &c. mapu , unus ager , arvum : duo agri, &c. mapun, loco affuefcere : v. huimn. Ca maputun , alio migrare , commi- grare ; fedem aut domicilium mutare ; folum vertere. $en mapu, Terrae dominus. 301. 492 493. Mareupu antu9 ranulae quas fuperftitiofe colunt. 378. 545. Marichi. 272. 288 : 17. 547. 550. Mari mari9 formula falutandi , &c. mari marin, falutare, ave dicere; falutem alicui dicere , impertire. item valedicere , agere gratias, &c. 289. 506. Mari mari, caro -qua coftae teguntur: ca- ro coftas tegens, operiens, obvolvens. 455. Marmar, masmas 9 pappus, lanugo, vil- lus. 458. Matu , feftinanter , celeriter , propere , praepropere. matuln9 feftino, propero, ac- celero: advolare, celeritatem adhibere item. inftare alicui, urgere aliquem. 540. 776. «Sfc @ Jfr 7<3 76. Matican , animal matre orbatum, um. 372. favixln , ample&or , comple&or , am- tor : fuo aliquem complexu recipere; ilicujus complexum ire, incurrere; diu 11 complexu fuo tenere: in alicujus col- invadere, illumque amantiflime com- rti. item falutem fuam mittere: mavixle- , illum meis verbis humanifiime faluta; >que nomine ample&ere, 449. 450. faucaltu, malcantu, ferta. maucaltun, fer- :exere, contexere 469. faviin, mavutun, folutiones, quas prop- uxores debent confanguineis cibo, 1 , carne , pifcibus , efculentis folvere. n qui habet uxorem , obligatur toto tem- 3, quo uxor vivit, ejus patri & confan- leis, quoties opus eft, fuccurrere: imo ndo uxor moritur, debent aliquas prae- 3 folutiones, & multo plures fi probetur credatur eam mariti culpa mortuam efle. * fautuny maiten, arb. 400. fau , reftis , funis fparteus. maun , reftes torquere. 566. fauny maunn, pluvia, imber copiofus, ns , denfifiimus. item. pluo. aldiin mau- f , copiofa pluvia decidit ; maxima eft im- im vis : aifiduos imbres habemus ; afii- & copiofe pluit. Pichi maun , tenuiter Y y plue- 7<4 «Sfc $ d& pluere. maual, pluviae prognofticon. 347. 348. Mailn, mufcas abigere, pellere, excute- re. 37 2- 37 8- Mclai, lignum helui coloris. 400. Mchan, complicatum efle. mchamn, pli- care, complicare. 449. 470. Mchuihue , torris , titio. mchUitun, mchiiln, ignem urgere, excitare. 351, 354. Mchu, uxoris forores. 504. Mcu/n, paleae manipulos fubter perticas cannasve immifTos fortiter ad teftum confi- ciendum aftringere. 517. Mcu , moir, naporum radices. 409. Mche%, calcar ligneum loco orbiculi vel rotulae clavum aut ferrum acutum , quo equum ftimulent, urgeant, incitent, habens. 366. 777. Mda, farina aqu& cofta; puls, pul- mentum, 475, Me, 77. 79. Me , ftercus, fimus, excrementum. me parxilhue, ferrago, rubigo, men9 mecan, al- vum , ventrem exonerare / ad requifita na- turae recedere. mecahue, latrina, foricae. 420. 458. Mequen, in loco publico vel coram aliis ventrem exonerare. 458. Medan , offerre , gratis dare ; gratuito, item. offerre , dare alteri fuam fororem fpe fore, «Sk $ d& 715 , ut ille fuam viciflim det, offerat. 421« fedcun, molo, tero, tundo. 413« fedun, dormitantis nutatio: inter dor- indum caput demittere. 437. fel, additum numeralibus vices indicat. l tempus. va mel, jam nunc: mox. 288: 18: 19: 547, feli , quatuor. melin , quatuor effe , 3re. melichi, quatuor vicibus. 545. 547. rellmell, ripa fluminis; cujuscunque rei tnum, extremum, extremitas. 430, relvutln , melbuun , labium , labellum , la- a. 442. rencun, onus, fafcis, farcina. item. hu- s tollere, portare: tergo aliquid exci- , fuftinere. menculn, onus alicui impo- • mencuhue, vas majus, in quo vinum, uque potum aflervant, transportant. phorum. 418. 552. reru, avis. 387. 'erun, mucus, mucofus, pituita e nafo lens. 458. 8. Mefe%, vas minus vino affervando. um mencuhue. V. mencun 520. etan, metatun, ulnis gerere; inter ma- afferre, geftare. item. fufcipere baptiza- metahue, cantharus, amphora. 449. 520. Yy 2 Metl, 7i6 «$& ® d& Metl , mtlhue , cervical quod folet effe fru- ftum ligni vel quid fimile. Metu, muliebria, verenda mulieris, 451, Meu, mo, 6. 290: 1. Meulen, turbo, vorago. 558» Meblan, morfus: morfu carnem trahere, avellere. 370. Miiirn, mihrcun, vefte ignem fovere, excitare, vel modo extin&um accendere. 354. M$en, mqpnchi, femper, perpetuo, nun- quam non. ltem in perpetuum, in «ternum, in fempiternum. 540. mi. 13. 25. 66. miaun, ambulo, gradior, ingredior, gra- dum facere : procedo, incedo, peregrinor, peragro: vagari, divagari, oberrare. nua miaun, luftrari, fcortari. qpiman miaun v. iaun , erro , deerro , aberro .- a via defle&ere, declinare. miauln , adducere , portare , ma- nu fuftinere. 452. 490. 491. michi , felis , catus , aelurus. 368» miUa,a.urum miUan, aurum, aureum efle. miUatun , inaurare , auro tegere. miUantun, aurum colligere, efFodere. miUantuhue, aurifo- dina. miUa ecull; compedes. miUaeculln, com- pedibus hominem vincire. 420. 528. 779. Minche, infra. minche leuvu, fecun- do flumine : infra fluvium. minche ecull, fub vefte. minchen, minchelen, inferus, infernus, infernas: inferne. 555. 556. Minu, •%* & J& 717 \\inu , intra , intro , intus. minun , minu~ , intus effe. minulei, intus eft ; intro fe iidit, fe conjecit. 518. nifqui, mel, dulce. mifqui manfana, ma- 1 dulce. mifqui $ei, dulce , fuave eft : mel- 1 edulia; poma faccharo condita, bellaria, jediae. 388. 405. nita, vices. 288: 17. 547. niticun, aufugere, fugere, fugam arri- •e , capeffere : fe in fugam conjicere ; fu- fe v. in fugam dare; fuga flbi confule- 532- 533. nivu, quot, mivtlchi, quoties. mivui, 5t funt. 548. 550 nlan, maicium conterere, contundere. nminuere. item. liba inde confe&a. 476. nlcayun, labor, delabor: lapfus, prolapfio. • • nllco , morum. 410. nlen, effe, exiftere. mlehue, habitatio, nicilium. 421. 517. 518. nlmlhn, tremere, contremere, tremori noxium effe. 462. nln9 facio, efficio, fingo, effingo, for- . 567- nlo, fcemina fterilis. 514. nUo, cerebrum, medulla cerebri. 455. nlpxxntun, projicio, excutio, abigo, pel- ■ finem facio, concludo. 372. 526. Yy 3 78o- 7i8 *S&> @ Jfr 780. ^Altun, frumentum, triticum co&um, tritumque. 475. mixlven, ros. 347. mllcoqpun, caput illidere: arietare. 363. mllell, omne lignum quod corrumpi non poteft, vel non facile corrumpitur. 403. mlpun, fuligo, fuliginofum effe. 352. mlu, maffa ex corylis, nuce avellana aut lini femine toilo. 475. mlum , ros. mlumn ,• rorari , irrorari , afper- gi. 348. mn. 17. 24. 66. m%u, cochayuyum, herba marina, bona, comeftibilis zonae, fafciae, cinguli fubviridis figuram referens. 475. mnumn, mnun, involvo, implico: invo- lutum, obvolutum, implicitum velut in fac- co portare. mnul, involucrum, integumen- tum. mnuln , alicui quo fe tegat , involvat dare. 470. mnan, fpe falli, decipi, deludi, fruftrari: omnes fpes meae penitus conciderunt, eva- nuerunt; de fpe conatuque depulfus fum; longe aliter atque fperabam, accidit, evenit. item. aliquid corrumpi, vitiari, putrefierL item. mnan, munatun vocantur omnia vafa quae prius plena, modo funt vacua. mnatu- biq>e veichi ralli, agedum, quid moraris? datum tibi ferculum comedere diutius ne tardes, mnaln, prolongare funem. item» moras is trahere, ne&ere; rem prorogare, xaftinare : omnes moras interponere ; ufque & ufque differre. 421,476. >i. Mnen, mnetun, in balneis, flumine ri. 431. numn, reftituo, reddo. 421. o. 290. 9§en , vita , falus , ufura hujus lucis ; hu- ae vitae curriculum, curfus, periodus, , item. valetudo, fanitas; valere; com- a & firma fatis valetudine uti. item. vi- vitam agere, degere, colere; vitam & tum ducere. mo§etun, convalefcere, re- cere, a mortuis furgere, refurgere; ad n redire, reverti, remigrare. mo$etui* , aliena mifericordia vivere, trifti men- ate vitam trahere, producere; emen- ta ftipe vitam degere , tolerare. mo$eln, n tribuere, dare; faluti effe; vitam, fa- n afferre. item. alo, pafco, fuftineo, nto. 461. 465. 499. 9yu, mamma, mamilla, uber. moyun, %tun, fugo: lac ex mammis ore elicere, ire. moyolu, moyulu, la&ens. moyuln9 ntem laftare/ uberibus admovere. 445» 447- ?/,herbae fpecies quam equus appetit. 412 oll, femper. itenL nudus, omni vefte ms. mollqjen, nudum effe; femper effe. Yy 4 moll 7*> «j& ® e#* #w?// nge abeft. muna huentu , ftaturae me- 5: mediocriter do&us , efficax. 461. 19- 540- 543. \a , mox ut. munan , capio ; tantam um frequentiam Templum non ca- r8. tun , munuln , paleam in manipulos ad landum colligere. 485. ca, potus pinguis ex maicio. 477. i, motte; triticum, maicium co&um. ircun, labiorum dum fugunt vel con- itur, fonus. 443. un , acidum , acerbum effe ; habere >niam, acorem: aceffere. Mu , mu. 116. 271. 272. muchai, 724 <$& $ Jfr muchai, mutai, ftatim, continuo, illico, e veftigio. a&utum , confeftim. 540. muchi, grana unde Puekhes potum con- ficiunt. 479, mhdencixn, auro vel argento aliquid in- cludere. 469. mugel , profe&o, fane, certe, hercle, me hercle. miiQeltun, credo, pro certo habeo: in animum mduco; mihi perfuadeo ita effe: adducor ut credam. 480. mun, fornicari, mixQevoe, impudica mu- lier , lafciva , libidinofa. 489. 490. mitmln , orno , exorno , excolo ; fe ad fpe- ciem comparare, comere, componere. 470. mtlnchun, quatio, concutio, decutio, pul- verem excutere. 470. mixntun, rapio, arripio, abripio, praeri- pio. 484. mupin; veritas, verum, vere; verum di- cere. mupiltun, mupitun, credo. v, muqel, muQeltun. hic fupra. mUr , par turturum , perdicum : jugum boum. mixrln, mUrknon, aequare, adaequa- re , aequiparare. quine mur huaca , yugum boum. murhuen, amicorum fumma conjun- Aio qui nec animo nec loco feparantur, 364. 514 548. 567. mixri, fic fe appellant invicem mulieres vel a mixrn effe pares , sequales ; vel a mix- rin. 487. 5°*. mixrin, *& & Jfr 725 \rin, miiritun, zelotypia uxoris; zelo- n effe. 487. trque , farina tofta. murquen, farinam re. murqueln, torrere curare. 474. Aai, muchai, ftatim, quamprimum , il- aftutum; momento temporis/ nunc ). muchaiquechi , continuo, omni mo- o. quine mutai mo , hoc momento, jam. 540. 5. Mutu, utique: non committam, ut u item fupra, intus. 519. 526. tikin , a principio , ab origine , a ftipite, refti. 502. 526. iquh, cervix, collum. 445. 787. N. ihue, nahue, nau, Patris filia. 501. xhuel, tigris. 375. iHun, nayiin, irafcor, fuccenfeo, fum livis ad iraxn, 365. 486. xL 288. iln, invado, adorior, aggredior: proe- committere ; Ggna conferre ; manus hofte conferere, concurrere, confli- . 532- zltun, vinculis hominem vel fe folve- exfolvere, exuere, liberare, eximere, dire. 366. item, equum folvere, diffol- ; vel diffolvi feu fe diffolvere, %mun, pes, crus. namuntun, pedibus iter 7^6 <$&»&(*£• iter facere. namuntuche , pedes , pedes iens» epu namun, Indus miles. 451. 452. 453. Napumn, napmn, aqu& aliquid madefa- cere , macerare. nafn, aqua aliquid mollefce- re, lentefcere, madefieri. 432. 788. Nancan. 369. 489. nancan tehua, ca- nis, catella ad venerem concitata. nancan huerquen , fpeculator , explorator , emiffa- rius. 501 . nape, cancer pifcibus hamo capiendis in- ferviens. 395. napud, llapd, grando. napudi, grando de ccelo ruit , delabitur , praecipitat ; praeceps cadit horrida grando. 347. nanun, tumug, focrus, nurus. 504. Naiqui, nafqui, naiqui, felis, catus, aelu- rus. 368. Nati, , nau , infra : defcenfus , defcenfio : facilis defcenfus averni; at revocare gradum hoc opus, hic labor eft. naHn, defcendo, demitto : ceflare , minui. natii ni iillcun, jam furor ceflat; ira defervuit; refedit irae im- petus, remifit, quievit. naA llanca, duode- cim folutiones integrae, mulfta impofita illi qui Caciquium occidit. na&al, defcenfus. naHHmn , nacmn. nacmn v. naciimn fignifi- cat imo. defcendo, demitto. 2do. hominem dejicere, deturbare, profternere, praecipi- tem in terram dare, muchai nacmaeimi. 3tio. opus s facere , perficere , finire. inei ni nac- tva, hoc opus cujus eft. 4to. fornicari, lefte & metaphorice. De reliquo nacmn eft aequivocum. 482. i. 360, 433. 488. . 569. feciil, curfus, curriculum. neciiln, cur- curfo, curfito. neculln, equos, mulos ad um v. currendum urgere, excitare. 370. > Te$n, moveri, agitari. ne%mn, moveo, o. negmlabin , ne attigi quidem. 320. 450. Tehuen, vires, fortitudo, vis, violentia, %en $eif corporis viribus praecellit: prae- ius eft ; tam robore corporis , quam ani- irmitate praeftat. nehuentun , nehueln, ne- 'tun , vim alicui adhibere : aliquem inva- i, adoriri, aggredi. 461. 465. 530. Ig. Neyiin , fpiro , refpiro. neyun, neuun, tum ducere. 446. remel, verbum, fenfus, fenfum, fenten- judicium, opinio, documentum, item. datum, nuncius. 443, 444. repen, vigilare, experre&um effe, ne- , expergifcor; fomnum excutere; fom- blvi; e fomno v. de fomno excitari, 437. erm, pulex. 378. egn , n§n , linqui animo 5 deliquium • li pati; metu exanimari. 534. 535. Nien, 72« «$fc $ & Nien , habeo, teneo. nieln , dare ; ut alius habeat efficere. item rem alterius depofitam fervare. nielduamn, rei pulchritudine capif allici , affici , teneri. item. nimio ftudio in a- liquem inclinare ; ftudiofe alicui favere ; plus jufto illi tribuere; plus quam par eft, illi de- ferre; praeter modum alicui ftudere; omnia illius caufa velle. meta nien, ulnis gerere; inter manus afFerre , geftare. quintu nien , infpe&are; coram & in confpe&u habere: praefentem & fpe&antem efle. item curare; curam alicui rei impendere, adhibere. nieun, ftbi temperare; continere fe/ abftineo, par- co. 421. 489. Niqai, faftidium, fatietas, taedium. ni$ai puetun, faftidio efle alicui; offendere alicu- jus animum ; faftidium illi afferre ; ingra- tum efle & putidum: ftomachum movere; offendi quorundam afpe&u, quae oculi fer- re non poflunt, Niutun, fanguinem, lacrymas fiftere. 457. Nma. 211. 287. No. 116. 117. 272. 288 : 1:2. No%in, fegetes, fementem obnubi. 413. Notn, fortis durus & extenfus. noimn, extendendo reftum facere, dirigere. 452. Notu, prunus. 398. No. 271. 272. Nopinn , nopin , vinco , convinco , coar- guo , fupero : pauciflimis verbis hominem con- ficiaro ; nullo negotio convincam ; gla- illum plumbeo jugulabo. nopixiQen, ad- is me, ut tibi alfentiar, 482. 526,' 532. 533. otun, flumen trajicere, traducere, tranli- rate aut plauftro transvehi : fcopulos prae- fehi : aditum , montis jugum fuperare , isgredi , tranlire , transcendere. item. nfionem facere; fponfione aliquem lacef- >. notulefn, fponfionem facere quis currat us. notucuViin , au&io , au&ionem facere : bonis fubhaftatis , haftae fubje&is, fub ha- aut praeconis voce venire juflis ; plus cae- s offerre. notucan, protero, obtero, pe- do, conculco. Nihil illi obftitit, quo minus :inata perageret; omnia libidini poftha- t ; nihil penfi habuit , dum vinceret. item. tendo, decerto, altercor: contra torren-t 1 niti : contentionis funem trahere : durio- 1 fe praebere. 484 563. 90. non , nontun , fluvium trajicere. non- , illuc tranfire. nopan, huc tranfire. noln, im tranfportare , tranfvehere. noltun, ed, c tranfportare. nolpan , nolpatun, huc ifportare, tranfvehere. nontuhue, portus. ne, ultra, trans. 431. 433. 533. Vor, re&us, dire&us. norn, re&um, di- tum effe. norln, normn, reftum facere, igere, 555. Vucu , bubo. 382. Zz Nu- 730 «j& @ Jg. Numun, numun, oleo, redoleo, fuboleo: odorem emittere: odoror, olfacio: odorem percipio. item odoratus ; odoris , odorandi fenfus. numuln, odorum, odoratum, odori- ferum efle. nixmuln, jento, jentaculum fu- mere, 443. Nu/cix , ulna. nix/cixtun , ulni metior, di- metior. 555. Nudo , nudo, nudo, extremum: pars infe- rior, pofterior; exterior pars fundi. item. clunes, nates. ndo mamll, pali, ligni pars craf- iior , inferior. nudo huampu , puppis. nixdo ruca, domfts pars pofterior. 404, 451. 517. 557 Nudol, dux, princeps exercitus, fa&ionis, militiae. nixdolen, effe ducem &c. 498. Nuhuircun , nuhuirclen , collum inftar ci- coniae diftendere, producere. 445. 791. Nixyix, fchupones: plantae quarum fuccum fugunt, ore extrahunt. nuyixfiue, lo- cus fchuponibus abundans. nuuun , nixyutun, fchupones legere, colligere, extrahere. 409» Nu&ixn , terrae motus. nixUilquei, terra tre- mit, contremifcit. 360. Nixye/cixn, geftio, gefticulor. 452. Nulan, aperio, recludo, patefacio, reiero. nixlai , porta patet nixlabin m piuque, omnia mea confilia , animi fenfa , latebras , receflus intimosipO patefeci, aperui. n\aln, aperiri, reclu- *» © & 73i idi, patere; alteri patefacere. 518. 519. vdciltun , aciculis prehendere , figere, te- , infibulare, fibulam injicere. 473. un , pugno capio , fumo , accipio. qui- un, quantum pugnus capit. 449. 450. cHxn, cingo. ncrhhue, zona, cingulum. pdnpd, herb. 410. \xpu, caullt funes fylveftres. 402. hrin, incanto, excanto: carminibus aut onibus aliquem ligare, in aliam formam ire. nhrhfn, claufum efle, ndruftun, dere, concludere; portas claudere; fo- portas, januam obdere, occludere, op- e : pelfulum oftio obdere: repagulis is munire , firmare : epiftolas qomplica- >bfignare. 484. 518. Itam, fabella, narratio, apologus, lepi- arratio, feftivum commentum nhtamn, ncan, narro, memoro, refero. item. aliquo familiariter agere , familiares fer- js conferre. 562. \taun, clamo, vociferor, clamito, in- tas voces, clamorem edere. 486. ncu , aquila minor. 380. 2. namn, mori, vitam finire, mortali- 1 explere ; perire : vita fun&us eft ; cef- vita ; vitae fabulam peregit ; corporis lis exfolutus eft; ftadium vitae decurrit, Zz 2 eva- 732 •*&©<#• evanuit, contabuit. namln, perdo; difper- dere, evertere, deftruere, diffipare, profiin- dere. 364. 532. namculn, caput alicujus palo, haftae, lan- ceae infigere, 532. xxapen, homo pacificus. napenn, pacifi- cum effe. 480. jVunii», ncm, locus apricus. ncmtun, a- pricor: apricatione calefcere: quaerere quo fe protegat ; quo frigoris vim propellat; quo fe muniat contra frigoris vim & inclemen- tiam. 559. ncdquen , arrogans , infolens , elatus : qui nimium fibi fumit & arrogat. item. audax.* projeclae audaciae homo. nedquenn, effe.&c. 483. nehucn, rete, caffis: fagena. nehuentun, retia mittere, tendere, laxare. 395. Ke$hue, fru&us roboris. 398, Kexm, a lachrymis ceffare, tacere, filere. 440. nifny ad auras excitari ; liberiore aura, aere frui: areo, exarefco. uipmn, liberiori aeri , vento exponere ; ficco , exficco , arefa- cio. 431. nicxx/cxin, nkto, conniveo. 440. nidhucn, fufpendo; fufpendio neco. 528. xvampiln, deambulo, inambulo, fpatior, ambulationem facere. 452. ncnc , confobrini. 501. m7/- «S& © t» 733 Xiillhue, herb. 410. xxocha , herba ex qua funes , corbesqiie conficiunt, 412. nodim , vello : pilos , plumas evellere : gla- bro, deglabro. 458. xxom, taciturnus, pacificus, honeftus. nom- clen, efle taciturnum, &c. 480. 514. xionque, vellus feu pellis arietis culcitae v. culcitrae lanese vicem fupplens. 520. 793. xion, taedet ifta toties audire: faepe repetita fatietatem afferunt ; faftidium pa- riunt. 476. xxoxxo, confocer. 504. Xiaiqui, narqui, xxafqui , felis, catus, aelu- rus. 368. . xxua, vafer, veterator, callidus, fubdolus, verOpellis, fceleratus, nebulo. xiua domo , impudica mulier, lafciva, libidinofa, vul- gatae ac venalis pudicitiae, omnium profti- tuta libidini. xiuan, luftrari, fcortari, per- graecari. xxualcan , ad luxuriam , lafciviam, li- bidinem provocare. 489. 490, xxuin , aberrare a via ; a refto tramite de- fleftere. item. tero , trituro : grana ex fpicis in area excutere. nuin prun, tripudium, fal- tatio, chorea triturantium : nam Indi ipfi In- daeque faltando cantandoque grana ex fpicis nodtu in area excutiunt. 413. 493. 564 xiulln , fugere , aufugere : abdere fe in ali- Zz 3 quem 734 •%*&<& quem locum ; latebris fe occultare , fe in la- tebras conjicere, fe in locum abditum de- trudere: alicubi delitefcere, xiullvoe domo, publica meretrix, proftituta; vulgare fcor- tum. 489. 490. XKumcudi, lapis quo utraque manu fupra alium lapidem terunt, molunt. 520. wuquc, mater, matertera. nuquentu, no- verca. 501. 504. Ndcofcixn , labiorum nimia compreflio ; labia nimis comprimere. 443. Nhdtifn, n&dtifcan, fuo, confuo, alfuo: refarcio. 473. xiuUutun , pilos emittere , renovare , pel- lem mutare 366. 376. n&incuin, farinario cribro fuccernere; fa- rinam fubcerniculis purgare , excutere. item, panem in micas friare; digitis comminuere. 476. ntimun, narro, accufo, criminor. 526. xxumitun, difperfa, prolapfa in terram, fo- lum, pavimentum colligere, attollere, fuftol- lere. 421. 476. 794. o. Ollan, carnem bene coctam elfe. 476. Ollon, ambitus, circuitus, anfraflus. item. ambio; circumdo, cingo, circumeo, per cir- cuitum iter facere: praeftat per difpendium ire , quam compendio perire. oUoln , olloltun, urbem ^ $ Jfr 735 urbem obfidere, obfidione cingere, obfeffam tenere: coronS. urbem claudere; fepire mi- litum copiis: hominem circumdare, circum- ftare, circumliftere , tenere undique. OUol, ambitus: in orbem, in gyrum. 493. 532. Ononn, ononclen, fub alicujus praefidio, patrocinio, tutela elfe. 342. Onoimi, coetus, balena, cete. 392. Opun , plenum efle. item. res perfefta, cui nihil abeft, deeft; ad unguem fa&a; omni- bus numeris abfoluta. opun pirina , fraenum una cum habenis, capiftro, &c. opuntu, re- dundantia , affluentia , cibi reliquiae , & quid- quid fuperfluit , fupereft , redundat. opuln , impleo, expleo, repleo, compleo. 475. 478. 567. 569- Orcbn, medicinam ad vomendum, vo- mitandum fumere. 536. Ofcun, forbere, delibare, guftare, expe- riri res liquidas. 476 Odn, huakn, domum perplui, perpluere, 429. 518. Ovicha, ovis, bidens: pecus ovinum. all- ca , vixta ovifa , aries. entucudan ovifa , ver- vex. pichi alca ovifa , agnus. domo ovifa , ovis. ullcha ovifa , ovis horna , quae nondum peperit. 12. 363 Ovtidln, forbere, delibare, fummis labris aliquid attingere; primoribus labris gufta- re, deguftare. item. arcanum, fecretum con- Z z 4 ti- 736 «$& $ Jfr tinere , tegere , abfcondere. 476. 479. 795- P. Pa. 76. 79. 213. 287. Pabdcon, paimdcun, vefica. 456. Pab , paf, pav, tumor, tuber, vomica, apoftema , fuppuratio. pafn , vomica dirup- ta eft; vomicae fanies erupit. pabln, papmn, rumpere, dirumpere. 535. Pacarua, bufo. 378. Pacacha, Indorum poculum majus, feu machina lignea ex altera parte anguftior,cui Indus os applicat ; ex altera vero parte am- pliffima, ubi potum liberaliter infundunt; ut per canalem in os Indi delapfus arentem ipfius animam pafcat, recreet, refocillet. 479. 796. Pachvixn, panismicas, farinam, Gli- quas pugno difpergere. 386. Padal, integumentum quod tefto impo- nunt. padaln, padaltun, domum tegere, ob- tegere. 517. Padxxn, onus humeris portare, tollere, 446. Pa$i, leo, leaena. pichi paqi, leonis ca- tulus, paQi namun, herb. 375. 410. Pahua, hernia, ramex, enteroc£le. Pa- hua?i , pahiiatun , enterocelicus , herniofus fum. 535. Pai, papai , ita filise matrem appellant. 506. item. ita puellae vetulas in fignum reveren- tiae. Paicka, «$&> $ & 737 Paicha, grana vitrea veneta filo inferta, colledla , colligata. paichan , paichaln , /01- chaltun , filum calculis inferere : filo calcu- lorum lineam ducere. item. implico, irretio. item. ferere difcordias ; alterum alteri cri- minari atque omnes inter fe committere. 469. 473. 484. PaiOfO , Qamno , fruftra. 201. PaiWan, paitialen , fupinum jacere. item. tranquillum, quietum, pacatum efle: nullo bello turbari , fumma pace frui. item. mani- feftum, clarum, perfpicuum, apertum, mi- ftime obfcurum efle. paillaln, paiUaknon, fu- pinum collocare. item. rixam, turbam, dif- cordias fedare , componere ; diflidentes aut tumultuantes in concordiam adducere: ut redeant in gratiam efficere. 452. 480. 797. Paine , caeruleum, cyaneum: caeru- leo colore tinftum, fufum. 417. Paiiun , barba. pauunn , barbam habere , alere , nutrire. paytmtun , barbam abradere. 458. Pal, crux fidus Auftrale. 333. Pa\, lignum quo terram fodiunt, aperiunt foramina. pa\n , hoc ligno fic uti. 568. Pala , pedes inftar anferis deprefli. 462. Palin, harpafto ludere. palitun, idem. pa- li, globulus ligneus , quem ad metam vel ali- ter impellunt. uHno, urxo, harpaftum: feu Zz 5 bacu- 738 ^ $ & baculus qui inferius in figuram fphsericam ita definit , ac G quidam globus vel globulus ipfius extremitati adhaereret, Eft hic ludus in- ter Indos Chilenfes perfrequens, & ad eum undequaque concurrentes , veftes , equos , fraenum, calcaria, &c, fi aut ni Titius vice- rit, fpondent. 563. Palu, amita. item. amitinus, 501. 769. Palm, lacertus, lacerta. 376. Pana, pana, jecur, hepar. 455. Panun , panunn , farinam toftam vel quid fimile, ficcam, inco&am edere. 476. Papaf, loquax, dicax, garrulus, blatero, rabula, Architae crepitaculum. 483. Pataca, centum, centuria. patacan, effe centum. 545. 547. Pataran, plicare, complicare. 470. 798. Patiru , pachiru , pachi/o ; Parde, pa- drl , paye , Pater , Religiofus , Clericus. 498. Pchu, pichi, parvus, pufillus, exiguus, mo- dicus. pchun , pichin , parum , paulum , pau- lulum, pauxillum, nihil admodum. pchidn, minuere, diminuere, praecidere, decurtare, aliqua omittere , praeterire , praetermittere. pchiinman, parum morari, cun&ari. pchxan- ma, pichinma, exiguo tempore, parvo in- tervallo. 461. 543. Pchon, pchonn; fumo: fumum emittere: ignem te&is adjicere, fubjicere, admovere; faces ad urbis incendium immittere, conjice- re, ja&are. 352. Pcon, ^fo @ t& 739 Pcon, brachia infantibus, uti folent, adu- rere vel ut liberentur aut praeferventur a fca- bie; vel ut hunc anticipatum calorem, quan- do illis poft obitum mare erit trajiciendum, fecum, ut aiunt, afportent. 354, Pd, denfus, fpiffus, condenfus pdn, den- fum, fpiffum, condenfum effe. 554. Pdhuin, hirudo, fanguifuga. 364. 378, Pe. 214. Pcha$n, pchancun, remotum, feparatum, disjun&um effe. pchaqmn pchaq>tun, fepara- re, fejungere, removere, abftrahere,- folum, remotum fine arbitris deprehendere. 532. Pechunn, infidias alicui parare, comparare, opponere, inftruere, moliri, machinari, pone- re, tendere, collocare: infldiis aliquem pete- re, appetere: infidior. item. vigilias, excu- bias agere; in fpeculis effe. 532. 799. Pecotun, refarcio. 473. Pedan, pedantun, invenio, reperio. 421. Peojen, appareo. pegelai, nufquam appa- ret homo ille. pe%et, jam tandem apparuit, repertus, inventus eft. Cheu peqei veichi d$u , ubi iftud accidit; unde illud fcitur. peqeln, oftendo, monftro, demonftro, indico. Tva ta mi peqelbin , formula propinandi : En hoc tibi demonftro: fcilicet ut vinum, potum ore, canthari fundum oculis hauriat , percipiat, 421. 479. 528. 571. Pe$eUen, verruca. 462. Pe- 740 ® e*&» 743 Petu, etiam nunc, adhuc, petuln, perfe- vero , perfto , duro , permaneo , perfifto. petu ma$i leuvu? petuli, an perfiftit, adhuc durat fluminis inundatio? durat, perfiftit. 433, Peucu, accipiter. 380, Peuma , fomnium , infomnium , vifum fomnii. item, felicitas, fortuna profpera, fe- cunda. §en peuma, felix, fauftus, fortunatus. vXo peuma, mfortunium, fortuna adverfa, in- felicitas, peuman , fomnio , per quietem ali- quid videre. peumabin , per quietem mihi vifus eft; dormienti obje&a mihi eft ejus imago. peuma$en, fortuna fecunda uti: om- nia illi peropportune cadunt ; ex fententia cedunt. 437. 438. 482. 480. 803. Peun, peutun, vereor, fufpicor, fub- vereor. 486, Peul, vorago, vortex. peuln, aquam cir- cumagi: equum circumducere, circumagere. 429. Peuca, peucachi, opportune, tempeftive, in tempore, 540. Peiln, peiin cxxyen, pexxl, pexiQen, ver, ver- num tempus : folia erumpere , arbores revi- refcere, germinare, pullulare; foliis, flori- bus veftiri. 404. 539. Piann,pia?tciin, albefcere, refulgere.418. Pivun, pivun, putris, tabidus, putridus, cariofus. pivuxxn, exedi, confici, contabefce- re: putrefco, tabefco, tabeo. 476. Pichuxx , 744 ® d@» PiUiiai, fandapila, feretrum. pUuain, pi- VLixaitun, feretrum conficere .• portare. 537. Pilltna , pila luforia. pillmatun , pila lude- re; pilam reciprocare; ultro citroque jace- Pillmaiquen, hirundo. 387. PiUu, ardea, ardeola, ciconia. 381. 385. Pimun, pimon, pimotun, fpiro, flo, inflo: afflat, afpirat ventus : flatu lucernam extingue- re, ignem accendere, excitare. pilmocahue, follis 354. 558. Pimurciin, Harpaftum tabaco fuffire, V. palin. 797. Nam quoties harpafto ludunt, il- lud prius fuffiunt tabaco; & fanguine agni, cujus caro inter collufores diftribuitur, un- gunt, perungunt. 563. 797. 806. Pin, dicere, jubere, certiorem fa- cere, &c. V. a Nr. 234. ufque ad 260. pileln, piUeln, dico, moneo, admoneo, certiorem facio , reddo. pilelpran , falfum alicui affinge- re; falfo illum criminari: calumnior. pilelen- tun , callide aliquid quaerere , elicere , expri- mere, extorquere. pillel cu/e, menfis Septem- bris. pitun, repeto, replico: oportet, necef- fe eft, opus eft pitui. pivaln, mittere ad di- cendum, diftum: & quando eft negativum pivallan: non intereft, non refert; nihil ad rem. item. nolo, non confehtio. pinmaln, pi- nacmn, irridere. $en pin, Vates, Poeta. piam d$u, piam piam, rumufculi, rumor, fabella, piknon, 749 pirutun, vermiculor, verminor: vermiculis fcatere. item. peftem graflari, faevire; per- multos peftilentia decedere , iniici , invadi, pirutuln , pirutucan, alium contagione affice- re, inficere. apmpiru,mapmpirun, coetus, con- ventus; conventum agere, habere, convo- care ad vermes depellendos, expellendos; ad peftem comprimendam , extinguendam, 37^. 53i- 535- Pijima, pijiman, notu pijiman, ludus a grams maicii, quibus ludunt, nomen trahens, 563. Pifpifn, pipio. 386. 808. Pita, pitau, callum. 458. Pitu , vitiligo. allhue pitu , impetigo , fca- bies. 534. Pitucan , canere fiftula , inflare tibiam, pi- tucahue , fiftula. 562. Pivaln. 227. 806. Piut&n, pendeo. piutMn, fufpendo. V. pixltun. 809 470. Pivhlca, fiftula bellica, tibia. pivhlcan, il- lam inflare. 562. Pivtiln, fibilus, fibilum, machiorum dum curant, medicantur, fibilandi modus. 562. Tiuln, neo: penfa carpere, trahere quo filum deducas. piulu, filum, ftamen, 473. Viuque, cor, voluntas. item. arcanum, fe- cretum. elcapiuquen , fecretum fervare , ab- fcondere, elupiuquen, revelare. arcanum ego Aaa 3 con- 75o *%* B <& continere non valeo; plenus fum rimarum, hac & iftac perfluo : jam prurit animus & ge ftit fecretum foras mittere, 199. 455. 460, 480. 491, Piur, conchae fpecies. piurn, illas legere, colligere. 393. Vibn, pivln, pipmn, fordes, excrementa per anum fordide ejicere. 458. POin, fcalpo, fcabo: prurigo, pruritus» 378 449. Viaun, in gyrum fe verfare; convolvi; gy- ros agere, ducere. item. multa pati; multis miferiis & aerumnis premitur, opprimitur; malis & calamitatibus obruitur; jaftatur ma- lorum flu&ibus ; verfatur in magnis miferiis ; graviflimam malorum tempeftatem fuftinet; fortuna utitur infenfa & iniquiflima caVupiau- pe , abeat in malam crucem , malumque cru- ciatum. piauln, in gyrum verfare; aliquem in tricas conjicere/ in litium contentionem incidere 487, 488. Vlai. 402. VlcaHUn, labor, delabor, lapfus, prolapflo. 532. »09. Pilcha plcha, ruga. piilchan, plcha~ len , rugofum efle, plchaln, in rugas contrahi, corrugari : frontem contrahere , caperare» 402, 470. Plpl, frutex, virgultum. plpln, plplcan, fe foliorum hujus fruticis feu virgulti fucco per* unge r <$*»&«&» 751 ungere , uti folent Indae , ut amentur, Idem faciunt Indi qui gen huenu, Domini pluvise vocantur; quod putent in ipforum effe pote ftate aquas cseleftes ; & ut pluat efficere. Hi enim ut pluviae quantum fatis eft, aut velint, de caelo detrahant ; praedi&a folia una cum aqua lapidibusque intra vas ligneum verfant, volvunt, revolvunt: unde Indi ut exprimant inftare pluviam copiofam, magnam imbrium vim; dicunt fuos $en huenu rem ftrenue age- re ; lacertos movere , lapides exagitare. 348. 412 Vle , verfus ; coram ; & , etiam. eimi fle , coram te. 216. 619 290: 22, Plginn, ofliculum vel fpinam pifcis intra fauces aut guttur haerere* 446. Plmi, crabro, aftlus, ceftrum; mufca ve- nenofa, virulenta. 388. Vlol , achores , tinea capitis ; manantia ca- pitis ulcera, capitis ulcufculis horridus 535. Vlqui, fagitta, fpiculum. plqui huecubu, veneficium , maleficium. plquitun , arcum adducere, intendere. Quoties Indi contra Hifpanos conjurant, eft qui clanculum & in- credibili fecreto, omnibus ac Gngulis mon- ftret parvam fagittam vel os tibiamve cujus- dam ab ipfis quondam trucidati Hifpani, tan- quam certiflimum conjurationis flgnum. 531. 538. 813. Vltayen, porto, importo. 552. Aaa 4 Pii/- 752 •%*&<» Vultun , pendeo. pltidn , fufpendo. V. piu- tun. 808. 528. 530. 8io. Plu, mufca. 388. Plul, cavum, inane, obliquum, tortuofum, deflexum. pluln, flc effe# 404, Vllcuma, pulcuma, finus. 445, Vllcon 478. lutamentum. Pllti, anima, mens immortalis. 434. 519. Vlu, arbor qua florefcente dicunt ferendi tempus effe. 400. "Pnarn, pnarchn, pnadn, pnadcun, haereo, adhaereo , inhsereo. pnal villcun, polipodiunu pnad, fpica, ariftae. 404, 410. Pnern , pnercim , amburere, uftulare. 354. Pnon, veftigium. inapnon, inveftigare, indagare, odorari, illius veftigia perfecutus eft; illum diligentifflme perveftigavit ; vefti- giis in illum incidit. pnontun, pnoncbn, calco, conculco; pedibus obterere, proterere, pre- mere. 373. Pniln, virilia, pudenda viri. pnunman, alteratio carnalis viri. 451 457. Pnen, egeo, indigeo, opus eft mihi. 421. 811. Pn*n, parvulus, puflo, infans, puer, puerculus , pupus. pnenn , pario , enitor ; foetum in lucem edere; gignere, procreare. epupneni, geminos enixa eft; uno nifu edi- dit , effudit. item. nugari , nugas agere ; pue- rorum modo colludere. pnencaun, pueros imitari : effici ficut parvulus. tva ta ni pnen- caun , *8& & jfr 753 caun , quine $ei ta m pnencaun , habeo quae petam pauca nec difficilia. 495, 497. Pna , fru&us roboris ; glans. 398* pnu, peftis. 535. , Poco, bufo. 378. Poeln , pueln , fruftra aliquem habere ; ex- pe&ationem alicujus decipere, fruftrare, lu- dificare ; ludificari ; illa quae ofFert non ad- mittere. 421. 766. 693. Poftun, neo, torqueo, contorqueo. pof- tun cahuellu , equus nobilis, generpfus, Bseti- cus, Ghilenfis. 365. 473. Poin, tumeo, turgeo; fum tumidus, tur- gidus, inflatus, tumefa&us. poi, tumor, tu- ber, inflatio. 534. Poipoi, dyipepfla, cruditas. poipoin, cru- ditate laborare; ex facili fatiari. 535. Pollcb, taeniola, vitta; crinales fafciolae.465 Pom, vox non flgnificativa, quam adhi- bent; quando invocant Majorum fuorum a^ liaque fuperftitiofa nomina, nam exufto in concha folio tabaci, fumum per fiftulam attra- hentes, poft fingula nomina, dum fumum in os acceptum emittunt, inclamant pom; id- que toties repetunt , dum Litanias fuas abfol- verint : nomina autem fuperftitiofa magis ufltata funt: pu llacu, putem, pu vilu, anchu. lamHen, epunamun, mareupu antu, 413* Ponon , pana , jecur , hepar. 455. 812. Ponpon, villi. ponponn, pannum Aaa 5 de- 754 «Sjfc $ <& defricare , ut villos excites atque erigas, 473. Ponuenn, ponctm, ponquin. idem quod poin. V 811. Poncho , veftis ftragula. V. macun. 466. Ponorn , ponorclen , incurvefco ; incurvum, incurvatum efTe, 452. Ponu, poni, mala, poma terreftria. ponbJ- hue, locus ubi dantur. allhue v. alhue poni, haec mala fylveftria. 409, Popofn, popofcUn, repullulo, repullulafco, regermino. vibex: vibices fuperefTe, exfta- re. 404. 528. Por, immunditia, fordes, illuvies, purga- menta , omne quod maculat. porn , fum im- mundus, fordidus , teter , fpurcus. porln,fc&- dare , inquinare , commaculare , inficere , pol- luere, contaminare aliquid: maculo, coin- quino: labe vel macula afficere, afpergere. porclei, coinquinatum , infeftum, pollutum eft; maculam fufcepit, concepit, contraxit: macula lavari, deleri, elui debet. por lonco, porrigo, furfures capitis. 458. Poto, fedes, anus. 451. Pque, fungi fpecies non comeftibilis. 412. Pra. 233. 234. Pran, fcando, afcendo, infcendo, con- fcendo, fubeo. pramn, attollere, in altum tollere; levare, fublevare, erigere, evehere, extollere, efFerre, promovere. pramun, ar- rogantia, confidentia. Nimium fibi fumere, tri- «Sfc $ <& 755 tribuere, confidere, arrogare, pralihuen,pra- tulihuen , fufpiro , fufpirium edere , emittere, ab imo trahere : fufpiria ab imo pe&ore du- cere, folvere, laxare; in aliquem fufpirare. 365. 480. 48.2. 483. 485. 487. 488. 813. Prn, purn, haereo, adhaereo, inhae- reo : equitandi peritum eife ; ftapedibus uti brevioribus. callide equum agitat, ftrenue- que verfat. 366. Pron , pronn , nodus ; nodum vel nodos neftere; innodo, in nodum ligare. item fu- niculus nodis implicitus, qui fagittse V. plqui 809. adjungitur/ & quot nodos habet, tot defunt ufque ad conjurationem dies. Item. quando funt condu&i ad laborandum, afler- vant ad juvandam memoriam duos funiculos; alterum qui tot nodos habet ; quot diebus ipfi eft laborandum ; alterum , in quo fingulis diebus quibus laboravit, novum nodum in- ne⁢ donec fit alteri funiculo nodorum nu* mero aequalis. item. quando aliquis aliquem occidit, Confanguinei iftius occifi mittunt ad homicidam funiculum tot implicitum no- dis, quot ipfi folutiones funt folvendae: Quod fi funiculus fuerit coloris rubri, fignum eft fub poena mortis folutiones folvendas effe, quod explicant hac phrafi : quelu buu laqma- bin piquei. pronnienolu, enodis. pronmamll, centrum. pronculiu, geniculum. 473. 474. Prun, tripudium, faltatio, chorea. pru loncon, 756 «$& $ Jfr loncon, vi&oriae caufa vel nomine publice plaudere: Io, io triumphe conclamare, inge- minare : nam quoties reportant vi&oriam cantant & choreas ducunt coram aliquo hofti- li capite haftae vel lanceae infixo. 561. 692. 793. Pia, arbufc. 401. Ptafcixn, talitrum imprimere, impingere. 449. Ptar, pediculus. ptarn, pediculis fcatere. item. pediculos expifcari, ad necem quaerere. 378. 814. Pten, pHten, ardeo, conflagro: do mus noftra incendio flagrat ! item. calore ni- mio aeftuare , languere , folvi, deficere. item. uro. ptei anth, omnia folis ardore flagrant, fatifcunt. ptemn , ptetun , comburo , exuro ; cremo, concremo, inflammo, incendo. 349. Ptem , tabacum. ptemtun , pulvifculum pa- tul& nare excipere, exforbere: exufto in con- cha tabaci folio fumum per fiftulam afflatu at- trahere; & in os exceptum emittere. 409. ptefciln, afpergo: falientibus guttis prae- tereuntes afpergere , irrorare. item. hinc in- de carpere , libare ; nunc haec nunc illa tan- gere. 432. Pton, piichon, ptonn, pUchonn, ptoln,pcholn, fumare, fumum emittere. item. ignem te&is adjicere, fubjicere, admovere: faces ad ur- bis incendium immittere: conjicere, jaftare. 354 Pt&n, <*& ® <& 757 Ptun, abundantia, copia, ubertas, afflu- entia: abundo; affluere frumento, divitiis. 378. Ptum, tinftura, coloris infe&io. quiwe ptum , quod uni tin&urae fufficit : fic duae un- ciae feu fextans glafti pro una tin&ura coloris ceerulei fatis eft. ptxxmn , tingo : imbuere co- lore lanam, &c. 418, 419. Pu. 8. 219. Puchun, fupero, fuppeto; fuperelfe, fu- perfluere, fatis fuperque habere. puchu, quod fuperat, fuperflua, reliquiae. 478. Pualy deliramentum, delinum. pualn, pualgen, deliro, defipio. pualQeimi cam? quae te dementia cepit? quis te tantus furor invafit? quo furore correptus, oeftrove infa- niae percitus es? 535. Pucuchu, clyfter. 536. Pue, alvus, venter, uterus. vurepuen, odi- um, livor: odio aliquem habere. ciipapuen, amor , ftudium , cupiditas , voluntas , bene- volentia: bene erga aliquem affe&um effe, aliquem impenfius diligere; alicui ftudere/ in aliquem efle propenfiorem. pueln, faftidio effe alicui; offendere alicujus animum; fafti- dium illi afferre. puel , quod fatietatem af- fert ; ingratum eft & putidum. Puelches , qui trans Andes Chilenfes habitant. puel crf, ventus Orientalis, £ous. puel cura, lapis quo colorem croceum imitantur. 418, 445. 486. 493. 558. 815. 758 «$& $ <& 815. Pufciin , puvcun , ore afpergere. 432. Puie, pifces parvuli. 392, Pulai cuil, vola, palma. pulai namun, plan- ta. 448. 451. Pulihuen, multo mane, valde mane, ante primam lucem. 539. Puminu, intus, intro. 518. 519. Pun, poun, paun, accedo; devenio, per- venio : attmgo , contingo : fufficere , fatis ef- fe. pui , hucufque , fatis , affatim : jam perve- nit; haftenus de jocis; fatis jocorum eft; af- fatim jocati fumus. pulai, nondum, adhuc non pervenit; defideratur. puln, adveho, deporto , deduco. chumtn pu , quoufque. venten pu, ufque eo, ufque illuc. pichi pu, parum diftans. aldix pu, valde longinquum. muna pu, mediocriter diffitum. 551. 554. 556. Punculn, augeri, ampliari, crefcere. 413. Punchuhi , falfum alicui affingere , falfo il- lum criminari: calumnior. 484. Pun, nox. punn, advefperafcit : nox ap- petit , ingruit , adventat , imminet. epu pun v. epupuni, duo dies funt, cum . . . epu punai, epu punal, epupun mo, poft duos dies. 539. 541. Punun, valde intro fe abduxit, conjecit. interius, valte altum, profundum. 554. 816. Pun, intus, intro punclen, intus ef- fe, hserere, abfcondi. puxdal, pannus fub- dititius: pannus, quo veftis interius muni- tur. 469. Pun- «Sfc $ d& 759 Punpuia, axilla. 448. Puque, exta, inteftina. 456. Puquem, hyems, hybernum tempus. pu- quemn, hyemem efle. puquenman, hyemo, hyberno : milites in hyberna dimittere. T?ura, 0A0. 545. T?uta, venter, alvus, aldiin putai, eft ven- trofus, prominenti alvo. pixta yene, coeno- fus lacus, locus. 428. 445. Vutauquilquil , fungi mali nec comeftibi- les. 412. Putem , Majores, ante nati viri ac mulieres. 495. Puto , cafa ex ramis: ramalia, ubi ad biben- dum conveniunt. 517. Yuixdu , puyu , cervus, caprea, dorcas, ca- preolus. 373. Puixllau, mufculi, femur, femen. 451. 'PuixVLi, folum, terra, humus, pavimen- tum. PuiiUil, ccementerium. catupuuUi, incile , aquae derivatio. ancapuixlli, clivus de- prefTus. 360. 413. 517. 537. Pixv, tenfus, contentus: rigidus, fortis, durus. pixvn, pixvclen, contentum arcum ha- bere: arcus tenfus. 473. Puvilll, fufus. 472. Pixdn, ferpo: ferpit quotidie malum, lon- ge lateque diffunditur. 534. 'PuyellcHn, fcintillo. 333. Ptiiinmo, focer, nurus. 504. 817. 76o *& ® <& 817. Pixllcu , pulcu , potus. curix v. quclu pixlcu, vinum. pixlcun, potum ex pomis con- tufis, hordeo, &c. conficere. 478. Vulfantun, auferentem aliquid; illudque fub axilla portantem aufugere, 449. Purn, plenilunium efle. pureixyen, folis & lunae oppofitio. 542. Vixtun, potus, potatio. item. bibo, adbi- bo : poto , compoto ; in orbem bibere. ^ii- tuln , propino. pufuXen, da mihi bibere. pxx- tulcobiop v. pixtucolbige cahueViu, da equo bibere ; duc equum ad fluvium , aquam; ubi bibat 367. 378- Puuya. 401. Pduche, pixuto, fungi comeftibiles. 412. Fu/Z», rem re&e exequi; eleganti opere, affabre facere. Vixllbiqe veichi ovifa , pellem fine vitio ovi huic detrahe ; bene excoria hoc pecus, item. pharmaco cathartico noxios humores ejicere ♦ falubri potione corpus eluere. 536. 567. 818. Q. Que. 10. 220. 295 .• 5. Que , ftomachus , ventriculus. que matnll, arboris medulla , cor , matrix. que uixn , lin- gua. 442. 403. 455. Quebunn , pannis obfitus ; centonibus ma- le te&us, pannofus. queburt, veftis obfoleta & lacera: centunculus. 467, Queckan , ^fc $ <& 761 Quechan, grex. quechan ovifa, ovium grex. quechan cahueWu , equorum. item. fa- cere , ut ordine ac re&a via procedant : re- &e, re&a ducere, propellere. 364. Quechu, quinque. item. ludus. quechucan, hunc ludum ludere. 545. 563. Quedecan , uni pedi infiftere ; uno pede fubfilire, faltare. 452. Quedinn, quedintun, tondeo. quine que- din, vellus. mtWa quedin , vellus aureum. 364. QueQun, confanguineis uxoris veftibus, panno fatisfacere. 505 713. Quehuan, quehuatun, contentionem , ri- xam movere, excitare, fufcitare: in homi- num pugnandi cupidorum infanias incidere. 484. Quehuenbn, vociferor, quirito, ejulo. 484. Queipblln , falientibus guttis praetereuntes afpergere, irrorare: afpergo. 432. Quecun , tero , molo. item aliquem fatiga- re, defatigare; moleftum effe alicui; nego- tium ei faceffere, exhibere. 413. 486 Queipun , pedibus fcalpere , excavare ter- ram/ unguibus circumcirca fcalpurire, fcal- pturire. 390. 8 1 9. Queuin , pale& lsedi , fe laedere. 404. Quelut, galloavis: avis triftiflima, gallo- pavo fimilis. 385. Quelpu, vari, fubtiles tumores; vitiligo. 535. Bbb Quelu, 762 <$*»$<*&» Quelii, ruber, purpureus, rubens, rubi- cundus. quelti achahuall, crifta; criflula : avis criftata. item. vibex. queltn, rubrum elTe. queluln, quelilcan, rubro colore imbuere, ^tingere. 417, 389. QueUe, fandalium, folea. item. folea fer- rea. queiietun , foleas ferreas jumento affi- gere ; ferreis foleis ungulas mumre. 469. 567« 5^8. QueXe , lippitudo. quelen , lippire ; effe lip- pum, lippitudine laborare. 462, QueWxnen, fraga culta. 410. Quellun, auxilior, opitulor, adjuvo; au- xilium , opem ferre , auferre , praeftare : fe adjutorem alicui praebere , exhibere ; ab illo ftare, facere: facere omnia amici, amicitiae caufa/ nihil ejus caufa recufare. 480. Quemchol, frontis apex: furre&i in fronte crines» quetncholn, quemcholclen. 436. Qnemchu, terra rubra. 426. Queme , galea , caflis , lorica , torax cora- ceus , ferreus. queme cona , galeatus , galea teftus , loricatus , lorica indutus. quemetun , virtutem alicujus experiri: periculum de eo facere, 531. Quenan, errore quodam aliud cum alio commutare, permutare: per inconfideran- tiam verba commutare ; vel ambigua verbi fignificatione decipi. 484. Quepu, focer, gener, levir. 504. Quepe , Quepe, gleba. 412. Quenciirn, aliquid lingulis de portione detrahere , decerpere : vel de toto fervata proportione, habita ratione aliquid repone- re, refervare. 476. 820. Quenparn, quenparclen, capillos fo- lutos, turbatos habere: incompta mulier, paflis crinibus, foluta aut turbata coma. 469. Quepun , ager v. aliquid agri nondum cul- tum fed colendum. 413. Quetadpun, protero, obtero, pefundo, conculco. 532. QueXan , aratio : ferendi tempus. item ara- tro terram fubigere , profcindere : fulcum imprimere : fulcum altius imprime , ut mef- fis tibi uberior proveniat. 413. Quete: mentum. 442. Queto , balbus , blaefus , mutilus , mutila- tus. queton, balbutio, titubo, haefito: haefi- tantibus verbis .loqui. item. mutilo, detrunco. Queuli, arb. 398. Queum, 89. Queuiin, lingua, V. que, S18. Queupu, lapis quo venam incidunt.. V ma~ lin, 773. 425. Quidu, folus. item egomet, ipfe. quidu- len, efle folum. quiduduamn, ipfe mihi fuf- ficio: non eft opus mihi.- fum mei arbitrii; arbitrio fuo duci; arbitratu fuo res gerere; Bbb 2 jure 764 •*&$<#• jure fuo vivere; pro libidine agere. 29. 32. 538. Quilca, chillca, papyrus, charta, epifto- la, liber. 572. Quimn, fcio, cognofco: non ignoro,non me fugit, non me fallit, non me latet. mu- tu quimbin , certe , certo fcio , compertum mihi eft , compertum habeo , exploratum mihi eft, exploratum habeo. item. Sapio, fapientem effe / fapientii , do&rina , erudu tione vigere, florere, praeftare, praeditum efle, excellere. item. fentkv. fenfu aliquid percipio. quimlai efpuela vachi cahueUu, hic equus calcaria non fentit. quimln y doceo, edoceo , erudio , inftruo/ quimln Dios ni d$u, Chriftianae fidei rudimenta tradere ; fidei my- fteria rudibus exponere; pro eorum captu explicare. 367. 480. 481. 482. Quu 105. 148. 149. Quintun, quaero, fcrutor, perfcrutor, in- veftigo : afpicio , intueor , . fpedlo ; oculos in aliquem conjicio, intendo, quintudgun, contentiofum , pugnacem effe. quintud$ut pueri domi infervientes, juvenes, famuli do- meftici. quintunien, ob oculos habeo, cufto- dio, fervo, confervo, attendo, tueor, tu- tor. cume quintuniebi§e ta ovifa, oves cu- ftodi, tuere, conferva diligenter. 421. 446. 487. 498. 528. 821« «Sfc $ *» 765 821. Quine, unus. quinechi, femel. a taQa, mandibula, maxilla. 442. Ta$i, ratis, fchedia, navis trabica, e tra- bibus compa&a. taqitun, rate vehi, navi- gare. 557. Talca, fclopus, fclopetum. item tonitru, vuta talca , fclopus longior , major ; tubus furcillis librari folitus. talca carita, tormen- ta bellica, militaria, aenea, currulia. talcan, talcatun , explodo , difplodo : fclopis aliquem petere; pilis & fulphureo pulvere inftru&is tubis invadere, occidere. item. tono, into- no: detonat. 533. 531. 532. Tamn, animo frangi, debilitari, cadere, deficere. 366. Tampal, nudus, omni vefte vacuus. tam- paln, tampalclen, nudum elfe. tampalknon, nudo , denudo ; vefte aliquem exuere , fpo- liare. tampalknoun, veftem deponere; ve- ftimenta abjicere. 467. 468. Tancun , obedio , pareo , obtempero , ob- fecundo, obfequor, morigeror: morem ge- ro, difto audiens fum. 481. Tampadcun, manu aut calce priori per- cutere. 449. Tampedchn, premo, praelo aliquid fubmit- tere, excudere, urgere. 567. Tapl, <$*»&«&> 777 Tapl, folium, frons; frondes, folia deci- dua. tapl$e , palpebrae. tapluun , tapuiln , la- brum, labium. taplpita: tachpiita, caro quae ventrem obtegit. 403. Tavaico, captivus, captus. tavaicoche, ta- vaicon, capio: in fervitutem redigere, da- re, tradere, adducere, abripere. 498. 532. NB, v. infrsi tavon. N. 834. 837. *Tvon, tuflis. tvonn, tuIDo, 535. Tviil , obliquus , tortuofus , deflexus. tviiltvtiJ, crifpus, crifpulus. 404, 458. 831. Tca, fecale, typha. tca cofque, panis fecalicius. 407. Tcan, tucao , pfittacus. 383. Tco. 837. Tcun, tucun, immitto, intromitto. tculn, idem : item accufo. tuculbin apo mo , ad Praetoris tribunal nomen ejus detuli. ca- tuntcu, pars domus feparata, ubi aliqua af- fervantur. tarintcu , involucrum, integu- mentum, quaecunque res illigata, obligata. tanantcun , praecipitando intromittere. tan- tuntcun , difturbando , dejiciendo , profter- nendo intromittere , immittere. 470, 478. Thcun, tcun, fata, fegetes: fero, femino: fementem facere ; femina terrae fpargere, mandare; planto. tcuhue , fementis. 413. Tdcun, ftillare. 348. C c c Te , 778 ^ $ dfr Te, res familiaris, bona, facultates, fortu- nae, divitiae, opes. $en te, rei dominus. m tealu, te%eal, tegealu, ut haec res mea fit, ut ego illam poflideam. 421. 422. Teye, ille. teyeu , Uluc. teye tu mlen, ecce illic. 19. 23. 555. 7«» , parietinam vetuftate dilabi , difflue- re , deficere. Item. cum aliquo de aliqua re rfxari; inter fe jurgare/ jurgio contendere, 484. 518. Teivixn, everti, confundi, &c. teivumn, hoftem fundere, profligare; cunlta difturba- re , disjicere , evertere , confundere , diflipa- re. 532. TeiHe , falix. 399. Tellan , dellan , effe denfum , fpilfum, con- denfum. 404. Tica, lateres crudi, Gcci. 517. Titi, plumbum. item, interje&io. 293. 420. 497- 832. Tlbun, chlbun, mala adminiftratio ; imperitia in republ. gerenda. item. effe lan- guidum, segrum. To, nervus major caput cum fpina dorli conjungens, item. capitis cum cervice com- milfura: cervicis nodus. toto, 293. 445. 456. Tol, frons. 436. Topel, cervix. topeltun. arieto , incurfo. topeli, onus ad cervicem befliae prolabitur, inclinat. 445. 363. 553, Toqui, ^ gi ^ 779 Toqui , fupremus Belli Dux ac armorum militiaeque Praefe&us. item. fecuris lapidea, aut lapis ficuris figuram referens, quae femper eft penes diftum fupremum militiae Praefe- &um, ac propterea Toqui, %en Toqui appel- latur. Hic tempore pacis lllam aflervat ab- fconditam; at belli tempore eam profert in lucem; atque in comitiis illam fanguine tin- &am ex paleato fune fufpendi curat. 480.482. 53i. 533. 525. 527. Tu. 28. 94. 226. 287 : 6. Tva. 20. 23. Tvei, vei. 20. 23. Tufdxn , faliva , fputum : fpuo , exfpuo , confpuo , excreo : falivam regerere. 457. Tue , terra. tue mapu , orbis terrarum, ter- ra, humus, tellus. 309. 355. Tulcuu, redivia, reduvia. 458. Tume, forte, cafu; non confulto, fed ca- fu fa&um eftj forte evenit; fors & fortuna tulit. tumechei, fi forte , nili forte ; nifl forte gravaris; nili forte moleftum lit, 28. 833. Tun, lego, colligo, carpo, decerpo, capio, percipio. Compofitum cum verbis, ex neutris facit a&iva. 92. 404. 432, Tupu, leuca; tria milliaria, tria palfuum millia , tertius lapis. epu tupun , duas leucas difto: ad fextum lapidem v. ad fextum mil- liarium abfum. 555. 556. Tupu, acus major, aut ftylus ferreus prae- Ccc 2 acu- 7»o «Sgfe, ^ <& acutus , habens annexam laminam argenteam rotundam; quo Indae veftem prope peftus prehendere folent. 469. Tute, opportune, tempeftive, probe, fci- te, fcienter, loco & tempore opportuno: e re nata, ex occaiione. tuten, tuteln, re&e conjicere; rem attingere,- fcopum tangere: rem tetigifti : fcite medicinam facere ; oppor- tunum remedium adhibere )( neuter rem tangit; uterque procul a deftinato; uterque a fcopo aberrat : alius alio abit a re propolita, mediamque relinquunt. Tempeftive advenit, tempori adfuit; in tempore venit. 480. 482. iuXu, chuchu, avia; nepos ex patre. 501. Tutuca, tuba, tibia bellica: fit vel ex can- na, vel ex tibia cujusdam hoftis ab iplis tru- cidati. 562. Tuun, abeo, difcedo, egredior, 422.493. 494. Thlqfcun, pede errare calcando aerem: vacuo eludi & folido illidi. item. percufforem vires in ventum effundere. 452. Zun, pediculus. 378, 834. tutiii, interj. ftgnum contemptds: i- ronice amoris. chhchiiiQeimi , nae tu es mul- tum amabilis. tiituican, contemno, negligo, fperno, defpicio: defpicatui aliquem ducere. 293. * NB. Quod iterum a litera A incipiatur. Tavon, frangi. item. frango, infringo, con- fringo. ^ ® dfr 781 fringo. chavonj chavon loncon, morbus tabi- ficus, febris aeftuans, peftilens. 534. Tab, taf, tav, una, flmul, ad, apud, juxta, propter. taf leuvu, prope fluvium. taf a$e, coram. tafcui, ex una manu in aliam. tafcuUn, chafcuixn, contra&us commutationis , per- mutationis cedo, dabo, taflonco , chaflonco , chafloncon , poena talionis : adeo ut fi alter al- terum occidat; Interfe&or, nili folutionibus fe redimat, ab occifi confanguineis eodem modo occidatur, & caput pro capite, dentem pro dente folvat : unde occifus lonco appella- tur. melilonco nacmeneu vachihuera calcu, qua- tuor capita mihi abftulit ifte veneficus: & qui ab ipfls propter alterius necem occiduntur, etiam lonco vocantur. epu loncoyei, meli lonco iei. 525. Tafnf convenire in unum locum, conflue- re, concurrere. item. participo, particeps fio; partem accipio. item. ad nummum folvere, in folidum fatisfacere. chavini cu\xt quod de- bebam, integre, omnino perfolvi. tafln, co- gere concilium , congregare : convoco. item facere participem. taftu, coram, praefente Praetore; in confpeftu, in oculis ejus. tafmen, concurrere , confluere , convenire. tafmen , tafmel leuvu , confluentia. tafmaxium , retri- butio, remuneratio, merces, praemium, com- penfatio. tafman , congregatio fafta in gra- tiam, bonum alicujus infirmi, in qua fit ex- Ccc 3 hor- 782 <$b & e&* hortatio ut vicem infirmi doleant, ei compa- tiantur, quoad poffunt fuccurrant. tafma, chafma , parafitus, fine fymbola coenans; alie- na quadra vivens, affecla menfarum, cupidi- coenus. item. res vetus, quae in annum fequen- tem fervatur, chafma tipantu, legumina re- flantia ab anno priore. item finis anni praece- dentis ac novi initium, principium. tafpeln, raucefco, raucus fio. tafdugun, dialogus, col- loquium. 414. 421. 422 494. 514. 525. 530. 536 835. Ta$a, avis. 387. Tavuia, vefper, vefpertinum tempus. ta- vuia moy vefperi, vefpere: flexo in vefperam die , ad vefperum. 539. Taqpn, frangere, frangi. taqpntcun, ta- vontcun, dare repulfam, colaphos impinge- re. 487. 521. Tahua, putamen, cutis. 403. Taun, convenio. V tafn. 834. tauln, colli- go, congrego. 328 364. Tauma, lufcus, cocles. tauman, lufcus fio. 463. Tai&en, fcatebra emicans; torrens, fcatu- rigo. 429, Tamtamciin, impulfus, impulfio. aliquem pulfare, intrudere, lmpellere, expellere, ex- trudere. 532. Tanana , cetra , pelta. tananan , cetra fe tegere, protegere. 531. Tann, cado, labor. tanmn, tanln, tantun, tan tantuln, dejicio: hominem deturbare, pro- fternere, praecipitem in terram dare. tantuln fignificat etiam idem quod lacutun v. fupra. tanman, calco, conculco, peffundo: pedibus obterere, protere, premere. item, deprimo, opprimo, obruo. tanmaun, alium fupra alium jacere; proftratum, obrutum. tan, tantu, ar- bor excifa, vel quae fponte aut vento in terram projefta eft. tantcu, tantuntcu, arbor trans- verfa viam impediens , occupans. tanma , chanma, res proftrata, fubje&a, ab aliis obru- ta. chanma conn , fuperjicio , fuperinjicio , aliud fuper aliud intrare. 506. 532. 836 Tanan , contero , contundo , com- minuo, jacio, conjicio, projicio, praecipito, dejicio. tanatcun, incruftare, trullifare. ta- nacupuaun, fruftum carnis prunis impofitum. 567. 475. Tapi, piper rubrum, hifpanum. tapican, hoc pipere aliquid afpergere, condire. tapu \ahuen, 490. 410. 475. Tapel, funis, funiculus. tapeln, funibus li- gare, conftringere, vincire. 472. Tapmn, jungo, conjungo, lenocinor, le- nonem, lenam ago. tapmn, filum contortum. tapmhue , fufus tapmtu , nothus , fpurius , ex damnato coitu. 472. 490. Tar, pus, fanies tarn, tarpen, purulen- tum effe. 537. Tarin, fafcis, fafciculus. qutne tarin huaca, Ccc 4 ju- 784 -JfeS^ jugum boum. 364. quine tarin anil, fafcicu- lus glafti, duae unciae five fextans. 419. item. ligo, obligo, fafcio, fafciis ligare, vincire. 528. tariln, tarilen : tarilei ni huaiqui. 533. ferrum haftae alligatum effe : lanceam in promptu ef- fe. tariknohue, cingulum coriaceum. 465. 837. Tatarua, armus. 454, Taultaul, rana. 378. Taun, tavn, accipere aliquid; hofpites ex- cipere, recipere. 421. 422. 518. tco, tuco, glomus. tcon, glomero, agglo- mero, conglomero. item. pedibus debilem effe , debilitari : nervorum rigore affici : ner- vos contrahi. tcoln, idem. 472. 422. 518. Tvn, fpiritum ducere, refpirare non pof- fe: fufpiriofum , aftmaticum, anhelatorem effe. 535. Tevn, moveri, fonare, ftrepitum excitare. tefcixn, teftefn, teftefcun, cor palpitare. tepmn, ftrepitum, tumultum excitare. 535. Tecan, paffus. lente procedere: paflum producere ♦ gradum grandiorem facere ; gra- dum fiftere , continere , fuftinere : gradior. 555. tecan cahueUu , gradarius. 366. tecana- Hn, defcendere; defilire ex equo, de rheda. 367. tetanche , advena, exterus. tecatcun, femina terrae mandare reli&o femper unius paffus intervallo. 555. 556. Te%te%y montes in quibus aiunt, majores fuos aquas diluvii evafiffe. 492. Tehua , <«b $ e&> 785 Tehua, canis, catulus, catellus, 369. Tehuanque, fcorpius nepa. 378. Tenvul, gleba. 426. Telan, telalen, didu&is crunbus ailare 452. TeloRin, parietem fcindi, divelli, diflblvi. Telpon, telton, equo fuccuffore, fuccufla- tore vehi. tenpol, teltol cahueUu. 366. Teliin, ru&o. eru&o. 446. Tem, fenex, grandaevus, setate grandis,»- tate proveftus. temn , educare , educari , crefcere. 495. 496. Templcahue , anus, vetula; de quibus fa- bulantur unam ex his templcahue poft obitum apparere, ut defun&i animam in infulam Mo- cha quam carculafquen appellant, abducat 497 Temo, robuftus, fanus, formofus, pulcher, decorus; formS. infignis, egregius; facie li- berali. temo$en, pulchritudo, fpecies, decor, venuftas, forma, fuavitas oris. 461, 838. Temu, arbor. 400. Tenca, calandra. 383. Tenc&n, coagulo: lac coagulatum. 457. Tenn, opportuno tempore ad prandium, coenam, jentaculum, merendam, potum, po- tationes venire. 478. 543. ieniepln , tremere , contremifcere , intre- mifcere. ieniepl, tremor. item. vino madi- dus. , vacillans. 462. Tentican , grallis nixum incedere. 452. Ccc 5 Te- 786 $fc ® <& Tepen, laetari, gaudere, exhilarari, exulta- re, prae gaudio geftire, tripudiare. item. vino calefcere, incalefcere. item. vigilare, experre- &um effe. tepeln, e fomno aliquem excitare, fufcitare : expergefacio. item, aliquem exhila- rare; hilarem laetumque reddere, efficere,ri- fum alicui movere; laetitiam excitare. fepeun, confternari, exterreri, terrore concuti, per- celli, commoveri, exhorrefcere , metu per- turbari. proprie autem dicitur de iis , qui ex incubo ac fupprelBone no&urna exterriti ex- pergifcuntur. 486. 535. Tefin, caligo, caecutio, allucinor. 464. 475. Teun, effe maturum; mitia poma, matura. teu v. tehu huentu, homo maturi judicii ; non acri feftinatione, fed mature agens: qui quan- do opus eft, rem prorogare, procraftinare novit; feftinans lente. 404. 495. Teidf avis. 387. Teixn , fcintillas fpargere, difpergere. item ftrepitus tum ab igne tum a rebus eo quod ig- ne torreantur. 354. 476. Teye, ille. 19. Teyeu. 290: 22. Tgiir, tqpd, planum, rotundum. f$urn, effe planum, rotundum. 360. 839. Ticvd, ticl, panis primarius, Gligi- neus, butyro co&us. 475. Tierclen, tortuofe, oblique cubare. 521. Tihue, laurus. 399. iili, chili, avis. 387. Tinti, $fc $ <& 787 Tinti, gyrus, crifpus, crifpulus. 458. Tinpin, tmnio. 440. Tipan, exeo, egredior, excedo, prodio. fe publico committere : efFerre pedem. tipatnol- bun, fanguinem exire. tipapitui, apparet fca- bies. tipan%en, erumpunt oculi. tipaln, eli- cio, educo, eruo, effodio, edo, profero, pro- duco, expromo, expello, extraho, exprimo, eximo, anixtipan, fella furgere, fedem relin- quere. tipantu , annus. tipantun , effe annum elapfum, completum. allue tipantu, annus & amplius. tipaco , maris acceffus. tipanman, pollutio, mollities , effuDo feminis. 429. 457. 518. 539. 543. Tirca , albugo , glaucoma. tircan f myops, cujus oculi hebefcunt, funt hebetiores. 463. Titanclen, indutus vefte obfoleta, lacera, pannis obfitus; centonibus male te&us; pan- nofus. 467. Tiuque, chiuque, avis. 387. Tiixn, fciffura, confciffura, divifura, rima, ruptio. tiiitnn, traln, fcindo, findo, rumpo. 518 840. Tla, ardea, ardeola. 381. Tlef, fortis , durus. tlefn , f ortiter ac viri- liter refiftere, repugnare. 461. Tilque, cutis, pellis, corium. 364. Tenifcun , concuti , contremere : timore perterritus contremuit: tonitru concuffa do- mus. 486. Tnofn, pedibus debilis, debilitari. 535. Ten- 7«8 <$*>&(&» Tencul, volumen. tenciiln, involvere. ten* chl, tencl, tenql, crudum, durum. tenchJqen, Qc effe. 404. 405. 515, To$n , compreffum , obturatum , confti- patum effe. togmn, ftipo, conftipo : tego, occludo, obturo. item. domum tegere, te- Itum illi ftrameneum imponere. 518. Tniin, paries terreus, formaceus. tnimn, parietem terreum ' ducere , pariete terreo claudere, occludere. 517. Ttgirn, togin, occurfus rei quae offendat, obftet, intercedat, impedimento fit; quo mi- nus aliquid fiat. 452. Toqjii, macer, gracilis, exilis, macie confe- Aus, vix oflibus haerens; nihil praeter pellem & offa habens : ftrigofum pecus, 462. Tovn, rumpi, dirumpi, explodi, difplodi, tofpai, hucufque pervenit fragor, ftrepitus. topmn , rumpo, explodo. 354. 476. 532. 533. Toi, commiffura, junftura; articulus, pun- Itum. quixxe toi, unus articulus : primum pun- ftum. ca toi: epu toi, fecundum pun&um, al- ter articulus, duo punlta. viita toi §ei , oblon- gis cruribus. 448. 450. 453. 550, 841. Tolenctin, fibi i&um impingere, in- fligere. 534. Tolof, cavum & longum : inde tegulae vo- cantur, tolof, choUof 515. Tomircun, corpus tremere. 535. Tome, carex. 402. Tompl, «Qb 0 dfr 789 Tompl, obliquum, tortuofum, deflexum. tompln, fic effe. 464. Tonco, catinus ligneus. 520. Toncun, pulfare: quis pulfat fores, ja- nuam ? 518. Tonon, trama, fubtegmen. tononn, tex- turam ftruere , comparare , adornare. tonon- huex licium. 472. Topan , multicolor , verficolor , difcolor, topatopan, topatopalen, effe multi coloris. 417, Toquin, imperium, lex, mandatum, juris- di&io, praeceptum, penfum, fors. quixie to- quin anil, uncia glafti. toquin, jubeo, praeci- pio, impero, edico, decerno : fummo cum im- perio praeeffe; rerum potiri/ omnibus domi- nari; imperium in omnes tenere, item. cen- feo, habeo. tehua toquieneu, canem me cen- fuit, habuit. toquiln, idem. toquitu mapu, ter- ritorium. toquin, toquiln, metior, pendo, ap- pendo, trutino : pro pondere v. pro eo quan- tum in quibusque fit ponderis. toquihue, to- quiqueum, ulna, decempeda, libra. 525. 527 554- Tor, torvan, fpuma, torvann, fpumo: fpu- mas agere. entutorn, defpumo: fpumam de- trahere, auferre. 476. 542. Torem, ventriculus avium. 389. Tortorcun , gannitus : fallax vulpecula gan- nit 373* \o\o, gutturis nodus. 445. Tohn, 790 *» %i ^» Toun, hio, dehifco. / tur ; aut ambabus volis colligitur. tixnan, utra- que manu apprehendere , colligere. 555. Timincixn, clurcun, capillos alicui deflue- re. 485, Tunamun, cum metu dicere: di&urum pro concione fubitus horror occupat: genua milfi labant; mens vacillat; totusque torpi- dus ac pene elinguis efficior. 486. Ticntilnciin, frigore, metu contremifcere. 486. Tiin/ctin , fpafmus, fpafma, nervorum ri- gor, contra&io, convulfio, 535. Tiaqpiil, tixvl, tvl, incurvus, incurvatus. 462. Tixquercun, affe&are gravitatem : valde jam lautus es, qui grav§re. 483. Tiir, aequum, bonum, exa&um: ad regu- lam, legem compofltum. thrn, rem compo- fitam: paftis, juri, injuriae fatisfa&um efle. tiirmn , turknon , tilttlmn , cum adverfario pa- cifci , tranfigere , paftionem facere : litem ex pafto & convento dirimere. 494. 567. Tiiun, frigefco, frigeo, algeo. 559. 844. U. U. 1. 174. 185. 186. 187. 190. iichtlr, obliquus, tortuofus, deflexus. uchiirn, fic effe tcchtcrnamun , fcaurus. 462, 464. Uchun, utun, fundi, effundi, diffundi. u» tuln , fundo , effunbo , diffundo. utunman , uchun- «Sfc $ d8» 793 uchunman, caeremonia effundendi potum fu- pra mortuorum fepulchra* 432. 537. 644. Udvix, portus vel quivis locus, ubi navis aut navicula ad terram appelli poteft. 430. Uduam, incuria, negligentia, indiligentia. uduam^echi ', per incuriam, incuriofe, negli- genter : per incuriam fibi excidere Dmulavit ; per ftmulatam incuriam effluere paffus eft; quafi incogitans effudit ; quaft non id ageret , excuflit, abjecit. uduavm, negotium neglige- re; negligentius agere; caufae indormire; pa- rum de re cogitare , laborare ; rem parum cu- rare. uduamtun, me iucautum excepit; nec opinantem, nec cogitantem, nec fufpicantem oppreflit. NB. uduamn derivatum a verbo un, eo, flgnificat voluntatem eundi habere. 484. u/chin, obfervantia, reverentia: reveren- tiam alicui praeftare, exhibere, honorem ha- bere. item. cedere alicui ; hoftibus fe dedere, fubdere, fubmittere; deditionem facere ; da- re manus ; herbam porrigere : praecipuum au- tem obfequii, deditionis, obfervantiae ac re- verentiae flgnum eft ad Perfonam, cui fe quis fubmittit, flexis genibus in utroque poplite re- verenter accedere. 523. 531. 577. 583. 657. 666. 845. Ula. 229 UllQtn, oftium, janua, porta, fores, valvae. 517. Ullviin, caules emittere, producere. 413, D d d Ulion, 794 «Sfc $ dfr UUon, linteum, membranam convolve- re. 404. 473. Ullpud, ulpu , potus ex aqua & farina to- fta. ullpixdn, hunc potum bibere. 877. Ulcu, veftis, 466. Uleuman, dormientem loqui. 437. Ulmen, nobilis, dives, locuples, opulentus: Haec autem omnia conQftunt in his tribus: habere multas uxores; multos equos, vaccas, oves; & multum potum, quem propinent 421. 422. 498, 500. Uln, aliquid alienare, abalienare, vendere, venundare, diftrahere ulmeyen, nundinor. item. comitor. uln td m cuu , per incuriam mihi e manibus effluxit. 421. 422. 296 : 14. Ulo, fcapus cannse. item. virilia. 402. Ulul, os popliti vicinius. 454. Uyun, uuun, effluo: imbibi. uuulonco, vcr- tex. 436. 478. 846, Uyun, vertiginem patior; vertigine afficior, corripior. uuuln, hominem ftupefa- cere, confternaae. uyiv. uHini lonco, fum paf- fus vertiginem, id eft : eram vacillans ex potu; vino madidus. 486, 535. 538. Uyen, oblivifcor: excidit mihi nomen. 484. Umau , fomnus , quies , fopor. acui ta w umau, fomnus me comple&itur; le&um co- gito. item, tempora. umaun, umautun, dor- mio, obdormio : fomnum capere, inire. umau- tuqueum, le&us; vel locus, ubi aliquis dormit. 436. 437* 438- 5*9. Umer- *fe $ dfr 795 Umerclen, dormito, obdormifco. 440. Umexm, fene&utis vitio delipere, delirare. umexx , delirus fenex. 483. Un , eo. uita x\t ' cuix, uln ta \\i cuii, ui ta x\i lonco , non fcienter fed per incuriam faltum eft : non confulto fed forte evenit ; fors & for- tuna tulit/ Dc erat in fatis. uln, dimitto, ex- pello. item. comitor. item. alieno. 452, 494. 512. Ux\, uiin, os oris. 442. Une , primus, prior, princeps. unen, pri- mum effe. unen votm, peni, filius, frater na- tumajor; major natu. unen domo , princeps uxor; praeftantior omnibus, caeteris praelata, reliquas antecedens. Quod hi Barbari maxi- me procurant. eft ut habeant uxores quam plurimas, talesque quae flnt forores: inter has uxores femper una reliquas antecedit, praeit, antecellit, ideoque vocatur unen domo: ac or- dinarie eft illa, quam primam duxerunt: ejus- que primarium & fere unicum officium eft procurare ne unquam defit , fed femper fup- petet , abundetque , quod Maritus cum fuis compotatoribus bibat: Maritus vero aliud, quodagat, non habet; nifi ut aret, & terram ad fementem praeparet: reliqua uxores cu- rant , excepta tritura, quae fit, ut diftum ver- ho prun, nuin prun: & fepibus; ad quae quot- quot volunt, concurrunt; quibus fatisfit vino aut alio potu, Indorum merces magna nimis. D d d 2 uneln, 796 <%*&&* uneln, incipio, aufpicor; primo loco ponere; facere initium. uneltun, idem. item terram ad fementem difponere, rumpere, praeparare. unen me, Majores, Patres, Anteceflbres noftri. 495- 514. 516. 546. 550. 549. Uno, harpaftum. 531. tino. 230. 847. Unon, unotun, redeo, revertor, re- verto, remigro, remeo, repeto. uno cutani, uno cutantui, fuperiore morbo corripi, reten- tari : periculofior eft morbi repetitio , recidi- vaque febris. urxo chillcai, uno chillcatui, re- fcripfit, refponfum dedit, repofuit. unoln, recupero, vindico. unoltun, reftituo, reddo: reftitutio. 493. 494. 538. Upen, oblivifcor. 484. Upl, inaures. upl grii, anfulae. 469. Uriul, anas. 384. Ute, frigus. uten, frigeo, algeo: frigidum, algidum effe. ute %en, frigida tempeftas eft; frigus ingruit. con uten, frigore ex fudore torpere : fudore madentem frigus invafit : fu- dans frigore fubito correptus eft. item, frigo- re concuti, tremere. uche$ei, fubfrigida tem- peftas. 538. 558. 559. 560. Uiun , uchun , fundi , diffundi , difiipari. utuntun , idem. item fundo , effundo , diffun- do, diflipo, difpergo. 436. Uiempe , pifcis. 392. Utiirn, uchhrn, obliquum, obtortum, tor- tuofum effe. 844. Utiin, «Sfc $ d£» 797 C/lii// , colligatio , colle&io maicii in mani- pulos, ut fic colligatum affervetur fufpenfum, Uda, hua, maicium, granum Turcicum. cufum prhua, maicium nigrum. quellu hua, rubrum. pijima , verficolor. callquintu , par- tim album, partim nigrum; albinigrum. 407, Ucan, uucan antix, antix cuyen, aeftas, aefti- vum tempus. 539. Uuf, uf, fcaturigo , fcatebrae. item quid- quid fponte nafcitur. ufco, fontis fcaturigo, uilfn, nafci. uixfln, uupmn, producere. 429, 848. UAdan, dividi, partiri. item. divido, partio : ex equo dividere, partitionem aut par- tes facere. item. fejungi. difcedo, abfcedo: segre abs te divellor: molefte fero acomplexu tuo diftrahi ; periniquo animo patior a te di- gredi, disjungi, feparari. vau mo uitia uitda- pabin, hic primum ab eo divulfus fum. uixdaln, feparo fejungo, removeo. ulidalen, effe re- motum, feparatum, disjun&um. uhdan peni, patruelis, confobrinus. uixdan lamUen, foror patruelis, confobrina. uixdan tipantu, folfti- tium; anni dimidium numerando ab utroque folftitio. uUdan, uiidan, aliqui. uudan mita, aliquoties. 319. 494. 501. 544. 547. Uuia , heri , hefterno die ; pridie hujus diei. 54 1# Uiile, ule, cras, dies craftinus. 541. Uul$orciin , aliquod corporis membrum Ddd 3 lsedi, 798 *$& &i Jfr laedi, offendi, luxari. 534. Uuntalchn, obftupefco: obftupui , ftete- runtque comae, vox faucibus haefit. 486. t/iirc , aurora, matuta: prima luce, fummo mane ; diluculo , illucente aurora , albefcente die. uxxnn, illuceo, illucefco : luceflit ; dies ap- petit; lux adeft/ fol exoritur, affulget, appa- ret: adventat dies. cheu uimmaimi, ubi hac no&e fomnum cepifti; ubi tibi fol furrexit, ortus eft. quixie uixnman , iter unius diei & am- plius. uuntu , res corrupta , depravata , vitia- ta, vetus, annofa. ubnelvoc , lucifer. 333.475. 494. 539. 849. Vutan, vixfan, Ito, furgo, affurgo : e lefto fe proripere ; e ftrato furgere ; aflurgere feniori , praeftantiori ; pedibus infiftere. vu- taln , gradum fiftere , continere ; confifto ; ftare : texturam ordiri. item. excogito ; in- geniofe aliquid comminifci. vufalcoi\lad$un, falfum alicui affingere; falfo illum criminari. calumniatus eft me fugam meditari: calum- nior. vutalen, pedibus infiftere; efle praefen- tem ; teftem effe. eimi vutalebuimi, teftem te do, adhibeo, appello: vos qui adeftis, atte- ftor ; vos appello teftes. mi vbdalen mo , te praefente. pichi vutai, parvus, pufillus. rii- ta vutai, procerus, excelfa ftatura, prolixo corpore. vutan, ftatura hominis. cayu vufan, vufa?iche , altus eft puteus pedes fex & trigin- ta. vufann, ftatura. chumtn vutani? cujus fta- •&» $ d& 799 ftaturae eft? vanten vutani, hujus. 452, 473, 484. 520. 526, 527. 554 555. 556. 570. 850, Uhtan , utan , iter facere : peregrina- tio. uhtanche , viator , peregrinus , hofpes. uixtalcan, alteratio fenfualis viri. uiitan mapu, terra hofpitalis. Territorium Indorum Chi- lenfium in quatuor uiitan, vutan, uiidan ma- pu, id eft hofpitales, vaftas, difFerentesque Provincias dividitur, quarum alia Araucoi incipiens, totam oram maritimam Baldiviam ufque comple&itur : alia initium fumens fan- tajuance ac Purenum , Imperialemque fe pro- tendens, lambensque radices ignivomi mon- tis Villarica; demum cumcoum petit: alia pro limite feptentrionali habens yumbei , ex currensque per Virquen , Maquehue , Chaqjil; limitem Auftralem ViWaricam ftatuit : demum alia principium a fluvio Maule captans , & Occidentem verfus ambiens ChiUan; verfus Orientem Montes Andes feu Cordilleram tran- fcendit. Hae quatuor Vutan mapu tempore belli fibi invicem funt fubfidio ; fervantque inter fe Commercium , quod caql vutan v. ca- cixl utan mapu vocatur. 457, 498. Uruan, exhalo, vaporo. 429. 476. Avn , comprimo , coangufto , contraho. item. fumptibus parcere, moderari, modum adhibere. 452. iivir , herba. ixvirciin , traho , attraho : plantae ex terra fuccum trahunt, quo aluntur. 404. 446. 476. Ddd 4 iicaf- 8°° •$& & e£» uca/cun, includo, iritromitto. quod femel apprehendit, oftrei in morem mordicus tenet: ubi gradum fixit, aegre inde dimoveas. 567. Ucaipue, naufea, faftidium, horror. ucai- puen, afpernor, faftidio, naufeo, refpuo: nau- feam mihi movet ejus afpe&us : abhorret ani- mus & oculi ab ejus afpe&u. 486. Ucaln, defino, ceflb, omitto, fuperfedeo; defero, relinquo, intermitto: non definam, donec perficiam: nifi perfe&a re non defi- nam: animam relinquam potius quam illum deferam: a vitiis fe avocare, abftinere. 526. 527. 634. 851. hchan, vitupero, contemno, defpi- cio: defpicatui habere, parvi ducere, proni- hilo putare, 526. 437. iichann, frangere dentibus. 443. uchu/pun, decrepitus, fenio confe&us, qui ad fummam feneftutem pervenit. 496. ucun, alicubi morari, commorari, immo- rari , fubfiftere : cundor , cunftantius ago ; moras ne&o, interpono. 478. ixcm, ft', filentium, file, tace! nihil de C«- fare. iicmn, ut caveat caute admonere. 443. Uda, lepra, vitiligo, 535. iiden , odi , deteftor , execror , abominor : odio profequi, habere: nemo eft qui illum non oderit ; oculis fugiat ; auribus refpuat; animo afpernetur. 486. ildhue, maris tranquillitas, malacia. udhue antU , magna eft a vento tranquillitas ; nullo vento mare, aer concutitur; nullo flatu agita- tur, commovetur; malacia naves detinen- tur. 558. 559. \xdi, feps, fepes, feptum, fepimentum. 288. iiQafun, ofcito, ofcitatio. 443. iiQarctin, mando: cibum dentibus confice- re; ftrepitum mandendo excitare; manfaque in ore videri , apparere. 443. iiQechi, nimis, nimium, fupra modum, immodice, immoderate, extra modum: plus aequo, plus fatis, extra modum bene. 483.488 iiQeln, expefto, opperior, praeftolor, fpe- ro. uQelQen, fpes. fpe decidi: boni hinc quod expe&es, nihil eft. 480. iiQen, HQentun , excelfus, excedere. mo- dum in eo non fervafti , tenuifti : immodicus tui aeftimator es : nimium te fufpicis ; tibi ar- rogas; urbanitatis & pudoris fines tranfilifti. tlQentu, nimius, fupervacaneus , fupervacuus, fuperfluus: nimius & intemperans in eo vi- fus es. 483. 488. HQeln, rodo, exedo, corrodo: me in con- viviis carpit, rodit : mihi in circulis & compi- tis obtre&at. V. tlQoitun. 852. 373. ilQerin, dentium ftupor. uQerimn, ftupo- rem dentium facere, caufare, 443. 852. hlcha, ullcha, omne foemininum quod nondum concepit. ulchatun , cum virgine Ddd 5 rem 8°2 «S& ® d& rem habere. 495. Ulut, fputum ore defluens. ixluin, uluitun, fputa mihi defluunt. 462. xxlenn , crambe bis co&a mors eft ; noli me hac de re amplius obtundere, fatifco. 486. idofl,, dens molaris. 442. illoflitun, rodo, corrodo. V. uoflln. 851. ixlin, coitus animalium. 363. icllcun, ira, ftomachus, iracundia : iram tenere, premere, fuftinere, cohibere, com- primere non potui. item. irafci: facile fubi- rafcitur ; bilis illi in promptu eft ; iram in promptu gerit ; levi de caufa excandefcit ; de nihilo iram concipit; ira corripitur; exarde- fcit in iras , in furorem erumpit ; aeftuat ira. iillculn, ftomachum alicui facere, movere; exacerbare aliquem; bilem illi movere; ho minem ad iracundiam provocare, xdlcunpen, aliquem objurgare, increpare, cum illo de re aliqua vehementer agere. 487. ixllQumn, deglutio, voro, devoro. 476. ullQodn, ulo,orcun, offa luxari; horologii machinam folvi, diffolvi: delirat horologi- um, non libi conftat. 534. iiltfxa, damnum, jadura, incommodum, detrimentum. ixlluatun , hanc tu calamitatem attulifti; hanc peftem importafti, invexifti; hoc illi vulnus inflixifti , impofuifti : hanc illi perniciem comparafti. 483. Ullhuemtun, cibo uti moderate; modum in in viftu tenere; a praefcripta vi&us ratione non difcedere : abftineo , parco , temperare fibi in re aliqua. 536. 538. Ulmenn, ulmenun, Caciquii dignitatem, ho- norem, munus fufcipere, accipere, fibi fume- re. ulmeneln, magnifico: aliquem obfervare, colere, vereri, honore afficere, profequi: ho- norem alicui habere, praeftare, tribuere. 498. 499. 500, 636 845. 854. ulmeyen. huera ulmeyen, detrahere de abfentibus : alicui v. de ejus fama detrahere. 487. v. hic infra: u/. Ulpuuxxn, os, dentes, haufta & regefta aqua colluere, mundare. 432. ulxxn, machios medentes fugere. 536. u/, carmen , verfus, cantio, cantus, de quibus refte dixeris : cum bene potavi cantus & carmina fundo ; at fine arte & absque om- ni Mufa vel Minerva/ adeoque merse cantiun- culse : nihilominus his dele<5tantur , fibique plaudunt/ funtque ipforum Annales, & libri hiftorici, perpetuaque & continua Patrum fi- liis & a Majoribus pofteris relifta traditio. u/w, ulcan, ulcatun, cano, canto: cantus edere, fundere. ulmeyen, cume xilmeyen , laudo, col- laudo: omnes illum maxime commendant; laudibus ornant, afficiunt, cumulant, effe- runt, extollunt/ in coelum ferunt. 487. 480. 572- 636. xxltamcon , fe cibo ingurgitare : voro , de- voro, helluor. 476. ixmi, 8°4 in quo putant latere venenum a venefico vel quocunque alio ptopinatum : ideoquc cuicunque defunclo fel extrahunt , coqunnt , & fi in felle qusedam membrana appareat ; id fieri abaque veneficio non pof: fe , libi certo perfuadent. 455. Uitn , os oris, 441. V. vide B. 1. Y. vide I. 53. 54. 858. NB. Voces qnx incipiuut a liter» S omifimus , eoquod S initiale nou eft litera propria , fed vel R vel D, qua- rum aliquando locum occupat ; mullo magis X qua; eft litene S fubaltema. 4. 223. 273. 101. . O. A, D. G. Geilte 37. Seplembr. 1771. 8o8 452, apricor, 492. 558« Aprilis, 542. apt°» S52- 55 3- apud* 290W aqua, 306. 413. 428. 429« 432. 443. 644. aquatile, 361. 379. aquila, 380, aquilo. 558« aquofus, 429* arabilis, 413 414. aranea, 378. aratnun, 413. 414. 565« arbker, 492. arbitrium» 500« arbitror, 482 538. arbor, 397« 400. 403« 598, arboretum, 212» 219. 403. arbufcula, 397, arbuftum. 397. 401. 403. aroanum* 460 327. arceffo, 443. 444, 497. 332. Archi - Epifcopus , 498. ArchiteAus, 565. 570, ar&icus, 492. arftus, 492, 554 arcus, 346. 4&4> 531. 532. ardea, 381. ardeo, 342, 334. 516, 607. 619. 653. ardor, 352. 534 538. arduus, 481» 482. area, 517, arefacio, 431« arena, 245. 428, argentum, 420. 421. 422. 469. argeftes, 558, argilla, 418. 425. 4*7» argumentum praecidere , 695. arguo, 526, aridus, 479, 620. aries, 362* arieto, 363. 437. arifta, 413. arithmetica , 344, arma, 531, 533, armentum, 365- armilla, armilla, 469. aro , 413. 764. arripio, 422. 449. 479. 528. 530. arrogans, 483. 500. ars, 527. 565. 569. articulus, 448. 450. 550. artifex, 498. 565. 569. arundo, 402. 517. arvum, 413. arx, 492. afcendo, 359. 58* 599. 622. afcia, 568. 569. aflhis, 388, aflnus, 372. aflo, 383. aTpe&o, 440. afpedus, 486. afper, 485. 515. afpergo, 432. afpernor, 484. 486. 488. afpicio, 440. afpiro, 558. affentior, 235 : 2. affequor, 219. 481. 528. affer, 517. 519. affevero, 526. affifto, 537. affo, 474. affuefco, 468. 481. 493. affula, 403. 404. 405. affuo, 473. afthma, 535. aftringo, 368. 456 552. aftronomia, 539. aftrum, 320. aftutia , 483. at , attainen , 291 : 3 : 6. atavus, 501. athleta?, 532. atque, 291. atqui, 267. atramentum, 571. attendo, 586. 616. 642. attero, 432 567. atteftor , 527. attinet, 227. 527. attingo. 219. 404. 440. 449. attoUo , 404. 484. 552. 567. 639 : 12. attonitus, 486. attrefto, 449. 490. attribuo, 526. attritio, 634. 663. 664. avarus, 483. 485. auoeps, 379. 390. auAarium, 270. 551. 553. 556. au&or, 485. 497. 503. 570. Eee 5 au- 818 «Sfc $ dS» au&oritas, 482, 516. 553. audax, 224. 481. 483. 500. 646. audens, 480. 482. 533, audio, 62. 63. 440. 441. 485. 594. 595. 620. auditus, 459. 465. aveho , 364. 479. 494. 521. Ave MARIA , 577. avellana , 398. aveo , 486. averfor , 485 488. averfus , 486. aufero, 479. 488* aufugio, 364. augeo, 496. 538. Auguftus, 542. 543. 759. avis» 379- 3^9- 390« 391' 4*3- 5*5- 665. aura, 296: 8. 347. 431. 543. 558. 560. aureus* 376. auricula, 439. aurifodina , 421. auriga, 565* auris , 370. 439. 440. 470. 527. aurum, 420. 421. 422. 469. aufculto , 440. 527, 616. aufpicor, 544. aufter, 558, aufterus. 514. aut , 291 : 2. Autumnus , 539. autumo , 538. avunculus ,501. avus ,501. auxilior, 532* 552. axilla , 448. 449. axioma. 514. B. Bacillus , 823. 824. baculus , 462. balaena. 392. baptifmus. 497, 523. 599. 600. 601. 644. barba, 458. 851. barbarus , 598. bafis , 517. batuo , 390. 475* beatus, 313. beilua, 361. 373. beilum, 531, bellus, 515. bene, 288: 16. 481. 482. 567. benedi&io , 634 : 5. benefacio , 610. 641. beneficium , 308. 538. 641. • benevolus, 486. 488. benignus, 480. 482. 538. Berta, 550. bibax , 477. 571. biblia, 571. bibo , 296 : 7. 367. 368. 443. 477. 478. 479. 608. biduum, 541. bifariam. 549. bilis, 457. 486. bini, 546. bis, 547. 550. 601. bitumen, 353. bivium , 492. blandior , 292. 449 484. 496. blandus . 515. blitum, 409. boatus. 533. bolus, 370. bona fortuna , 420. 421. 422. boni homines , 590. 627. 653. bonitas , 285. 480. 482. «S*9 & dfr 8'9 482. bonus , 50. 71. 83. 480. 514. 515. 516. boreas , 558. bos , 364. 365« brachium , 448. 449. 517. branchiae , 394. breviarium , 571» brevis, 554. bubo , 382. bucca , 443. 475. buccea , 370. buccina , 562. bufo , 378. 683. bulga, 520. c. Caballus , 366* 367. 368. 376. Caciquius , 498. caco , 458. cacodoemon, 315. 589* 590. 606. cacumen, 492* cadaver, 537. cado, 368. 452. 479. cadere caufa, 527. caducus , 535. cadus, 520. caecias , 558« caecus , 462. 465. caecutio , 464. caedes , 537. caedo , 487. 521 528. 532. caelebs, 350. 417» caeleftis , 350. 417. caeleftis glos ha, 617. 618. Caelites , 313 589. caelum , 304. 310« 492. 550. 584« 588* 627* caeruleus, 417. caerimoniae , 563. Caefar , 498. calamitas , 486. calamus, 571. calandra , 383. calathus, 520. 696. calcar , 367. 368. calcitro , 372* calco , 532. 534. calefacio , 349. 354. 355. 475. calidus , 354. caligo, 440. 464. 539. calix, 636 : 8 : 12. 654. calleo, 573. callide, 481« 483. callis , 492. callum, 458 534. calor , 342» 352. 535. calvaria, 454. calvus , 463. calumnia, 227. 484. 487. 526. calx, 492. camelus, 373 557. campus, 359. 360* cancer, 371. 393. 395. 534. candela , 351. candelabrum , 351. candeo , 418. candidus, 417. 419. cani , 485. 462. 497. canis, 294. 369. 370. 371* 511. canna, 395. 402. canorus , 379* cantharus , 477« 479. 520. cantilena, 411. 561* 564 571» 854« cantio, 571. x de fide, 651. 658* x de fpe , 655. x de Decalogo, 656. x de perfe&onibus divinis, 659. 660. 661. 662 x de Ss. Euchariftia, 657. 654. x de puero JESULO, 66$. x de Ss. Nomine JESU , x de B. V. MARIA, 666» 666. 667« 657. x de S. Jofepho, 668« 1 ad S, An- gelum Cuftodem, 669* x de animabus in purgatorio, 670. 671. . x de re&a intentione, modo furgendi , ac praefentia DEI 672« x in adventu Praefidis, Epifr copi, R. P. Provincialis, &e. 673. 674. in comitiii, 675« Canto , 390, 446. 561. 564. 571« canus, 462. capax, 465. capero, 437. capillus, 458. 473. 697. capio, 219. 364. 374, 395. 7^ 48°* 5*8. 530. 597. capitium, 531. capo, 386* capra, 373. captivk tas, 532. captivus, 498. 533. capto, 395» 478. capulum, 449, caput, 436. 437, 438, 532. 535. 550 carbo, 352. 353. carcer, 528. 530. carduus, 412 careo . 482. carex , 402* 405« caribdis, 355. 530. caries, 475. caritas, 475. . carmen, 411. 484. 571. carmino, 473, caro , 455. 460. 474. 475. 478. 534. Opera carms, 635 : 10. carpo, 449. carruca, 568. carrus, 568. cala, 517. Cafiquius , 498« 500. 723. cafiis, 531. caftellum, 492. caftigo , 609. cafus , 218» cataphra&us, 531» cataplafma, 534. catara&a, 429. catarrhus, 535. Catedxifinus, 575. 584* 585* 630* 639 : 9« x in verfu , 650. caterva, 544, Catholicus , 584« catinus , 520. 522. 556. catus , 369. 370. 373. cauda , 372. 389. 705* cavea, 413, caveo, 224. 482« 533. caverua, 306. 373. cavillor , 490« canlis , 4W. 413. caupona, 479» caurus, 558* caufa* 482. 485. 525. 526. 527 530. $37. 538, 738. cautes, 525. cautus, 440« 480. 530. cavus, 403. 404* 51$. cedo , 476« 550. celebro # 488» 543. celer , 325. 480. celeriter, 540» cella, 517« cek>, $26*509. centauria, 4*0. centefimus, 546. 548« centies , 288 : 17. 547* ceato , 467. centum , 545. centurio , 498« cephatea , $35. cerebmm, 455, oexno, 520« cerauus, 437. certamen , 531. certatim , 484. certe , 226. 272« 288 : 2 : 16. 295 : 3« Cer* «» Certiorem facio, 631* 708. certus , 236. 480. 515. 616. 622. cervical, 520* cervix, 445» cefpito , 452* 327. ceffo , 526» 532* 550, 665. cetus, 392. chalcanthum , 423. chalibs, 531. chara&er , 573« charitas , 480. 486, charta, 563, 571. charta geographica , 557. charns, 613. Chili, 494. 746» 850« chorea, 561. Chriftianus, 482. 497« cibo , 475. cibus, 474« 475, 536. 620. cicada, 388* cicatrix , 536. ckonia , 385. cicur, 361» 362. 480. 481. cilium, 439. cinereus, 417. cingo , 469. 493. 532. ringula, 364« 466« 467. 469. cinis, 352. 355* 432* 475» cinnamomum, 399« circa, 554. 556. 628. circker, 208. 296: 13. 543. 548. circuituB , 493. circulus , 493« 554. circumago , 532. circumcurfo , 478* circumdo , 493, 532. 619. circumvenio , 484* cis, 213. 290:4. 431. cifterna , 429. cito, 287: 5. 288: 15« 480. 540. civitas , 492» 493. clam , 290 : 4. 453. 490, 526. 529. clamor, 443. 484. 561. 666. 668. daritas, 440. 515. 526. 527. 539. claflis , 379. clathri, 517. clava, 531. 532. claudo, 439. 518. daudus , 463« clavus , 557. clemens , 583. clerus , 798. cliens , 498* clivus, 359. clunis,45i. dypeus , 531. clyfter , 536. Coadjutor , 567. coagulo , 457. coar&or , 534, coarguo , 526. coccinus, 417. cochleare, 478. 520. cocles , 463« ccecus , 440. c crebro, 548. creditor, 421. credo, 480, 482. 578. 597. 584. 648. cremo, 349. 354. creo, 301. 585. crepo, 537. crepufculum, 539. crefco, 404. 413. 496. creta, 425. cribrum, 475. 520. crimen, 483. criminatio, 484. crinis, 436. 473. crifpus, 554. crifta, 389. 466. crucifixus. crucio, 528. 530. crudelis, 483. crudus, 455. 515, 535. crumena, 422. 470. 520. cruor, 457. crus, 451. 452 453. crux, 575. 578. 584. 591. 599. per fig- num crucis, 575, 612. cryftallus, 425. cubiculum, 517. cubitus, 448. 449. cubo, 521 543. cucurbita, 409. . culex, 388. culina, 519. culmen, 492 culpa, 483 485. 530. culter, 520. 522 cum, 22. 210. 290: 1 : 8. cum, 540. cumulus, 544. cunae, 470. 520. cun&anter, 482. 543. cunftator, 482. 543, cunfti, 548 cuneus, 527. cupiditas, 484. cupio, 482. 486. 488. 614. cupreffus, 399. cuprum, 422. cur? 266. 267, 268. 288: 13. cura, 367. 480. 482. 526. 527. 528. curia, 525. curo, 227. 363. 534. 536. curro, 3^5» 370, 371. 529. 533. 564. currus, currus, 568. curfor, 498. 540. 563. 571. 573. curfus, 563. 564. curtus , 374. curvus, 452, cuftodio, 421. 528, 598. 604. Cuftos Angelus , 669. cutis, 363. 403. 451. 532. 536. D. Damnatio, 482. damno, 528. damnum, 211. 483. 484. 491. 525. 538» 634: datum, 573. datur, 602. (4. de, 290. dealbo, 418. deambulo, 452. 453. debachor, 486. debeo, 227. 500. 530. debilis, 534. 535. debitor, 421. 422. 525. decalogus, 579. decem, 545. 550. December, 542. decempeda, 554. decem prsecepta, 579. decerpo, 449. 475, decet, 486. 488. decido, 416. decies, 288: 17. 547. decipio, 482. 484. 485, 597. 598. decipula, 531. declaro, 572, declinatio, 6. decorum, 486, decrepitus, 495. decrefco , 209. 429. 433. decumbo, 485. 538. decutio, 404. 405. defe&us, 340. defendo, 482. 526. 527. deferveo, 486. 488. defeffus, 532 deficio, 475. 532. 535. deflefto, 493. 494. defleo, 441. 482. defluxio, 535. deformis, 514. defun&us, 537. deglutio, 620. 639: 8. dehifco, 518. dehinc , deinceps, 202. 541. 550. Fff 2 de- dejicio, 367. 532. deinde, 549. delabor, 532, deledlo, 486. 488. 564. 607. delego, 527. deleo , 492. 518. deliberate, 450. 485. delibo, 475. 478. deli&um, 483. 525. delineo, 571. delinquo, 484. deliquium, 535. deliro, 484. 535. delitefco, 529. de longe, 599. deluto, 517. demens, 483. demergo, 395. 431. demeto, 413. demigro, 492. demitto, 404. 494. 521. 607. demolior, 532. demonftro, 572. demulceo, 449. demum, denique, 549. 599 denego, 526 dens, 372. 442. 443. 444. 462. 497. 535. denfum, 404. 554. denudo, 467. 468. denuntio, 526. 527. denuo, 548. 550. deonero, 552. deorfum, 555. depilis, 458. depleo, 478. 521. deploro, 491. depono, 421.478.552.563. depofitum, 421. 526. deprecor, 526. deprehendo, 526. 527. deprimo, 436. 515. depromo, 724. depuduit, 484. dereli&us, 422. derideo, 487. defcendo, 359, 367, 368 390. 494. 622. defertum, 492. 494. defes, 483. defidero , 202. 235, 421. 482, 486. 488, 614. 635 : 9. 668. defilio, 367. defino, 422. 526. 616. 665. delipio, 482. 484. 485, 535. defifto , defifto, 526. 530. defpicio, 482. 486. defpumo, 475. 476. deftillatio, 535. deftruo, 421. 492. 518. 532. defuefco, 422. defum. 202. 527. 553. detergo, 475. detero, 467 468. deteftor, 661. 662. detineo, 478. detondeo, 458. detraho, 467. 475. 484 486. 571. detrimentum , 534 detrudo , 532. detrunco, 364. 404. deturoeo, 486. 536. deturbo, 532. devincio, 308. devito, 784. devium, 515. devolvo, 425/ 527. devoro, 475. DEUS, 498. 500. 584. 585. 592. 651. 675, dextra, 448. 633. 721. diabolus, 315. 511 590. 598. 606. 619. diaeta, 536. 538, dialogus, 584. diaphanus, 418. diarrhoea, 535. dico, 58. 231. 234. 443. 444. 480. 602. 627. di&um, 514. dies, 296: 5. 539. 541. 542. 543. 556. differo, 323. 422. 543. difficilis; 481. 482. 500. diffido, 482. diffluo, 478. digitus, 413. 446. 448. 449. 450. 555. 556. dignofco, 464. dignus, 227. 308. 485, 500. 516. 614. 637. digredior, 494. 544. diligens, 573. diligo, 482. 488. dilorico, 496. dilucefcit, 539. diluo, 417. diluvium, 492. dimico, 531. 533. Fff3 di- dimidium, 438. 494, 545. 550. 556. 569. 822. diminuo , 273. 292. 52 1. diminutivum , 200. dimitto, 528. 599. 634: 4. dire&e, 554. dirigo, 526. 536. dirimo, 527. dirumpor, 354 478. diruo, 492. 518. 532. difcedo, 453. 488. 493 550. difcepto , 484. difcemo , 464. difcindo, 449. 467. difciplina, 543. difcipulus, 573. difco, 572. 573. difcrimen, 500. 531. 538, difcrucio, 528. difcus, 520. 522. disjungo, 494. difpar, 550. difpergo, 390. 413. difperrus, 363. 532. difpliceo, 514. difplodo, 531. 532, diffentio, 482. difiimilis , 549. diffipo, 363 421. 532. diffolvo, 470. 534 567. difluo , 467.. difto, 219 494. 519. 532. 538. 546. 554. diftraftus, 544. diftribuo, 532. diu, 540. 573. divello, 404. diverfus, 492. 514. 549. diverfor, 493. 494. 518. 519. dives, 421. 624 uives , 421. 024 divido, 327. 405. 493. 532. 544. divinitus, 533. divino, 563. 719. divitiae, 420 421. 422. diutumum, 12. 405. 480. 516. do, 421, 422 467. 478 490. 496. 550. 642. doceo, 481. 493. 496. 497- 572- 573- 6°.3- G15 do c"ius , do&us, 480. documentum , 444. 480. dogma, 645. doleo, 486, 488. 491. 516, 538. dolium , 520, dolo, 568. 569. dolor, 486. 488 534. 535. 600. dolus, 290: 15, 645. domefticus, 361. domicilium, 494. domina, 498. dominus, 285 422. 492. 498. 518. dominica, 542 domo, 491. domus, 492. 494. 517 518. 519. 567. donec, 219. 479. 541 543. dono, 421. 422. 490. donum, 422. 499. 642. dormio, 437. 438. 573. dormifco, 438, dormito, 482. dormitorium, 438. 519. dorfum, 450. 452. 454. draco, 376. dubito, 213. 214. 225. 480. 481. duco, 493. 554. 613. dudum, 215. 287. 540 541. duellum, 484. dulcis, 404. 405. 5Q3. dum, 215. 229. duntaxat, 222, 22\. 544. duo, 545. 550. duplex, 288: 20, 485. 549. 550. 617. dupliciter, 288: 20. 550. duplico, 544. duro, 515. 540. durus, 405. 425. 515. 516. dux, 498 531. dyfenteria, 535. 538. dyfpepfia, 535. E. E, 270. 290. ebrius, 477. 479. 608. 635 : 12. Fff 4 ebrio- «3* ««fc %l <& ebriofus , 477. 479. ecce , 23. 288 : 14. ecclelia, 580. 584. 648. echinus, 393. echo , 561.. eclipQs , 340. 341. 542. 759. ecquis, 548. edifco, 572. edo, 296:7. 443. 475. educo, 496. educatio, 485. 497. effervefco, 475. efficio, 481. 497. 526. 567. effodio, 413. effugio , 529 532. effundo , 432. 533 640. 644. effiitio , 485. egenus , 421. 488. egeo, 235 : 4 421. 487. 521. ego, 13. egredior, 493. 518. egregius, 533. ejicio, 371. 528. 532. ejulo, 532. elabor, 479. 529. 532. 533. 54L elatus, 483. 485. eleemofyna, 481. 499. elegans, 515. 569. 571. elementum, 309. elevo, 654. elicio, 421. elido, 528 534. 567. eligo, 235:3. 421. 532. 613. elinguis , 486. elixus , 474. elumbis, 463. eluo, 480. 536. eminus, 599. emiflarius , 531. emo , 421. 422. empyrium, 304. 310. 311. emun&orium,702 en , 23. 288 : 14. enato , 431. eneco , 431. enitor , 496. enixa, 514. enQs, 422. 449. 531. enterocele, 534. enucleo, 413. e6, 288: 12. 549. eo , 77. 79 209. 213. 452. 453. 494. ephippium, 366. 367. 368. epiglottis, 445. 446. Epifcopus, 498+ epiftola , epiftola, 299. 571. 573. epulum, 477. 692. equa, 12. 366. eques, 367. 368. equidem , 291 : 5. equito , 367. 368. equus, 366. 367. 308. 376. eradico, 413. eregione, 222. 519 526. Eremita , 29. erga , 290. ergo, 261.4 603. erogo, 421. 422. erratum, 483. erro, 482. 483. 484. 490. 563. erubefco, 481. 482. eruca, 378. erufto, 446. eruditus, 480. 481. 572. erumpo, 413. 496. 529. 532. ervum, 408. eruo, 413. efca, 395. eryfipelas, 534. efurio, 475. 476. et, 204 291. etenim, 488. etiam, 216. 291. 482. Eva, 598. evacuo, 478. 521. evado, 529. 532. 533. 603. 611. evanefco, 538. evaporo, 478. Ss. Euchariftia, 636. 637. 639. 640. 6^1. eveho , 552. evello , 391. 413. 458. 475. everto , 492. 518. 432. evidens , 515. evito, 532. enuchus, 514. evolo, 529. 532. evomo, 458. ex , ,808 270. 288: 19. 290. exacerbo , 486. exaggero , 288 : 2. exagito, 528. examen, 630. 634. 635. exardefco, 354. excandefco, 486. excarnifico, 528. excello, 554. excello , 554. exceptio , 488. 290 : 16. exceflus, 218. 270. 272. exfcindo, 413. Fff 5 exci- *34 «jfc @ dg!> excipio, 488» 518. excito , 353. 367. 526. 532. excolo, 470. excorio, 363 364. 365. excrementum, 458 excreo, 458. 639 : 13. excrucio , 528. excubiae , 531. 798. excudo , 567. excufo, 512. 614. 625. excntio, 368. 404. 413. 470. execror, 511. exeo, 213. 363. 518. 519. 617. exequor, 61 !• exerceo , 569. exercitus , 531. 532. exefus , 475. exhaurio , 478. 479. 521. exhibeo honorem, 681. cxhilaro, 532. 543. 561. 564. 573. exhorreo, 486. exhortor, 481. 532. exicco, 431. exigo , 526. exiguus, 554. exilis, 765. 455. exilium, 528. 583. 666. eximo , 528. 532. exifto , 421. 496. exonero, 458. 552. exopto, 614 exordior, 532. 544. 546« exorior, 539. exorno, 468. 467. 470. 482. exoflb, 454. expedo, 193. 540. 543. 573. expedit, 638. 482 538. expeditus, 368. 528« 552. expello, 471. 532. expendo, 471. expenfa, 422. expergifcor, 437. 535. expergefacio , 437. experior, 422. 478. 482. 509. 609. experientia , 480« 482. expio , 480. expiro, 537. expifcor, 526. explano, 526. 572. expleo, 551. explico, 526. 572. explodo, 531. 532 exploro, 422« 481. 526. 527. 573. expono, 490. 526 expofititius , 514. exprimo , 432. exprobo , 488. 530. expuo , 458. exquiro , 573. cxfto , 532. exta , 456. extendo, 364. 429. 452. 470. 475. 567. 639 : 12. exter, 498. 500. exterior, 43$, 436. 533, exterritus, 486* extinguo , 354. extirpo , 413« extollo, 552. extra, 226. 290: 9 485. 518. 555. extraho, 518. Extrema Un&io , 638. extremus , 492. 549. extrudo , 532. exturbo , 532. exudo , 536. exulcero , 534. exulto , 486. exundatio , 429. 433. exuo , 467. exuro , 349. Faba, F. Faba , 408. Fabula , fabella, 516. 526. faber, 522« 565. facefco , 371« facetus , 514. facies , 222. 461. 465. 517. facile , 87. 88. facinorofus , 485. facinus , 484« facio, 192. 304. 481. 500. 526. 527. 569. 598. facio certiorem , 632. faltio , 498. 531* facultas , 236. faex , 477, falco , 380. fallax, 483. 532* 612. fulcio , 517* 520* fulgeo, 418* fulgetrum, 345. fulgur, 345, fuligo , 352. 419, fulmen, 345. 348 560. fulvus , 417. fumus, 352« 354. 488. funda, 531. fundamentum, 517. fundator, 492. 495. fundo , 432. 644. fungus, 503. 414. 418« funis, 367. 368. 402. 404. 472 552. 557, fur, 483. 484. 485. furca, 471« furcifer, 483. furfur, 458« 474. furnus , 351. 354. furio , 484* 486* furtim, 453. furtum, 421* 422. 484. 485. 527. 606« 635: 11. fuftis , 404 528. fufus , 472. futilis, 201, futurum , 33. 36. 497. G. Galea , 531. galerus, 466* 468. gallina, 386. 391* gallus , 386. gangrana, 534. gargarizo, 445. garrio , 564. 573. gaudeo , 486. 499. 508. 516. 653. gelo, 347. 538. gemellus, 501. 514. gemma , 425. 426. 766. gemo , 486. 666« gena, 439. 442. gener , 504. generalis , 498. genero , 496. generofus , 496. 497. 498* genifta , 401* genitif 1 »3« <%>$«*£> genitivus, 6. 9. genius , 491. gens, 469. 53. gemi, 451. 452. 453, genus, 12. 495. 496. 513. Geographia, 309, 492. 494. Geometria, 554. 555, 556. gero, 552. geftio, 449. gefto, 552. geftus, 536. gibbus, 442. 462. gigas, 463. gigno , 496. gingiva, 442* glabro, 475. glacies , 347. gladius, 422. 449. 531. 533. glans, 398. 405. glaftum, 419. glaucus, 417. gleba , 412. glis, 373* gKfco, 496. globus, 356. 357. 554. 562. 563. gfocito, 386, 390* glomus, 472. Gloria caeleftis, 617. 618. Gloria Patri , 643. gloriofus , 533. glorior , 484. 485. 490. glos , 504. glnma , 413. gluten, 568. gracilis , 462. 765. gradior , 368. 452. 493. gradus, 357. 555. graflae , 452, gramen, 412. 520. grandaevus , 688. grandis , 347. grando , 347* granum , 406. 413. 474. graflator , 483. 485« grates, 289. 480. 482. 634: 6. 640. 641. gratia, 600. 640. gratiofus, 639: II. gratis, 222. 421. gravedo, 535. gravida, 496. 514. gravis , 538. 601. 639: 10. gregarius, 531. grex , 363. 364. grunnio , 372. gubernaculura , 557. gubernaror, 533. 651. guberno, 481. 499. 500 527. guia, 445. gufto, 475. 478. guftus, 404« 459. 475. gutta, 347. 429. 478. guttur, 445. gyrus, 376. H. Habena, 367. habeo, 421. 422. 488. 538. 573. habito, 641. habitus , 220. hac , 216. 288: 12. hattenus , 541. haereditas, 537. 538. hsereo , *%*&<& «39 Haereo , 404. 444« 446. 490. S2^* 534* 5^7» haeres , 537. 538. haefito , 484. 485. hamus, 395. 396. harpaftum, 531. 532. 563. 797. 805. hafta , 531* 533. haftile, 568. haurio , 432. 433. hauftus , 477« 478* 479. hebdomada , 542, 543» hefticus , 535. hepar, 455« heu , 491. hemina, 554. herba , 393» 402» 406* 410. 536. heri, 287: 4. 541. 543. hermaphroditus . 514. hernia , 634* herus, 363» 498. 499. 500. heu , 200* 491* hic , 20. 23. hic , 288: 12* 556» hierarchia , 317* 318. hilaris, 482. 486. hinnitus , 367. hio , 443. 515* hirundo , 387. Hifpania , 492* 498» 606. 609. 625, 775. hiftoria, 526. hodie , 288: 10. 541. 543. homicida , 483. 533* 623. homo , 12 434. 500« 514« 527. 591. 598. 602. 647* homo , beftia, 753. (698. homines boni , 627* 590. 653. 658. x perverfi, 623. 624* 627* 653. 658. honeftus , 480. honor, 371. 482. 488. 681. honoro , 482. 523. 606. 635 : 8. 647. hora , 296 : 4. 539. 541. 543. hordeum , 406. horologium , 852* horreo, 486. 535. hortor, 481. 532. hofpes , 493. 518. 800. hofpitium, 493. 494, 518. 519. hofpitor , 482. Ss. Hoftia , 584. 637» 654. huc , 216. 288: 12. 555. hucufque, 541. humanitas , 480* 482. humerus , 445. 446. 552. humidus , 429. humilitas, 481. 482. humo , 840 *&*&<& humo, 537. humor, 457. 535. hyberno , 539. hydrte , 520. hydrops, 535. hyems, 539. hypocrita, 485. hypocauftum, 536. I. Jaceo, 205. 452. 521. 532. jacio, 487. 532. jafto, 484. 490. ja&ura, 421. 483. Jacobopolis, 556. 494. jaculum, 531. jam, 288: 8. 18. 31. 540. janua, 517. 519. ibi, 2^. 288: 12. 556. iftus, 449. 487. 528. 533. idcirco, ideo. 291 : 4. idem, 196. 226. 549. 550. idioma, 570. idiotifmus, 296. idololatria. 584: 3. idoneus, 559. jecur, 455. 535. jejunium, 635: 7. 580, jejunus, 296: 11. 475. 476. 639: 9. jento, 475. JEfus Chriftus, 319. 584. 591. 652. igitur, 291 : 4. ignarus, 550. 573. igneus, 344. ignis, 349. 354. 355- 824. ignitabulum, 353. ignoro, 598. ilia, 451 illac, 216. 290. illaqueo, 532. ille, 19. 21. 2^. 183. 184. 181. illic, 288: 12. 290. illicitum. 485. illico, 488 illido, 487. illucefco, 539. illumino, 665. illuftro, 418. illuvies, 458. ima- imaginor, 197. 464. 465. 592. 593. 597. imbuo,4i8. immaturus, 469. 534. immenfus, 584. 609. 651. immergo, 395, 43 1. immineo, 539. imminuo, 209. immifceo, 213. 227. 296: 2. immitis, 515. immitto, 518 528. 536. immodice, 483. immortalis, 604. 616. 653. immundus, 515. imo, 216. 291 : 6. impar, 548. 550. 553. 567. imparatus, 484. impatiens. 486. impavidus, 480. 533. impedimenta, 552. 553. impedimentum matrimonii, 630. 631. impedio, 518. 526. 626. 631. impello, 473. 532. impendo, 422. impenfa, 422. Imperator, 498. 531. 533. imperfeftus, 438. 556. 567. 569. imperitus, 573. impero, 500. imperfonalia , 101. 102. 103. impertior, 475. impetro, 526. 640. 668. impetigo, 534. impiger, 533. impingo, 532. impleo, 478. 551. 611. implico, 368. 467. 473. imploro, 532. implumis, 390. impluvium, 517. impono, 532. 555. importo, 550. importunus, 487. 488. impoflibilis, 465. 553. impofterum, 202. 288:23. 541. impotentia, 514. imprecor, 511. improvife , 534. imprudens , 422. 485. Ggg im- «4* <$& & d£> impudens, 483. impunis, 422. 479. 485. 488 509. in, 290. inaequalis, 567. inamoenum, 514. inanis, 404. 515. inauris, 469. 471. inauro ,421, incantatio , 484. incapax condlii, &c. 483. 527. Incarnationis myfterium, 591. incaflum, 218. 201. incautus, 484. incedo, 500. 555. incendium, 352. incendo, 354. 567. inchoo, 567. incido, 452. 493. 530. incile, 413. 429. incipio, 288 : 9. 527. 532. 544. 546. 563. 569. incito, 371. 372. inclino, 486. 489. 552. 553. 605 includo, 469 567, incolumis, 461. incompetens , 527. inconfideratus , 484. inconftans , 538. 550. ( 485. incorrigibilis , 485. 491. incorruptibilis, 403 incrementum, 404. 413. increpo, 486. incubo, 390. 535. 697. incumbo, 452. 481. incunabula, 520. incuria, 483. incurro, 452. incurvo, 452. indago, 421. 528. index, 448 449. indicium, 531. indico, 422 449. 493. 631. indiculus, 301. indigeo, 465. 487. $22. indignatio, 486 488. indignus, 227. indoles, 482 484. 486. induco, 527. indulgeo, 475, induo, 467. indurefco, 679. indus, 494. 498. 606 inebrio, inebrio, 608. inedia, 475. ineptus, 514. iners, 483. 485. inexfpe&atus , 518. infamis, 485. infans, 449. 495. 497. infarcio, 456. 475. infe&us, 567. infelix, 487. infernus, 315. 530. 584. 619. 620. 621, infero, 526. infibulo, 496 inficio, 418. 566. inficior, 526. infigo, 532 534. infirmus, 534. 538. 606. infle&o, 404. infligo, 296: 19. 528. inflo, 354. 443. 534. 558. 561. infortunium, 487. infra, 290: 10. 555. infundo, 478. ingemifco, 486. ingenium, 480. 482. 527. ingenuus, 528. ingero, 484. ingluvies, 389. ingratitudo, 634: 3. ingratum, 514. ingravefco, 538. ingredior, 453. 493. 494. 505. 518. 519. 615. ingruo, 539. 558. inguen, 451. ingurgito, 475. inhaereo, 368. 515. 567. injicio, 532. inimicus, 482. 527. 531. 619. 637. iniquum, 567. initium, 523. 527. 531. 532. 544. 546. injucundum, 514. injungo, 526. 527. injuria, 488. 531. injurior, 484. injulTus, 530. innitor, 449. innocens, 530. 605. innotefco» 405. innumerabilis*, 321. 332. innuo, 440. innuptus, 514. inopia, "500. 421. Ggg 2 in- 844 ^ & <& nopinato, 518. inquam, 527. nquietus, 490. inquino, 515. nquiro. 525. 527. infania, 483. 484. 485. nfcendo, 367. 368. infcius, 491. 550. nfe&um, 361. infequor, 528. nfero, 745. infidiae, 484 531. 532. nfigne, 49^. 53 1. infipiens, 658. nfolens, 483. infomnis, 535. nfperatus, 518. inftar, 287: 5. 549. 37i. nftituo, 481. 584. infto, 526. 543. nftrumentum, 22. 89. 90. 225. 568. 569. nftruo, 481. 552. 572. infula, 429. nfumo, 422. infuo, 473. 537. nfuper, 556. 600. infufurro, 440. 526. nteger, 476. 541. 543. 550. 554. ntelleftus, 480. 530. ntelligo, 480. 592. 597. 630. ntemperantia , 483. intempeftive, 479. ntentio, 640. 641. intentus, 516, nter, /90: 1 : 11. 405. intercalaris , 405. ntercapedo, 405. intercedo, 526 666. ntercludo, 531. intercus, 535. nterdiu, 539. interdum, 541. ntereo, 538. intereft, 533. nterficio, 484. 485 532 533. nterje&io, 292. 341. 405. interim, 215. nterior, 435. 454. 456. 482, nterluco, 544. intermedms, 546. nternodium, 403. 536. interpello, 526. nterpono, 341. 405. 546. inter- interpretor, 526. 572. interrogatio , 525. 584, 635. interrogo, 526. 586. 591. 630. interfum, 546. interftin&im , 546. intervallum, 405. 419. inteftina, 456. 535. intimus, 514. intra, 287: 6. 290: 12. 478. 555. intro, 363. 518. 519. 615. introduco, 518 introeo, 518» intromitto, 290: 12. 518. 567. intrudo, 526. 532. intueor, 440, 535. intumefco , 296 : 12. 413 intus, 219. 226, 287: 6. 288: 2. 290: 12. 518 invado, 532. (519. invalidus, 644: 13 invenio, 421. 422. 526. inventio, 570. inverto, 470. 473. inveftigo, 421. 478. 528» invicem, 621. invi&us, 482. invideo, 486. invigilo, 532. invifo, 506. 509» 518. invito, 478. 627. invitus, 465. 530. inundatio, 429. 433. invoco, 550. involucrum, 470, involvo, 467. 470» inurbanus, 483. 484. 485. inuro, 421» inutilis, 218 465 514. 601. jocor, 490. 561, S. Jofephus, 652, 668. ipfe, 29. ira, 486. 491. irafcor, 486. 488. 511. 628. iris, 346. 348. ironia, 294. irretio, 473. 532. irrigo, 432. 520. irroro , 432. irrumpo, 532. irruo, 431. 532. Ggg 3 is, 846 ^jfc & & is, 20. 31. 183. 184. 181. ifchias, 535. ifthac, 216. ifte, 20 21. 23. iftic, 555. ita, 207. 220 287: 5. 288: 3. 291 : 14. 549. item, 549. iter, 493. 494. (619. itero, 226. 548. iterum, 226. 288: 11. 288: 17. 547, 550. 615 itidem, 549. juba, 367. 389. jubeo, 227. 444. 500. 530. jucundus, 482. 486. 573. judex, 525. 527. 624. judicium, 479. 480. 525. 526. judico, 600. 599. 652. jugulum, 445. jugum, 364. 472. Julius, 542. juncus, 402. 403. jungo, 364. Junius, 542. juramentum, 510. jurgium, 532. jurgo, 484. jurisdi&io, 498. 525. 527. juro, 288: 5. 482. 510. 635: 5. jus, 500. 528 550. 29. jufculum, 474. jusjurandum, 288: 5. 774. juflum, 306. juftitia, 480. 525. juvenis, 495. juvo, 196. juxta, 219. 290: 13. • L. Labor, V. 452. 484. 532. labor, S. 64. 422. 482. 519. 533. 567. 569. laboriofus, 422. labrum, 442. 443. 475. lac, 364. 457. 496. lacero, 467. lacerta, 376. lacertus, 376. 448. laceffo, «Sfc $ Jfr 847 laceffo, 533 564. lacryma, 441. 458. 488. 491, 706. lacrymo, 440.441. 444 619. 620. (496. lafteo, 363. 372. 446. 496. lafto, 363. 446. 447 lacunar, 517. 519. lacus, 429. laedo, 534. laefus, 368 538. laetifico, 486. laetitia, 285. 486. laeva, 448. lambo, 370. lamentor, 486. 535. 619. 620. 653. lamia, 483. 69^2. lamina, 469. lana, 363. 4*9. 566. lancea, 531. 532. 533. lancino, 533. langueo, 416. 558. languide, 483. languor, 534. lanugo,458. lanx, 551. lapideus, 276. lapis, 425. 520. 531. 532. 567. laqueor, 517. laqueus, 364. largior, 421. 422 480. larva, 537. lafcivia, 452. lafcivus, 489. lafcivio, 490. laflus, 529. latebra, 404. 489. 529 lateo, 529.654. latet, 227. latef, 517. 519. 569. latrina, 518. latro, V. 370. 371. latro, S. 483. latrocinium, 485. latrunculorum ludus, 563. latus, S. 431. 452. 448. 549. 552. latus, a. 558. laudo, 481. 488. 571. lavo , 431. 432. 566. 600.. laurus, 399. lauretum, 212. 219. laus, 532. 571. laute, 500. laxo, 368. 470. laxus, 554. lettus, 517. 520. 573. 625. legatio, 499- legatus, 499. 626. 627. lego, as, 532. Ggg 4 tego, «48 luxor, 543. luxnria, 413. 489. 607. M. Macer , 455. 462. macero , 432. machinor , 485. 570. machius, 492. 536. 561. 728. 738. 762. 771. macula, 419. 558. madefacio , 432. madefio , 348. madidus , 429. 432. magis, 269. 270. 288: 25. 544. magifter, 565. magiftratus , 499. magnanimus, 480. 482. 553. magnates , 499. magnifico , 499. magnitudo, 322. 323. 338. 357. 556. magus , 483* major , 269. 270. majores , 495. majus , 542. mala , 442. malacia , 558. mala terreftria , 409. 414. 474. male, 288: 16 534. maledicus , 484. mali homines , 590. 623. malitia , 484. malleolus , 451. 567« malluvium , 520. malo , 270. 524. malum , S. 405. 409* malum, a. 483. 515. 516. 530. malus , S. 405. mamma , 445» 446. 447. mancipium , 498. mandatum, 499. 525. 605. mando, are , 227. 444. 500. 525« 614. 630* mando , ere , 443, mane , 539. maneo, 494» 519. 538 639: 12. manes , 485. 494. manifefto , 482. 526. 527. manipulus , 405. 413. 517. manna , 347. manfuefacio , 481* manfuetus , 480. mantica , 478. 520. manuduco , 552. manus , 296 : 14. 432. 448. 449. 450. 452. 465. 536- 555« 639: 12. mappa , 475. marcefco , 416. mare , 429. 433. margarita , 417» margo , 430. 493 S. MARIA, 319. 550. 584. 593. 641. 643. 652. 683. maritus, 504 mars , 527. (666. Martius , 542. marfupium , 520. mas, 1 ■ mas , 12. 514. 516. mater, 501. 503. materia , 267. 479. 569. matertera , 501. matrimonium, 504. 505. 607. 613. 630. 644. 652. 807 maturefco , 404. 413. 536. maturus , 404. maxilla , 442« maximus , 336. mechanicus , 565. 567. 568» 569. medeor, 411. 534. 536. 606. mediaftinus , 498. medicina, 496« 534. 536. medicus , 406« 410. 411« 534. 538. 570. 606« medimnus , 554. mediocris , 550. 556. meditor, 481« 482« meditullium , 539. medium, 516. 539. 544- 546- 549- 55°» 8"- medulla , 403. 455. mejo , 458. mel , 347. 405. melancholia , 488. melior , 269. 270. 614. membrana , 456. 535« membrum , 538* memini , 480. 482. memoria , 480. 484, 642. memoro , 443. mendax , 483. 484. 527. 622. mendico , 475. mendicus , 488. 497. 498. 500. mendum , 567. mens , 480. 482. menfa , 476. 543. menfis , 296 : 6. 539. 542« 543. menfor, 554. menftrua, 457» 460. 542. menfura , 554. 556. mentio , 296 : 20« mentior , 235 : 5. mentum, 442. mercator, 565« mercor, 421. mereor, 227 meretrix, 489, mergo , 395. 431, meridianus, 539. meridies , 492. 539. merito , 62« 63. meritorius , 368* merus , 222. meflis , 413 414. metallum , 421. 422. meteora, 343, 344. metior, 554. 556. meto , 413 414. metuo, 486. meus , 24* 27« mica, 475. mico, 333. 342. 418. migro, 492. 493. 494. miles, 498. 531, 532. 533. militia, 531. 532. 544. mille , 287 : 17. 545. milliarium , 555. millium Indicum, 407, 413. 474. milvus , 381. mimus , 464. minime , 271. 288: 2. 491. 544. 550* 615. minitor , 487. 528« minor , 484« 509. minus, 852 •*& %i <& minus , 269. 270. 544. $47* 55^- minutal , 474. miror , 481, mifceo , 478« mifer, 483. 486. 528. 598. mifereor, 482. 486. 488. 534. 615. 667. mifericors, 480. 598. 620. 641. 649. 666. Mifla, 296: 17. 482. 523. 524. 635: 6. 642. 654. miflio , 492. 627« mitefco , 404. mitis , 480. mitto, 213. 227. 521. 532, 573. mixtus , 363. moderatio , 480. modernus , 543. modicus , 554. modo , 288 : 7. 540. modulor, 446. 561. 571. modus, 288 : 20. 506. 549. 573. moechus , 483. 489. mceftus , 486. 488. mola, 520. 521. moleftus, 206. 487. 488. 611. 623 molior, 486. mollio , 367. 432. mollis , 515. mollities, 635: 10. molo , 413« 474« 476. momentum , 201 303. 540. monachus , 29. moneo, 481. 527. 543. 603. moneta, 420. 421. 422. monile , 469. 471. monitum , 444. 482. 485. 488. mons , 356 359* 492« mons ignivomus, 351. monftro , 493. 666« monftrum , 374. 376. 514. monumentum , 496. mora , 569« morbus , 534. 535. 538. mordeo , 370 567. 621. mores , 497. moribundus , 527. 538. 628. morigerus , 480. morior, 296: 10. 363. 532. 533. 537. 538. 614. moror, 287. 494. 543. (628. 653» morofus , 485. 486. mors, 476. 497. 534. 537. 538. 598. mortalis , 491. mos , 492. 494. 508. 525. 527. motiva fidei , 584* 597. 639. x fpei , 649» x charitatis , 584 : 24. 592. x attritionis & contritionis , 634 : 3» x obedientiae , 614. motus , 266: 16. 326. 339. 804« moveo, 449. 639 : 12. mox, •%* & jfr 853 mox, 230. 288: 7: 32. 518. 540. 543. 598. muceo , 421. 458. mucor, 421« 474. 475. mucus , 458. mula , 372. 376. mulgeo , 364. 432. mulier, 495« 514. mulio,498. mullus , 392. 396. multa , 530. 788. multangulus , 554« multi , 272. 288 : 2 : 1 1 : 24. 544 multicolor , 418. multifariam , 288:20. 549. multiformis , 288 i 20. 549. multiplico , 544« multitudo, 212. 219. 274. 544. multoties , 547. 550« mulus , 372. 367. munditia, 419. mundo , 475. 480. mundus, 301. 480. 492. munero , 480. munificus , 480. munio , 413. 532. 567. munus , 460. 482 499. munufculum , 499, 693« murmur , 531. 561. murmuro , 488« murices , 531. murus, 531. mus , 373. mufca, 372. 388. mufcipula, 531. mufeum , 519. 573. mufica , 561« 562. 563. mutilo , 404. muto , 367. 452« 484. 488* 494. mutu6 , 185. 533* mutuor, 421. 422. mutus, 463. 538« mutuus, 421. 42. myrtus, 399. N. Nae , 224. naevus , 462, 465. nam , 488. nancifcor , 526. nanus , 463* napus , 409. naris, 414. 442. 443. 462. 534. narratio , 526. 598. narro , 488. 526. 598. nafcor , 363. 496. 497. 500 nafus , 442. 462. nates , 451. natio , 494. 498. 513. nato , 431. 619. 395* natu minor, 514. natura , 471. 482. navicula , 557. navigo, 431. 557. 559. navis , 557. 560. naviter, 573. naufea , 458. 475. 486. 536. nautica, 557. 558. 559. 560. n6, 266. 267. 288 : 2i. 291 : 7. nebula , ^» § _* 537. nebulofus, 323. ^,... 5-s_ t*_$- 034. 639: 9. 644. .-» ._* *Xk »a. 4*4. 532, 533. 761. c*. rj$: *. »-. liS : 17. 526. -~i_5. <_>i. 5 -u 5:*. 520- $27. 569. •-r.r ^>*_ ^-_ r*^_. ■eaBO, 548. . 501. ,*c-*/-_u.*z__a 3& i* rl-- vj-?- Cl>. ^- *. ^— » 5--i_ asasr. 23- -*v-*-r- <+, vuticaBL. is~. *J4: 2. 55J. *** ^ - t-._*v-«h_ . sAi» __C2P , 443. | ***-*_*- / V- X»IL«5 . * - 4.;** 4*$w i.:* - dv srv sr-v. a--".- **-" 545- • .* . s: r^ JV-i. unfliK. 3***. 54& i.«-> ;- X -.c-^ v^ mi§5 _ 347. 34$- *t.- ^_,._ :?.. «_ im-tf . 4_i. *..♦ : <^A ^. -*. -13-. .V- l£$* X-^ •*».>- -. jv ^, iw^. •*■*.. .._*- -.■ :** ^j.tk ._*"■. *.i±. iu*_er - *"*"*- •»■--*-. ../„ fe*-_arr 553. »5- j «i * * _> »_*»-__ . * — ~ * ~* _" ^*- ' ~ ^_g. 4 - * ^ •- "«■ — «k» ~ « "1 k-W»- J. «■» «» »fc- "-«. - ^«V*^ « «. %- •» •-_ t .. _»._-. __.*-. fc-*i*_ ^r-* -.-3. 5ai- -53* rs*- -*. .* .t ..— r •-. i* f 11. -*.•<* ^v. . -_ v_ "f~^-_. ** it* ■- v* **- *» "* -«•**-■ -3-51- -*<».:» "t ^ V. *» i~> -UQB- - 3_R* : I i. * .«k*. .*, _, _t "*?*•> ^i ■ -.-: *••«*• 855 nothus , 514. notifico , 526. noto , 481. notus, 527. 558» novem, 545. November, 542. noverca, 504. 543. novi , 628. novilunium , 542. 543. novitas , 514. 516. novitius , 573. novus , 202. 267. nox, 296: 24. 489. 539» 665. noxa, 483. nubes, 347« 560« nubilis , 495. nucleus, 401« 413. nudius tertius, &c. 287:4. 541« nudo , 467. 468 469« nudus , 288 : 7. 467. 644. nugor, 490. 561. nullus , 548* num , 214. 266» 267« 288 : 6: 13. numero , 321. 32Q. 363. 544. 550. • numerus , 6. 288 : 17. 544* nummus , 420. 421. 422 nunc , 288:8: 18. 540. 541. 543. 599. nuncio , 488. nuncius, 498. 500. 571. 573. 626. 627. nunquam , 224. 288 : 23* 482. 543. 550. nuper , 540. nupta , 504. nurus , 504. nufquam , 267. nuto , 437. nutrio , 496. Nutrix , 496« nutus , 490. nux , 403» 405. , 403» 405. 413» o. O. 200. 662. 666. ob, 662. obdormio , 438. 452. 534. obdurefco , 413. obediens , 480. 532. obedio , 481. 482. 533. 614. obefus , 218» 272. obiter, 224. 494. 540. obitus , 537. 438. objurgo , 486. obligatio , 308. obligo , 227. oblique, 521. 4O4. oblitero , 296 : 20. 516. oblivio , 296: 20. 482. 516. oblivifcor, 484. 601. 602. obluftor , 529. obmutefco , 443. 484. obnitor , 529. oboleo , 443. obrigeo , 413. obruo , 413. 486. obfccenus , 489. obfcuritas , 323. 440. 539. obfecro , 289. 296 : 22. obfervans , 602. obfervo , 478. 481. 528. obfideo , 493. 532. obfifto, «56 «Sfc ® d&» obfifto, 490. 518 526. obfoletus, 467. obfonium, 475. obfto , 518. 534. obftriftus, 308. obftru&us, 537. obftupeo, 486. obfum, 534. obfurdefco, 465. obtempero, 480. obtero, 452. 532. obturo, 478 518. obtineo, 526. 618. obtredlo, 484. 571, obtrunco, 532. obtundo, 487. obturbor, 526. obviam, 452. 532. obvius, 494. obvolvo, 470. occafio, 288: 17. 427. 478. 543. 634:4. occafus, 539. 543. occidens, 326 539. 543. occido, 363. 484. 485. 532. 533. 538. occludo, 518. occulte. 287. occulto, 290: 15. 482. 525. 526. 529. occurro, 532. o&o, 545. Oftober, 542 oculus, 439. 440. 441. 465. 482. 486 535. odium, 486 488 621. (639:12. odor, 416. 443. offa, 536. offendiculum, 427. 452. offendo,437- 485. 493. 663 664. offenfa, 485. 486. 503. offero, 421. 422. 642. officiofus, 482 518. officium, 227. 482. 527. 533. oh, 292. oleo, 416. 443. 665. olfaltus, 459. olim, 200. 288 : 6: 11. 540. 543. olla, 425. 427. 475. 520. olus, 409.475. omen, 537. omitto, 485. 526. 550 601. 644. omnino, omnino, 224. 288: 3» omnipotens , 584. 597 omnis, 201 224 475. 501. 548» 550. omnifcius, 550 584, 651. onero, 552. onus, 552. 569. opera, 527. 567. 569. opera carnis, 625:10. operarius, 565. 567. 0^6110,422.467.518. operimentum, 466. operor, 536. operculum, 478 opes, 420 421. 422. ophthalmia, 441. 535. opifer, 552. 553. opifex, 498 565. 568. opilio, 565. 569. opitulor, 532. 552. oportet, 533. opperior, 570. 528. 540. oppeto, 538. oppidum, 492. oppignero, 422. oppono, 530. opportune, 213. 540. oppofitio, 550. opprimo, 484. 486. 543. oppugno,488. 528. optimus, 270 271. 272 opto, 42. 44 45. 491. 614. opulentus, 421. opus, 550. 567. 569. opus eft, 235: 4 421. 482 487. 522. 527. ora, 430. 466. 492, 493. oratio, 482. 527. 550. orationes, 575. 634: 5. 637. 640. orbiculatus , 568. orbis, 356. 376. 440. 493. 520 521. 554. orbis terrarum, 537 492. orbus, 372. 514, 537. ordior, 472. 546. ordo, 532, 554. ordo facer, 647. oriens, 326, origo, 502. H h h ori- 85» %8^ originale peccatum, 598. 599. 644. orior, 539. 569. orno, 467. 468. 470. 47 1. 482 801. oro, 2S9. 482. 523. 666. orphanus, 514. orthographia , 298. ortus, 539. 665. os, oris, 442. 443. os, oflis, 454 534. 535. ofcito, 443. ofculor, 443. 636. oftendo, 493. 572 573. 666. oftentum, 514. 537. oftiatim, 461. oftium, 517. otior, 452. otiofus, 569. otium, 533. ovis, 362. 363. 364. 795. ovile, 363. ovum, 390. 391. 474. 476. 713. P. Pabulum, 412. pacificus, 480. pacifcor, 421 , 526. pacatus, 480. pagus, 492. pala, 567. palam, 526. palatio, 531. 554. Palatium, 517. palatum, 442. 475. palea, 402. 404. 517. paleftra, 532. pallium, 466. 467. palma, 448. 449 564. palmes, 403. palmus, 555. 556. palpebrsB, 439. palpito, 505 palpo, 449. palumbes, 386 422. palus, dis, 429. palus, i, 531. 567. panis, 474. 475. 476. 639. pannus, 466. 467. 469. 473. 639: 12. pannofus, 467. panus, 534. Papa, 498. 584. papaver, 410« papilla, Papilla, 445. Papulae, 462, 497. 534, 535. 538. Papyrus, 571. Par, 196, 270. 288:26. 364. 396. 500. 530. ParaQtus, 514 (548. 550. Paratus, 370. 528, 533. 552. Parco, 485. 530. parens, 501. 543, Paries, 517. Par, impar, 563. Pario , 363. 496. pariter , 550. Parma, 531. Paro, 422 paroemia, 514. 516. Paropfis, 520. Pars, 199. 287:2. 301. 532. 639:7. 696. Particeps, 767. participo, 475. Particula, 191. 2^2. 233. 295. Partior, 532. 544. parturio, 496. Partus, 496. 643. Parum, 288: 24. 290: 13* 422. 477. 544. Parvulus, 495. 496. 497. (554. Parvus, 201. 288:24. 538. 554, Pafco, 363. 364. 461. 496. pafcua, 414. Paffer, 379. Pallio Dominica, 640. 641. 642. 584 642. Paflus, 555. 556. paftor, 363 485, Paftus, 512. patefacio, 518. 527. Pateo, 515. 518. 519. 604 patenter, 515, Pater, 501. 503. 538. Paterfamilias , 285. 518. 519. Pater nofter, 576. 655. patientia, 480. 529. Patina, 520, Hhh 2 Patior, Patior. 481. 482. 586. 488. 533. 621. 671. Patria, 493 494 630. patrichis, 631. Patrocimum, 499. 526 patruelis, 501. Patruus, 501. Pauci, 288: 20. 482. 544. 548 550. 602. Pavimentum, 517. 567 Paulatim, 288; 15. 480. 527. 540. Paulifper, 540 543. Paulo, 270. 288:8. 540. 541. 543. 544. 549-^ Pavor, 486. (554. Pauper, 421. 422 488 498 500. 620, Pax, 485. 500. 531. 533. peccator, 649. Peccatum, 483, 598. 614. 644. Pecco, 484 485. 490. peften, 472. 520. Pe&us , 445- 496- 537- Pecunia, 420. 421. 422. Pecus, 362. Pedes, 4i2. 453. 531. pedetentim, 540. Pediculus , 378 403. 449 Pediffequa, 498 pedites, 453. 498. Pedo, 458. pejero, 483. pellex, 489. pellicio, 489. pellis, 363 364. 520. 532. Pello, 532. pellucidum, 418 Pelluvium, 520. pendeo, 470 528. Pendo, 551. pene, 494 penitus, 224. Penna, 389. penfito, 551 Penfum, 422. 550 564 569. penuria,475 Peplum, 469. per, 290: 1 : 14. Perago, 543. percipio, 280. Percontor, 525. 527. Percutio, 449. 528 532. 567. 569. T Perdix, Perdix, 386. 390, perdo, 363. 421. 527. 532. 603. perduco, 530. perduellis, 483. 531. peregrinor, 492, 493 498. 500. perendie, 541. perenne, 540, pereo, 363. 421. 538, 616 perfe&us, 465. 567» perfero, 486. 488. perficicio, 546. 567. perfidia, 783. perfluo, 478. perforo, 470. 567» pergo, 516. periculum, 65. 479. 531. 532. 533. 538. 563. perimo, 484. > $2. 533. (603. 604 611, peritus, 526. 567. 571. perjurus, 483. permaneo, 515. 538. 540. permifceo, 478. permitto, 481, permuto, 421. pernix, 480. perno&o, 494. perpendiculum , 515. perperam, 569. perpetro, 484. perpetuo, 540. perpolio, 567. perfequor, 528. perfevero, 538. 540. per fignum Crucis, 575 perfifto, 540. perfolvo, 421. 422, 504. 567« Perfonae divinae, 591. perfpicuum, 526. 527. perftringo, 440. pertica, 517. 557. pertinax, 484. pertineo, 285. 485. 519. 627, perturbo, 485. 488. 519. pervenio, 493. 518. 546 551. perverfus, 483. 485. 488. 538. pes, 364. 373. 451. 452. 462. 534. 535. 555. peftis, 363. 535. 538. pefundo, 413. 532. Hhh 3 peto, 862 «Sfc & <& peto, 235:4. 242. 244. 289. 421. 422. 508. petra, 360 762 (641. 668. 693. petulans, 483. 490. phantafma, 537. pharmacum, 534. phafeolus, 408. 413. 474* philomela, 383. philtrum, 490. 536. picus, 387. pietas, 480. 486. piger, 483. 485. 635: 6. piget, 485. 486. 488. pignus, 421. 422. pila, 531 563, pileus, 466. 468, pilus, 367. 436. 458. pingo, 571. 596. pinguis, 455. 461. pinus, 398 405. pipio, 390. pifcis, 392. 393. 396» 619. pifcor, 395. 396. 565. pifum, 408. pitiffo, 479. pituita, 457. 462. pius, 583. 641. pix, 353 375. placeo, 206. 441. 482. 538. placidus, 480. placo, 481. plaga, 533* 534- planeta, 320. 334. plango, 619. 620. planities, 515. 554. planta, 406. 451. planto, 404. 543. planum, 554. platea, 492. plaudo, 449. 532. plauftrum, 568. plefto, 528. pleredes, 333. plenilunium, 542. plenus, 433. 478- 551- pleuritis, 535. plico, 470. ploro, 440. 441. 619. pluma, 389. 466. plumbum, 420. 620. pluo, 347. 348. pluralis, 8. 10. 11. plus, 202, 270. 288: 25. 500. 544. 548. 556» plus minus, 208. pluvia, •$&$<#• 863 pluvia, 347. 348. 542. 558. 559. 809. poculum, 536. 795. podagra, 538. podex, 451. pcena, 388 509. 525. 528. 530. xTalionis, 834. pcena Inferni, 619. 620» 621« Poenitentiae Sacramentum , 634, pcenitet, 486. 488, Poeta, 570. polenta, 474. polio, 567, polipodium, 410* pollex, 448. polliceor, 2^. 482. pollubrum, 520. pondero, 551. pondus, 404. 551» 552. pono, 452. 479. 518. 536. 550. pons, 430. poples, 451. 452. 453. popularis, 28. 204. populus, 399. podyfmus, 449. porcus, 372. porta, 517. portentum, 514. porticus, 554. portio, 531. porto, 452. 478. 519. 521, 552. 567. portus, 430. pofco, 421. poflideo, 285. 492, 573, poflum, 60. 61. 227. 500. 519. 527. poft, 48. 229. 287:4. 290: 15. 296: 5. 541, 543 634: 6. poftea, 229. 288:9. 543- 549- pofteri, 495. 598. pofthac, 541. poftquam, 491. 604. poftremus, 549, poftridie, 541. poftulo, 421. 422. potens, 624. 668. poteftas, 498. 532. 555. potio, 477.478.479. Hhh 4 po- 86* *&> ^ dg* potius, .380. £70. £S5.- 3& Wl poto , 477 478. 620. praebeo , 363. 364. praebibo, 479. praecaveo, 482. 784. praecedo , 452. 516. 546. praecello , 482. praeceps, 431. 515. 532. Praecepta Decalogi , 579. x Eccleftae , 580 praeceptum , 482. 525. praecipio , 525. praecipuus, 514 533. praecurro, 544 563. praeda, 390. 352. praedico, as, 615. 627. praedor, 379. 483. praeo, 452. 544. 546. praefeftus, 500. 498. 525. praefero, 488. praegnans, 496. 514 praelior, 532. 533. praelium, 53 1. 532. 533. praeludo, 532. pradum, 567. praemium, 480 527. praenomen, 644 513 praeparo , 532 533. 369:11 praepolitio, 290. praepolitus, 498. praepropere, 540. praefagium, 537. praefes, 498. 500. praefideo, 499. 500. praeQdium, 526. praeftimonium , 422. praefto, 550 614. praeftolor, 370. 528. 540 praeful, 498. praefum, 533. praeter, 290: 16. praeterea, 270. 556. 600. praetereo, 452. 488. 543. praeteritum, 33 36. 210 praetextus, 465. praetor, 525. praevaleo, 532. prandium, 476. 494. pratum, 359. pravus, 483. preces, 523. 532. 575. premo, 413. 486. 567. 704. prendo , >$&&<& B65 prendo, 449. 469. 528. pretiofus, 642. pretium, 201. 227. 421. 422. 526. pridem , 215. 287. 540. primipara , 516. primitiae, 741. primogenitus , 514. primus , 492 516. 543. 546. 549. 550. 644. Princeps, 498. 531. principium, 497 502. 546. privo, 422. prifcus, 540 543. prius, 543 550 pro , 288 : 13. 290 : 1 : 17. prd ! 491. probo , £35 / 3. probitas , 480. 514. procax, 482,' 483. 485. procedo, 554. 555. procella, 559. procerus, 461 554. 556. Proclamationes , 631. 632. proclivis, 486. 668. procraftino, 543. procul, 494 554. prodigium, 514. prodo, 534. produco, 306. profefto , 295 : 3. 480. 590. proficifcor, 494. profiteor, 569. profligo, 532. profluens, 429. profugus, 529. 533. profundus, 357. 554. progenies, 496. prognoftico, 559. progredior , 554. prohibeo , 422. 526. 608. projeftititius, 514. projicio, 431. 487 567. 598. proles, 708. promifcue, 478. promitto , 23. 236. 422. 482. 567 600. 604. promoveo, 552. promptus, 370. 528. 533. pronomen , 13. 24. 31. pronuntiatio , 1. 2. 3. pronus, 437. 443. 486. 6O5. 668. 709. Hhh 5 pro- »66 •%>&<& propago, 607. prope, 219. 290: 13. 538. propello , 364. propenfus , 486. 605. propero, 288: 15. 485. 540. 573. propino , 421. 478. 479. 766. 799. propmquus, 501. 503. 504. proprius, 486. 513 628 propofitio , 444« propofitum, 288 : 17. 584* 634 : 4. propter, 267. 288: 13. 290: 1. 17. 598. 628. prora, 557. prorfus , 224. 485. profcindo , 413. profapia, 495. 496. 497. 513. profequor, 270. profterno , 532* 533. proftibulum, 489. profum, 482. 538. protero, 413. 452. 532. protcgo, 526. proverbium, 514« 516* provideo, 532. 533. provincia, 492. 498* provoco, 489. 533. 561. 564« prout , 488. proximus , 405. prudens , 480« pruina, 347. 413. prunae, 351* prunus, 398. pruritus , 367. 534. puttacus , 383. pudicitia , 489. pudenda, 451. pudet , 488 pudor, 481. 482« 484. 485. puella, 489. 495. 514. puer, 495. 497. 577. puerpera, 514. pugil , 533. pugio, 533. pngna, 53*- 53*- 533- pag*°. 37°- 4^6. 532. 533. pugnus, 413. 450. 55$. 556- pulcher, 278. 461. 471. 482. 515. 596. pulex, 378. 449. puHulo, 404. pullus, 372. 403. puhnentum, 474« puhno, 455. pulpa, 455. puls , 474, pulfo , 518. 532. 561. pulfus, 536. pulvinar, 520, pulvis, 440. 534. 537. 558. pumex , 425. 427. puncrim , 450. 532. pungo, 364. 488. 567. punio, 528. 609. 614. pupilla, 439. puppis, 557. purgatio , 458. 536. 671. purgo, 475. 480. 518. 536. purus , 480. 488. 639 : 9. 646. pus, «$&$<#• 867 pus, 536. 538. pufio, 495. putamen, 404. puteus, 429 433. putidus, 486. puto , 404. putrefco, 458. 475. 536. 537, pyramis, 515. pyrites , 353. pyxis nautica , 557, Q. Qua, 216. 291 : 11. 591. quadrupes, 376. 452. quatruplex, 406. quae cum ita fint , 603. quaero, 363. 485. 491. 519. 526. 528. 615. quaefo, 488. quaeftus , 489. qualis, 223, 266. 267. 288: 13. 514. 548. quam, 267. 270. 540. quamvis, 224. 291 : 10. 608. 624. quandiu , 607. quando , 266. 267. 288 : 7. 27. 540. 543. quandoque , 547. quantum, 288 : 24 : 26. 527. 544. 551. quantocyus, 540. 543. 230* quapropter, 267. quare, 266. 267. 268. 288 : 13. 598. 603. 604* quartus , 550. 546, quafiUus , 520. 696. quatenus, 267. 291 : u. 591. 652» quatio, 404. 538. quatuor, 208. 545. 550. quemadmodum , 549. Quercus , 399. querela, 535. queror, 486. 535* quidquid, 549. qui, quae, quod, 31. 263. 264. 265. 532. 533. quia, 291 : 12. quidam, 295 : 5. 549. 550. quidem, 291 : 5. quies , 480. 485. 573. quiefco, 296:3. 480. 491. 519 532. quilibet, 224 549. quinque, 545* quippe, 356* 315, quis? 266. 267. 284. 288 : 13. qu6 , 216. 267. 288: 12. quoad, 541. quomodo , 266. 267, 549. quondam , 288: 11. 540* 543. 544. quorfura , 216. quot , 266. 267. 288 : 24. 543. 548. 550. quoties, 287 : 3. 288: 17. 540. 547. 639: 14. quotus 868 <$*, & e£> quotuplex , 406. 549. quotusquifque , 548. quoufque , 288 : 7 : 23. 540. 554. R. Radix, 403. 404. 413. 474. rado, 404« 475. ramale, 342. 517. ramus , 403. 404. 517. rana, 378. rancidus , 455. 474. rapa, 409* rapaz , 483» rapina , 484. rapio , 484. raptim , 224 57)« rapto , 404. 528. raro, 288 : 17. 547. 550* rarus , 544. 548. 554. ratio, 497. 544. ratis, 557. rutus, 531. raucus, 535. rebellis, 483. 531. 532. 533. 809. reboo , 359. recedo , 488. recens , 202. recenfeo , 526. recido , 550. recipio, 422* 519. 527» 598* 636. 637. reciprocus , 118« 185. reclino , 470. recoquo , 475. recordor , 480. recreo, 532. 543. 561. 564. 573. re&a, 493« ,494. 624* recle , 481. 482. redhis , 525. 554* recumbo , 521. recupero , 526. 563. 603. reddo, 421. 422. 508. 526. redemptor, 598* 602. 662. redeo, 78. 79. 209* 452. 493. 494. 496. 519. 550. redimo, 421. 422. ( 573« 6*7* redivia , 458. redultio , 492« redundo , 478. redux , 494. refero , 236. 490. 526. 538* refert, 533. ' refertus , 475, reficio, 532. refrigero , 431. refugium , 499. regio, 492. regno, 499. regredior, 290: 15. rejicio , 421. relaxo , 368* 470. 561. religiofus , 498. 5 00. 798. relinquo, 538. 607. 628. reliquiae, 413. 414. 421. 422. 469. 474. 475. 478. reliquus , 6oo. remaneo . 544. remedium , 534. remigo, 557. 560* reminifcor, 480. 482. remitto , 368. 488. 558. 559. 634 : 4. remo- *$&,&<& 869 removeo, 290: 13. 544* remiflio peccatorum , 584. 599* 600. remunero , 480. 600. 614. remus , 557. 560. renes , 455« renuncio , 421. 645. repagulum , 518. repello, 532. repente, 224. 534. 537. 540. 543. reperio , 421* 422* 492. 526* repeto , 226. 421« 479. 493. 526. 602. 614. repleo , 433. 478* 551. repiico , 620. repo , 376. 748. repono , 620. reprehendo, 485. 491. 525. 526. 527. repudio ,421. 544* repugno , 490« 526. repullulo, 404. repulfa, 499. requiro , 421. res , 420. 514« refarcio, 473. refeco , 521. refero , 518 refiduum, 421. 422. refina , 423. refifto , 490. 526* 530. 626. refono , 359. refpiro, 446. 535» 537. 533 refpondeo , 267* 288 : 22. 289. 526. 599. refpuo , 42 • ♦ 544. reitis , 567* 569. reitituo , 421. 422. 493. 508. 526 536. 6i6« 634:4. refto, 543. 544 550. 598. 621. refuo, 473. refurgo, 461* 496. 584. 604. 616. refufcito , 61 6* rete , 395 ♦ retentio , 535. retineo, 602. retro , 226. ^90: 15. revereor, 453. 481. 482. 523 844. revertor, 452. 453. 493. revirefco , 404. 414. revivifco , 461» 804. revoco, 488/626. reus , 526* 527. 530* Rez , 498. rhamnus , 401. rheuma , 535, rhombus , 392« 396* rhonchi , 437. ricinus , 378. rideo, 443, 444, 516« 538. 620* ridiculus, 192. 514. 564. rigeo, 449. 534. 535. rigo, 520, rima, 517« 518. ringor, 370. ripa, 430* rixa, 484. 532, robur , 399* 461« 516« 553 robuftus , 515. rodo, 373. rogo, 289. 527, 532. 569. ros. 870 «s& dfr rabus , 401. rudo, 372. ros, 347. rofarium, 524. 571 643» roftrum, 389. 390. rota, 568. rotundus, 356. 436. 554, rubeo , 346. rubigd, 421. 475. ruber, 417. 419. ratto , 446. rudens , 557. rudis , 498. niga , 462. 470. rugofus , 462. rumino , 363 rumor, 58. 59. 260. 488. 516. 527, rumpo , 354. 467. 478. runco , 404« t*0 9 431» $l&- rupes, 359. 425. rurfus, 548* ros , 359. rufcus , 301. ruftice , 483 484* rutilo, 418* 665. s. Saburro , 475. faccbarum , 405. faccus , 470. 520. Sacerdos , 498* 639. 642* 647. Sacramentum, 581, 629. 630. 634. 636« 638. 644. facrifico, 642. (646. 647. facrilegium, 639:10, 601« Sacrum , 523. faepe, 288:17. 547. 548. 639: 14. fagax, 480. fagena, 395. fagino , 455. 461. fagitta, 531. 533. 809. fagmen, 412. fal, 423. 424. 520. falina, 89« 90* 423. 421. faliva , 457. 458. 462. falix , 399. faltem , 224. falto, 367« 390« 431. 478. 561. falve, 668. 289. Salve Regina, 583. 666. falvo , $29. 550. falutatio , 246. 247. 289. 506. 507. faluto, 289. 508. 518. 519. falvus, 550. 599. fanftus, 313. 319, fandapila, 537. 723. fane , 193. fanguis, 457. 460. 491, 503. $33. 534. 536. 538. 594« fanies, 536. 538* fanitas , 461. fanna , 487« fano, 536, 638. fanus, 461. 465. fapidus, 404. 405« 475. fapiens , 482. 658. fapio, 405. 482. 529. 530. 573. fapo, 432. fapor, 404. 405. farcina, 552. ,553. farcio, 473. 566. farcophagus , 537. Sardinia, 392. tartor, 565« fat, fct, fatis, 288:23. 508. 543. 551. 553. fatietas, 475. fatisfacio , 421. 422« 530« 567« 597. fatur, 475. fancio , 532. faucius , 533. (761. faxetum , 425. faxum , 425* fcaber, 515. fcabies , 534. 538. fcabo, 378. 437, fcalpo, 378. 390. 437* fcalprum , 422* 567* 568. 569* fcanoo , 452. fcapha , 557. fcapula , 454« fcarifico , 536. fcateo , 378. 538. fcaturio , 433. fcaurus , 462« fceleratus, 483« 497. 514. fcelus , 483. 490. 491. fceptrum, 449» 832. fchidia, 403. 494. 405. fchiftus , 425. fcienter , 480. fcindo, 404. 449. 467* 476. 521. 522. 567. fcintilla, 352« 485. fcmtillo , 333. fcio, 62 63. 481. 482. 594. 598* 609. fcipio, 462* 465. fcifcitor, 527* fcuTura, 534. fciurus , 373* fclopus , 531. fcopge, 475« 118. 520. fcopulus, 425* fcoria, 421. fcorpio, 378. fcortor, 485. 489. fcribo , 571. 573. fcrotum, 451. fcurra, 514. fcutum, 531. fcylla, 355. 530. febum, 353. 455* feco , 521« 567. fecretum, 460. 525. 527. 634:7. fefta, 531, fe&io , 534« feftor, 534« fecundae, 496« fecundum, 216. 291 : 11. 419. 652* fecundus , 546« 548» fecuris , 403. 405. 568. 569* fecus, 548* 549. fed , 220. 291 : 3 : 6. 598. 603. 609. fedeo , 368* 452. 518. fedes , 494« 500* 518* 519. feditio, 532. feges, 413, 414. fegnis, 483* fegrego, 363. 532. 544. fejungo , 363. 532. 544, feligo, 421. 532. 544. femel, 288 : 17* 547. 6oi* femen, 413« 414, 457. femi, 476« femiaflus , 476. femidiameter , 357. feminarium, 413« femino , 413. 556» femipes , 555. femiplenus , 479. femita , «72 •*&$<#• femita, 492. 494. femivir, 514. femper. 288:7. 540. 620. fene&us, 484, 485. 495. 496. 497. fenex, 495. 497. fenfim, 288: 15. 480. 540. fenfus, 459 fententia, 236. 444. 482. 488 514. 525, 527. fentina, 295:3 ( 528. 623. 624. fentio, 488. 494. 509. 550. feorfum, 363. 546. feparo, 363. 493 494. 532. 538. 544. fepelio, 537. 538. fepes, 413. fepio, 413. 414. 493 fepono, 363. 544. feptem, 545. September, 542. feptem Sacramenta, 581, Septentrio, 492. feptum, 413. fepulchrum, 53'. 538. 723. feptimana, 542. fequefter, 421. fequor, 290: 15. 452. 516. 528. 541. 542. fera, 539. (544. 546. ferenus, 559. feries, 554, fermo, 485. 488. 527. 603. fero, 404. 413, 414 fer&, 290: 15, 485, 540. 542. ferpens, 376. 496. 535, fervator, 529. fervio, 482. 500. 531. 532. 601. 604. fervo, 421. 528. 529. 598. 604, fervus, 498, 514. fefqui, 679. fex, 545. 550. fexus, 514, Si, 291 : 13. fibilo, 443. 561, fic, 207. 220. 287:5. 291 : 14. 422. 549. ficcine, 291: 14. ficco, *• 0 d&- 873 ficco, 349. 431. 432. 457. ficcus, 432. 535. 542. 559. ficut , 291 : 15. 549 fidus, 327. 328. 329. 333. fig-nifico, 94. 571- 532- fignum, 490. 531. 532. filentium, 516 851. fileo, 443. 444. filex, 426. filigo, 407. filiqua, 474. fimia, 373. fimilis, 199, 464. 465. 494. 538. 16. fimilitudo, 596. 619. 603 627. Dmplex, 465. fimul, 196. 287. 288: 7. 363. 550. fimulo, 186. 227. 453 464. 484, fimum , 515. fine, 222. 290: 2: 18. finguli, 475. 546 550. fingultus, 535. finifter, 448 fino, 193. 227. finus, 359 430, 445* 446. 470. fifto, 533. fiftrum, 562. fitio, 475. 478. fitis, 477. 620. fitus, 452. 519. fobrinus, 501. focer, 504. focius, 204 486. 563. 567. fodalis, 514. fodomia, 489. fol, 335. 3$(>- 342. 539. 559- 56° 681. folanus, 558. folea, 367. 392. 469. folennis, 523. 531. foleo, 485. 519. 609, folicito, 235 :4. 489. folidus, 422. 554. folftitium 542. folum, 429. 517, foliim, 222. 22$. 544. 550 folvo, 367. 421. 422. 470. 526. 528. Iii folus, ^» S -JS» _~; .___._; . i _. -. ; _. -i . :n ~3 * »"" r-v i «rrv,. ^. ^iS. - . —' . I j:c. _:^. i-_ ^_~ ~_~ ^ rcc »-fc™ ^4 __■_ k- «-1 « ** > » ,-. __e.___ca, _}.. TC . _> ~;~_ -_.;_- .—.^-i. ^ ^^- «. - 4 ~ ~ » _— -| -_»' ;tco_.t-; . * * v ~to -TT»; -. * * _. ^ $ Jfr 875 ftamen, 472, ftannum, 420. ftapes, 367. 368. ftatica, 551. 552. 553. ftatim, 230 288:32. 290: 15. 540. 543. 598. ftatuo, 452. ftatura, 461. 555. 556. ftatus, 222. ftella, 320. 665. ftemma, 496. 497. 513. ftercus, 458. fterno, 367. 413, 475. 520. fternuto, 443. fterquilinium , 458. 274. fterto, 437. ftigma, 571. ftilla, 347. 429. 478, 518. 519. 535. ftimulo, 364, ftipes, 461. 499. ftirps, 495. 496. 497. 513. fto, 205. 437. 452. 533. 546. 554. 567. ftolidus, 483 485. ftomachari, 486, ftomachus, 389. 455. 456 ftorea, 520, ftragulum, 367. 466. ftrangulo, 528. ftranguria, 535. ftrategema, 480, 531. ftratum, 367. 520 ftrenuus, 533. ftrepitus, 235. 404. 431. 475 528. 537. 561. 573 ftriftim, 540. ftrideo, 487. 521. 532. ftrigofus, 765, 455. ftringo, 467. ftrix, 483. 692. ftruma, 534. ftnio, 532. ftruthio, 385. ftudeo, 543. 573. ftultus, 483. 485. ftupeo, 486. ftupidus, 483. 485. 658. ftuprum, 489. ftylus, 567. 568 fuadeo, 481. 571. fuavitas, 514. 515. fub, 555. 556. fubditus, 498. 555. fubdo, 526. 533. fubduco, 532. fubeo, 452. 550. 599. fubigo, 367. 526. 534 Iii 2 fub- fub*icio. 531. fubinde, 548 fubito, 540 fublevo, 532. fubmergo, 395. 431. 433. fubudeo, 431- fubGlio, 561. fubfifto, 625 .ub.tantiva, 6. 91. 02. 93. 212. fub.iringo, 36S. fubfum, 500. 533. 555. fubter, 555. fubterraneus , 350. fubtraho, 544 fubvenio, 481. 531. 537. fuccedo, 53S. 619. fuccenfeo, 486. fuccido, 404 fuccurro, 424. 475. 481. 532 fuccuTo, 367. fudo. 354. 458 535. 536. fudus, $*--*. fuffero, 4S6. fufncio, 47;. 551- 553 5v7- fuffio, 354. furoco, 363 528. 535. fufiragium, 527. lu^ilio, 526. i-?°> 5*3' 44$. 475- 4*9- 536. fulco, 413. fulphur, 353. 423. fum. 96. oS. Gy. 100. 205 494. 495. 614. fumo, 421. 421. 630: 12. fumptus, 422. fuo. 473. fupellex, 420. 422. 469. 472. 520. fuper, 190: 15. 519. 532 555. 662. .uperbus . 4S3. 484^ fupercilium , 439. .uperfiuo, 47S. 556 fuperior, 498 500.609 iuperlativum , 225. 271. 272. 288: 2: 25. fuperne, 555. fupero, 270. 532. 544. fuperpono, 467. fuperftes, 468. fuperfum. :SS: 2^ 478. 479. 533. 544. fupervacaneus , 465. fupinus, 443 fuppetiae, 532. 552. 192 fupplanto, 497. 532 fuppiicium. 528. 530. 823. fup- $ Jfr 879 tormenta bellica, 531. torqueo, 504. 528* 610 621. torrens, 429. torreo, 474 475. 536. tortuofus, 404. 462, torvus, 486, toties, 287 : 3. 547. totus, 541. toxicum, 535. trafto, 234: 3. 500, trado, 526. traduco, 482. traho, 404 431. 528, 552. trajicio, 431. 494. 532. trama, 472. trames, 492. tranquillus, 296:3, 480. 485 491* trans, 287: 2. 290:4 : 22. 431. tranfenna, 517. 540. tranfeo, 213. 288: 24. 296: 18 431. 452. transfigo, 532. tranfitiones , 118. 150. 174. 175. 181. 185. negativae, 148. transverfus, 567. tremor, 450 462. 486. 535. tres, 545. tribunal, 525. 527. triclinium, 519. tricor, 484. trifariam, 549. Ss. Trinitas, 591. tripudio, 486 561. 752 triftis, 460, 486. 488. triticum, 407. 413. 474. trituro, 413. triumpho, 532. 533. 550. 561. trucido, 533. trunco, 364. truncus, 403. 495. trutina, 551. trutta, 392 396, trux, 483. tu, 13. 508. tuber, 449. 534. tueor, 526. tumeo,534» tumulo, 723. tumulus, 723. Iii 4 tunc, J-jl. - ..: __ ^ * . • ■»- • -./.: - JJ>. nrbo. S 5> •nr-r^Trr . __f _ _>>_. ■ ■ - ' V_ "" "~ * »» ■ »- 2 «_ "* S. _,,. J7 —>■ .T ■ i - **"■_- .**"__, -'• -"_• • _>__. o73. __ _>._. "rscerra, 55 L 554. . 5r •- vacuo. 475. 521. _.» - _sj _- __vi_ • _____T „ _?_» X. -_ ~»— • "~ • • «_ -» •* p_£ - . »*— __ _ _____^» •_ X g____ -•■ ^_ ■% "* --It-: _--^. J-~ .o? *iv- *-$ 635.- U. __»rr____._ . _*-__ ,.:"__ J.;J_. J-;. _% _."- r:^ . _- .; _-;-♦■ :__■.-_- valor, 675. -___-r i." * :". -r_ xTw. __<5. 551. 552. 554. *__>-" ;"."__ tkcco. _[_"*. 475. C-I?- ,_>•->. _f_*7. 550. -__-_ _-_- J.;_. T__rr___. 55_>. 560. -rks. _T7. _T_- /?.•. 5._v. vafto, _L9.2. T__.f_ J~ . X__._r. _*_,.. _f_W. «7. ___ •__-__£. ____\ _;__. _v>. ^7. 26$: 22. 550. _f___T__i-: -•_■ - i >?_•__;*. 2s":22. 549. Tr-rrrs. __■>:_ Teetis. 515. ve_retus, __2. vehe- %l Jfr 883 uncus, 449. 496. unda, 429. unde, 267. 288 : 12. undique, 549. 619. unguis , 370. 449« 458. ungula , 364. unicus, 288 : 23. 533. 548. 550. 651» univerfus , 301. 548. unusquisque , 644. unus, 545. 548. 550« 651. vocabulum , 300. 574* vocalis , 1 2. 3. 4 vociferor , 443. 484. 561* voco , 236. 261. 289. 443. 444. 497. 526* vola, 448. volatilis , 361. 379. volo, as , 390. 529. volo , vis , 56. 57. 59. 235 : 3. 598. volucris, 665» 361. 379 413. volumen, 402. 473. voluntas , 480. 628. volvo , 425« 432. 532. voluptas , 440. 488. 573. voluto , 367. 372. vomica, 535. voroo , 458. 476. 556. vorago, 429. 803. voro, 379 385. 475. vortex, 429 803. vos , 13. 15. 17. 499. 503. 548. votum , 421» 444. 491. vox, 443, 447. 561. 564. 721. upilio , 565« 569. urbanus , 506. 508. 514. urbs, 492. 493. 694. urgeo, 526. 543* urina, 458. 535. uro , 346. 352, uropygium , 389. urtica, 412. ufque , 216. 229. 290:23. 541. 549. 554 ufus , 492. 494» 497. 514. 527. 620. utt 48. 291 : 14 : 15 : 16 : 17. 559. utcunque, 223. uterque, 26. 7. 489. 533. 548« 550. uterus , 448, uterlibet, 549« utilis , 533. utinam , 42. 44« 45. 200. utique , 288 : 2. 526. utor, 368. 421. utrobique , 549. vulgo , 527. vulnero, 485. 532. 533. 534. vulnus , 296: 19. 533. 534. 641. vulpes, 373. 374. 375. vultur, 380. uxor, 504. 505. 607. 613. 624. 713. 846. z. Zelotypia, 486. 505. zelus, 482. zephyrus , 558. zodiacus , 329. 330. zona , 466. 469. A. M. D. G. Geiftae 22. Martii 1772. 86l. 884 $ <& 887 rable Nombre de Vueftra Soberana y Divi- na Mageftad JESUS DIOS Criador y Re- demtor mio! fu mas Humilde Efclavo y Criatura Bernardo Havefladt, 864. PROLOGO. Teniendo alguna noticia, 6 a lo menos aviendo corrido la Grammatica de las Len- guas Alemana, Latina, Griega, Hebraica, Efpariola, Francefa, Italiana, Flamenga, Inglefa, Portuguefa, y la de los Indios de el Reyno de Chile ( fruto que ha fido de mi aplication, no obftante mi corta Capa- cidad ) la que me parece ( falvo meliore ) la mas facil, elegante y copiofa, es la de los incultos Indios de Chile : de manera, que me perfuado, que fl Ueg&ra efte Arte k manos de los Curiofos de Europa ; feria fa&ible , que algunos embelecjados la apren- dieran folo por el gufto de hablar y efcrivir en ella antes, que en otra de las fobre- dichas, las cofas de mayor fecreto, La Facilidad defta Lengua es tanta, que no puede fer mayor, pues no tiene mas que una fola Declination y Conjugation, y efta la mas obvia: y fus Reglas fon tan univerfales, que no tienen Excepcion algu- na» &c. Su 888 ««fc $ &> Su Elegancia confifte, en que con la mayor brevedad da la explicacion la mas clara, la mas viva y la mas Politica* Fi- nalmente Su Copia, en que a mas de tener Dual, tiene todos los modos de los Verbos, en- teros y con todas Perfonas , Numeros , Tiempos y Aoriftos. Paffe el Benevolo Leftor toto efte Arte una tan fola vez, y verk quan fin Ponderacion es loque acabo de dezir. En el Arte fegui el Orden de los Capi- tulos del R. P. Luis de Baldivia , quien fu£ el primero y hafta ahora el unico, cuyo Arte anda impreffo; porque figuiendoefte orden, luego viene k la vifta la diferencia de efte y de aquel, que no aver falido mas perfefto, feria por las muchas ocupaciones que tenia effe grande & Illuftre Varon, co- mo lo creera, quien leyere la fuma de fu Exemplar Vida. El unico Maeftro, que he tenido en efta Lengua , fu& el R. P. Xavier Wolffwifen de fanta memoria, zelofiffimo Miffionero que fue , & Illuftre affi por fus Virtudes como por fu fangre (a) con quien vivi cerca de dos mefes en la Mifiion de Sta Fe&, Co- (a) Germanus Frater L. B. de Wollfrwifen, qui anno 1742. fervavit Straubingam Marte Auftriaco bis terve nequicquam obnitente. <&»&<&» 889 Como el fin defte Arte es enfeiiar k ha- blar y efcrivir ; pues libros que leer hafta ahora no los ay en efta Lengua; en lugar de Vocabulario, me ha parecido mejor tra- ducir el Indiculus univerfalis del R.P.Fran- cifco Pomey de nueftra Sagrada Compa de JEfus, en lo que me fu6 poflible traducirlo, facilitando fu ufo por muchos Centenares de Exemplos y Locutiones enteras para el exercicio de hablar y de efcrivir. Pero para quitar efcrupulos pondre no obftante dos Additamentos de vocablos pueftos en or- den Alfabetico , que firvir&n juntamente de Indice. En la Tercera Parte, que es la Doftrina Chriftiana , trate folo aquellos Afluntos, que me parecieron precifamente neceflarios para gente inculta: afiadiendo al fin y pu- eftos en folfa varios Cantares fobre las me- jores melodias que fe cantan en las Iglefias de mi Amada Provincia del Rhin Inferior, y efpecialmte en Colonia Agripina mi Efti- mada y querida Patria. Paraque no falte una Formula de efcrivir Cartas, Pondre una de mucha Edification efcrita en Chilidugu por el Pe. Fulano. Por ultimo es de advertir, que aviendo en efta Lengua dos g, dos 1, dos u, &c ; la par- ticular de efta Lengua fe pondra en letra go- thica 6 de otro molde. Vale & ora pro me. Kkk Ad- «9° «Sfc & d&> 865. Adverteucia. A la Augufta Corona de Efpana no pnede fer de perjuizio alguno , que efte libro fe lea 6 fe imprima en Alemania u otro Reyno de Eftrangeros : porque los Lugares fenalados en la mapa fon inaceflibles por lo metidos que eftan Tierra adentro ; y por lo rodea* dos que eftan de las Tierras de fu Mageftad Catho- lica : como es facil de confiderarfe : y los Indios de efta Lengua no tienen ningun puerto de mar: pues Arauco a mas de fer Prefidio de Efpanoles, no es Pu« erto; como lo se porque me halle en dicha Plaza tres vezes , y baftante tiempo. El motivo verdadero y unico porque he efcrito efte libro , es el que va ex- preiTado en mi Dedicatoria al Diviniflimo Nombre de JEfus : y paraque los Europaeos fe queden aflbmbra- dos viendo , que una Lengua como la de Chile , fe habla en el ultimo rincon del orbe, y por una gente tofca e inculta , que ni efcrivir in Ieer laben : una Lengua de la qual , por el Conjunto que tiene , me atrevo a dezir , y (in efcrupulo , a qualquiera de otro Idioma : Si bona Lingua tua eft ; tamen eft praeftantior illa Lingua Chilena, docet quam bre\*is ifte liber. Leafe el Prologo. 866. Utrumque fan&iffimum Nomen JESUS, MARIA Heraldice exhibitum. JESUS. Aureum Jefu Chrifti Redemptoris noftri nomen in campo argenteo* radiis San&ita- tis circumdatum, aure& fuae DEITATIS co- rona coronatum, atque purpureo paflionis fuae fuae paludamento adoraatum, cujus pannus fubdititius eft agni vel ovis pellis, tum ob in- nocentiam, tum ob patientiam maximam. Subfcriptio Fili Deus; nam JEfus Chriftus non folum eft Fihus DEI & quidem Dei vivi & unici ; fed fimul Verus Deus , Deus Incar- natus, & fecunda Ssmae & individuae TRI- NITATIS Perfona. Unde miferere ( non ora pro ) nobis. MARIA. Aureum S. MARLE line labe conceptae nomen in campo argenteo* radiis Sanftitatis circumdatum , argentea ( non aurea ) Matris DEI cseUque Reginae corona coronatum; at- que viridi perpetuae fuae Virginitatis pallio veftitum , cujus pannus fubdititius eft holofe- ricum rubrum , quod Martyr fummique Ma- ter doloris, ob fummam compaflionem cum Filio, quem credebat morte cruentiffima mo- riturum, ac morientem adftans afpexit. Sub- fcriptio: Mater Dei, non autem Deus nec Dea, quia pura Creatura, unde ora pro nobis. * Regulae communis de metallo alteri metallo non fuperponendo peraqua exceptio. Hic enim valet : au- de quia major omni laude. Locus ubi ponendae funt imagines : utrumque Ssmum Nomen JESUS MARIA hfc. facrofan&ae &c. poft p. 186 ante Num. 300. S. Trinitas unus Deus ante Pars Tertia , Tom. II. Amor increatus ante Pars Quinta. Tom. III. Notae muficae , & mappa geographi- ca ut mox dicetur, Parte fexta. Kkk 2 CHI- CHILIDUGU PARS SEXTA. NOT£ MUSICjE» AD CANENDUM IN ORGANO CANTIONES PARTIS TERTI^ a Numero 650 ufque ad 676. * Ad commodiorem ufura veneunt quotquot quis volet eiemplaria. Idero dico de Map- pa Geographica Partis feptinue , qna; nunc fequitur. CHILIDUGU PARS SEPTIMA. MAPPA GEOGRAPHICA ET DIARIUM, In quo recenfentur Provinciae , Oppida , Sa- cella , loca , dies & leucae , quas ultimis meniibus anni 1751, & primis anni 1752 peragravit ad Terras Indorum Chilen- fium excurrens P. Bernardus Have- stadt e Societate JESU MilBonarius. + IHS TerraB Indorum Chilenfium, quae trans fluvium Biobio fltae funt, praefcindendo ab Infula Chiloe, & Baldiviae Territorio; di- viduntur in quatuor Vutan mapu, feu va- ftas magnasque Provincias; videlicet Laf- quen Vutan mapu , ora maritima : Raqitun Vutan mapUy Terrae planae orae maritimae confines : ina pire Vutan mapu , Terrae pla- nae adjacentes montibus Andes : & Pire Vu- tan mapu, ipfi Andes. Kkk 3 Ad «94 •»» ® dg» Ad hos Terrarum Traftus excurrebant fingulis annis Societatis JESU MilBonarii: nempe duo ad oram maritimam, alter ex domo Mifllonis Tucapel; ex Arauco alter: ad plana ora maritimae confinia Mifflona- rius Santa - Juams ; ad duas reliquas Pro- vincias , nimirum ad plana Andibus adja- centia ; ipfosque Andes , MifQonarius do~ mus San&ae Fidei : Santa Fee. In Mappa geographica folum eft videre has duas ultimas Provincias, quas peragra- vi incipiens ultimis menflbus anni 1751 ,- & anni 1752 proxime fequentis. Primo anno 1751 fuit major copia Infantium Bap- tifmo initiatorum ; Perfonarumque , qui ri- tu Catholico contraxemnt Matrimonium: nam Laus DEO! facro lavacro tin&i funt bis mille, centum & triginta; jun&i autem Matrimonio o&ingenti : inter quos nume- rantur fex & viginti Toparchae feu Caci- quei virga & baculo mfignes ; & alii vigin- ti quatuor jure ac Authoritate tales. Ere- ftae item triginta pluresque praegrandes Cruces : & intra centum & ocio dies con- fecte leucae , flngulae trium milliarium , quadringentse , fexaginta duee. At altero anno fuit major numerus leu- r.arum; nam intra centum quinquaginta duos dies confeci leucas omnino fexcentas & amplius , idque refto femper itinere a do mo fcilicet Miffionis fandae Fidei, Santa Fel, ufque ad fluvium Alipen fub gradu Latitudinis Auftralis trigefimo nono; & in- de ufque ad Pategonos feu Puelches in pla nis" Transmontanis feu ultra Andes vulgo las Pampas, ubi Malalhue fub gradu circi ter quinto & trigeflmo ejusdem Latitudinis Auftralis: fuperando vanis vicibus iens, re- diens montes Andes. Sacro fonte hoc an no luftrati funt o&ingenti & duodecim: & ex Infantibus qui anno priore aqua luftrali funt abluti, jam ducenti & amplius ad cae- lum evolaverant. Quadringenti etiam fa cro ritu utrimque matrimonio funt devin- fti ; atque inter hos quinque Caciquei Bacu- lo Illuftres, & ex iftis ipfe Toqui feu fum- mus Armorum Praefeftus Anu^rHx fex prae- terea praecipu& nobilitate ac Chentela prae clari/ Ere&ae Cruces praealtae fexdecim. Caetera declarabit mappa geographica, & Diarium, quod fequitur. Viae ut grana Evangelii fpargerem, mef- femq; animarum, quam poflem copiofiflimam Deo juvante colligerem, penultima O&o- bris anni 1751. primo mane me committens, trajeci rate minacem fluvium Biobio haud procul a Caftello el Nafcimiento , quod id temporis cis di&um fluvium fitum erat, & Kkk 4 nunc *96 ^ $ Jfr nunc ultra. IUa no&e ad fluvii ripam mihi fuit pemo&andum. Hujus diei iter fuit leucae unius NB. i. Die ultima ejusdem Oftobris dixi pro Concione in publico Sacello Toparchae feu Caciquti Don Juan Xiamculien ad Bureu ftuenta; quem fiuvium equo trajeceram. * confectae leucae feptem, 7. ima Novembris poft meridiem adveni ad Sacellum Caciquci Don Franci/co Cupaian- tu. 3. 2da pervenimus Culaco proxime fiuvium Biobio. 7. 5tia Huinquen prope eundem Bio6io> quem hic anno antecedente traniiveram rate fatis bon&, & loco fatis commodo: in itinere vi- litavi Rucalkuc, ubi olim domus Miffionis Societatis JEfu. 3 4tau Reli&o Biobio perrexi ad Sacellum Caciquei Don Nicolas Puta pichun. 9. 5ta, Mox ut amnem Bureu equo fupera- vimus, attigimus Sacellum Caciquei Don jfuan Marilaf, in Regione, Territorio, feu jurisdi&ione Mulchcn, quae eft continua ma- lorum fylva, 2. 6ta. * XB. Initio meae excnrfionis, nempe die 31. Odo= bris , & primis viginti diebus Xovembris , annotavi in meo diario nomen Caciqnei nnnc forte mortni, omittendo per oblrrionem nomen loci , id qnod nonc fuppleo ponendo in Mappa diem , qno ibi eo amio 1751 verfabar. «S& $ d& 897 6ta. Diftum eft pro Concione & Miffa celebrata fub umbraculo ex frondibus con- ftru&o a Don Franci/co Rapiantu Indo no- bili & habente Clientes fuos Gbi fubditos. 1. 7ma. Fuit expeditio fpiritualis apud Ca- ciqueum feu Toparcham Don Lorengo Ma- liUanca, 2 8va. Apud Don Jnan Caruantu. 1. gna. Vix loco egreffi vada Mulchen tranfi- vimus; & poft quatuor leucas feliciter con- fe&as , falutis aeternae viam populo oftendi- mus in Sacello Caciquei Don Juan Millalaf, unde anno fuperiore , qui fuit pluviofus, difceflimus via ob difficiles defcenfus admo- dnm periculofa , quaerentes vadum , quo tranfiremus fluvium RU§aico\ fed hoc anno via alia commodiore & vado fatis bono eun- dem fuperavimus. 4. ioma. Figens Tentorium haud procul a cafa Indi Ignatii MiYiacheuque fub illo con- fueta peregi. 3. nma. Omnia eadem apud Indum Juan MiUacuna , unde eodem , quo veneram , vado profeftus fum. 3. 1 2ma Ad Caciqueum Don Andrls Levoe- piVian; Tentorium figens ubi confluunt Ru- qaico & Mininco : hinc vix egrefli , vado tranfeuntes Ruqaico. 3. 1 3tia. Venimus ad Philippum CuyenahueL 2 i4ta. Ad Andream Cayuqueupu. 2. Kkk 5 ista. 89» ^ $ & i5ta. Ad Joanneni ChihuaiUanca : iterum- que trajicientes vado fluvium Ruqpico , per- veni 2. i6ta. Colue , ubi olim Hifpanorum civi- tas, cujus quaedam adhuc reftant rudera aut veftigia. Fidei Chriftianae documentis populum erudivimus in Sacello Caciquei Don Lorengo Huechu coyam juxta Ruoflico, 2 quem tranfeuntes poft iter novem leuca- rum 9. i7ma. Hofpitio excepti fumus a bono fratre perverfi Caciquei Don Franci/co Hue~ nupaq,t haud procul a flumine Malleco, i8va. Poft fuperatum vado MaUeco pro- pe Andream PaQinamun 2. igna. Habita fiinftio fpiritualis apud Ig- natium Quetepaq>u 2. 2oma. Apud Caciqueum Don Pedro Lon- copaq>i 2. 2ima. In Requem apud Caciqueum Don Juan MtUapoa. 3. 22da. In Chacaico apud Caciqueum Don Ignatio Chaqqueihuenu. 4 23tia. In ColiUo: locus aptiflimus ad fun- dandam ibi Miflionem quod abundet arbo- ribus ad aedificandum : vivebat tunc tem- poris qui nos perhumaniter excepit Don Pablo MiUahueaue. 2. 24ta, In Temucuicui apud Diego Huen- chullanca. 2. 25ta. <&$<**» «99 25ta. In Chucauco apud Martinum Cheu- quemilla. 2. 26ta in Caglo apud Caciqueum Don Fran- cifco Caturehue. 5. 27ma. in Choquechoque apud Joannem Manquevudil. 5. 28va. in Reivzi apud Caciqueum fupre- mum armorum Praefe&um feu Toqui Don Juan Anilqru. 4. 2gna. in Panqueco apud Caciqueum Zto» Alonzo NeyiUafquen. 2. 3omo. in J/^o? apud Dominicum Reu- mailafquen: Hinc praeftat re&a ire in Den- coU V, 2da Decembris 4, ima Decembris in Boyelemu apud Caci- queum Don Angelito Rucalafquen propter ripam amnis Taiyen: unde via in Virquen & brevior & commodior. 2. 2da. in Dencol apud Joannem AncamiUa: hic locus fit praecedenti anterior. 3. 3tia. in Cuyenquen apud Laurentium Co- luhuala ; amnem Taiyen equo tranfeuntes. 1 7. 4ta. periculofo vado fuperavimus minas intentantem Cautun, fluvius qui prope ci- vitatem Imperialem jam dudum dirutam, devolvitur ln mare Auftrale : perreximus in Arquenco apud Caciqueum Don Nicolas Caniunamcu. 3. 5ta. in Putaco apud Pancho Painequeupu 2. 6ta. in Mulpiutue apud Eflevan PaiUa Cheuque. 4. 7ma. 900 itun VUtan tnapu.\* ioma. in MiViahueico apud Don Feliz Hu- alipauun : Locus ob foli pinguedinem rebus omnibus , praecipue arboribus incolisque abundans : fed viae ; quando pluit , perdif- ficiles ac lutofae. 2. nma. in Calbuco apud Caciqueum Don Joan Remunahuel 2, 1 2ma. in Rahue apud Wenceslaum Cheuai- mvUdti: hac pergitur in Cuyumhue & fluvium Alipen , quo pervenire non potui , quod trium dierum pluvia ac fylvae fpifOflimae omnem mihi aditum intercluderent : atque hic locus eft; qui NB. in hoc Diario Au- ftrum verfus longius diftat a fanta Fei. 4. i3tia. in Cudilleuvu apud Chrifioval MiUa- namcut quo tranfitur fupra pontem ligne- um anguftum & prselongum, ad cujus fi- nem nem figitur tentorium, ut eo pedetentim apportentur humeris impedimenta, 4. i4ta. in Rehuemu apud Don Juan Tur- eullanca* in itinere ex uno tantum loco vi- detur & optime quidem, Mons ignivomus Villartca cum longa & continua montium ferie ad ChaqJLl ufque; cujus afpeltum non diftantia, fed fpiffae fylvae ac denfa nemora prohibebant. 8. i5ta in Meco apud Caciqueum Don Pan- cho CatUleuvu proxime fluvium Cautun, eo- dem in loco ubi illum anno antecedente ratis beneficio trajeceram. 6. i6ta. in Copinmo apud Petrum Huenupa- i7ma. in Quemchol apud Luis Paineyrii. 3. i8va in Huemvali apud Caciqueum Don Juan Ziamcupillan. In itinere tranfivimus pontem fatis bonum latumque, quo amnem Huerquehue, qui inferius in profundiflima fofla inter fcopulos praeterfluit; fuperavi- mus. Eft ifte locus afylum Pehuenchium, quorum non pauci hic hyemem tranfigunt. Eftque inftar munitiffimae arcis, ad quam fi velint, nullus pateat aditus, eo quod ex alia parte flumine Cautun hic rapidiflimo; ex alia difta fofla & profundo rapidoque Huerquehue ; ex alia Montibus Andes & prae- cipue flammivomo Chagll, qui duplici oftio humum , flammam , fcopulosque ignitos evomit ; 9<>2 «S& $ rfg. evomit ; & ubique denflflimus claudatur ne- moribus. 9. igna. in Puconileuvu apud Gabrielem Reumailafquen. Tranflvi fluvium Cautun vado paucis noto, & quidem primo mane, antequam continua in Andibus nix incipe- ret liquefcere ; quod hoc flt unicum tem- pus, quo ifte fluvius hic fuperari vado pof- fit. 3. 2oma. in Hueracovud apud Caciqueum Don Franc. Aleantu. 3. 2ima. in Menuco apud Petrum Paine- llanca. 3. 2 2da. in Entuco apud Don Juan Letnu- nahueL Mihi videtur a loco praecedente di- ftare quatuor leucis ; fed oblitus fui anno- tare. 4. 23tia, in CiiUum apud Joannem Nahue- lantU 6. 24ta. in Tautauco apud Ignatium bnalaf- quen. 4. 25ta. in LLaUecura apud Don Luis Cheu- quemanque. 4. 26ta. in PeUeco apud Don Andrls Huai- quilaf* 8. 27ma. in Colilco apud Auguftinum Hua- iquipa§i. 4. 28va. in DUmmu apud Ignatium MiYia- namun. 4 2gna. in Taiyen apud Thomam Huena- huel. 7. 3omo. ^ 8 t» 903 3omo« in Vihuen apud PanchiUo PaiUa- huala: Equo trajeci MaMeco : & ante quam perveniatur in Vihuen, eft defcenfus lon- gus, praeceps & perdifficilis , adeoque pro- curetur optimus quadrupes, & bene ligetur ephippium. 5. 3ima in Cule apud Caciqueum Don Pe- dro Ptuipi Vix egreffus tranfivi Vihuen, qui fluvius meo quidem judicio eft idem qui poftea Minineo vocatur; nec apud Indos Chilenfes novum, quod idem fluvius in di- verfls locis diverfa fortiatur nomina : hic autem fcatet fcopulis ac lapidibus praegran- dibus: imo toto hujus diei itinere afcendi- mus & defcendimus montem praealtum al- perrimumque. In Cule fuit olim domus Miflionis at in loco triftiflimo & ar&ifllmo, ac in vera ac mera lacrymarum valle ad flu- enta Rugaico, in via publica euntium & re- deuntium Pehuenchium, nullo aut perexi- guo animarum fru&u. 8. Anno fuperiore perrexi ulterius praedi- cans in Picupicu apud Juanillo Taruplqui; leucae fex: in Vilucura\ ofto leucae: fupe- ratur in hoc itinere prima montium Audes continua feries : & in parte fuperiore copio- fa nix: item multoties equo tranfitur Ru- Qaico, & totus mons eft denfa altiflimarum pinorum fylva, arbores oppid6 procerae, craflae 904 «Sfc & <» craffae & omnino re&ae fed parum folidae: nucis pineae & nuclei pinei feraces : folum autem , ut dixi : falebrofum , afperum & fcopulis lapidibusque horridum. Poftea ad- veni in Lolco apud Don Martin %ruantu re- tro Ignivomum CaUagui, qui id temporis fumi nubes emittebat : utrumque fluvium Vilucura & Lonco iens & in reditu fuperavi vado; & ultimum quidem vado fatis peri- culofo, quod absque perito duce non erit facile inventu: eundum autem ell primum fecundo flumine ad Infulam, quae videtur ad latus dexterum : in ipfa autem infula ple- na arboribus habetur via fatis trita. Volui pergere ulterius in PiuUntue y Huiyili, alia- que loca trans flumen Biobio fita; at deerat vadum, & ratis, imo propter beUum quod gerebant invicem, coriaceus quoque rudens, quo & in quo tranOre himc fluvium mihi erat in animo; erat praefciffus: quare no- lens volens fum reverfus in Cule, ima Januarii 1752. Cule exiens hora no- na matutina & toto illo die aeftivo ( nam menfe Januario in Chili non fumma hyems fed aeftas; uti nox quando in Germania dies eft ) iter faciens inter perpetuas fylvas ca- rentes aqua H unicum fontem ex quo foli homines, non autem equi mulique bibunt; excepero; poft folis occafum perno&avi pro- ■Sfc $ d& 905 proxime amnem Mulchen haud procul a Sa- cello Caciquei Zto» 2^0# Millala/ ( V. fupra 9na Novembris) primaque luce iterum ar- ripiens iter : hor& prima pomeridiana traje- ci Biobio partim vado, partim rate; hora autem tertia adveni gratias Deo, fanus & incolumis ad meae domum Miffionis Santa Fe2f multis tamen magnisque periculis Deo O M. juvante ereptus : diftat Cule. a Santa Fel leucis omnino triginta. 30. Sequitur altera eodem anno 1752. fpiri- tualis expeditio feu excurfio ad montes An- des, terrasque Pehuenchium, quae ad Pire Vutan Mapu pertinent. Item ad Terras Transmontanas , quae las Pampas nominan- tur, ubi degunt los Puelches feu Patagonos* 2gna ejusdem Januarii noftem transegi in Dito fexdecim leucis diftans a Santa Fel & 0A0 ab Oppido los Angeles, eo quod pro- pius non habeatur aqua, ligna & pabulum pro beftiis equis fcilicet, mulisque* 16. 3oma. O6I0 leucarum confedo itinere fixi tentorium una leuca ultra amnem En- tuco , ubi invenitur locus fatis amoenus, & ligno, aqua, paftuque abundans: hic Hif- panos ad peccatorum facramentalem expia- tionem allicere ftudui & impetravi : nam plerique peccata confefli , facram infuper fynaxin fufceperunt. 8. 3ima noAem traduxi proxime fcoriam, L 1 1 quam 906 «S& $ rfg. quam longe lateque projicit flammivomus mons de la Laxa: Hic toto hodiemo die coopertus nube , occidente fole vifus eft ignem, flammas, fcoriamque evomere: to- ta itidem no&e quam faepiflime multo in- gemuit fragore, non Qne frequenti terrae motu ac fuccuffione, Paulo antequam ad di&um locum pervenirem, defcendendus mihi fuit mons praeruptus, longoque itine- re: via item oppido angufta & plena lapi- dibus, qui conculcati mox delabuntur; nec aliter quam inflexo in latus mulo , linea fem- per re&a at angulo peracuto. Hic loci anno priore in fummo fum ver- fatus pereundi periculo, nam nofter canis ob pedes itineris afperitate detritos exco- riatosque fafturus viae compendium, fe in globum contrahens ex fummo monte, lon- go traftu fe dejecit ad pedes mulae qua ve- hebar, inftar magni lapidis fubito ac infpe- ratus apparens: Mirum certe & foli DEO ac Cuftodi Angelo tribuendum, quod non uterque, fcilicet mula mecum in praecipi- tium ruerit, fed contra fe ftiterit omnino immota , dum canis fe explicaret. Et prop- ter haec flmiliaque eft periculofum atque etiam inutile canes in his afperis longisque itineribus fecum adducere: nam eorum imo & equorum hujusmodi viis non affuetorum pedes «Sfc $ t» 907 pedes intra paucos dies ita deteruntur, ut fequi quamvis maxime velint & conentur, omnino nequeant. At in priore expeditione omnino neceffe erat canem vigilem, audentem & impavi- dum , qui alios canes fugaret , fecum afferre : nam hoc deficiente omnes canes fuis domi- nis abeuntibus , cibi odore invitati rema- nent, adeo ut plures numeres canes, quam carnis in veru aut olla uncias. ima Februarii nobis in colligendis vafis ad iter profequendum occupatis, flammi- vomus mons de la Laxa repente in eas eru- pit furias; ut folum DEO confifus non ar- bitrarer, certoque mihi perfuaderem, nos fcopulorum aut fcoriae imbre obruendos: tota mea vita non vidi quid flmile; nam cum ingenti fragore prodibant nigerrima- rum fumi nubium compadiflima volumina, jamque noftris imminebant capitibus: non vidi holofericum magis nigrum, nec dili- gentius involutum compreffumque ! Quod- II in hac nigerrimi fumi nube implicita, uti folet, fuiffet fcoria: tametli integro milliari longius diftantes fuiffemus; aftum de no- ftra mortali vita, conclamatumque erat: at DEO O* M. favente illa omnia fuerunt me- ra terriculamenta : & in fumum fumus abiit : & quamvis o&o leucas fuper hujus ignivo- Lll 2 mi 9o8 *%* ® dfr mi montis fcoriam & inter eje&os fcopulos proxime lacum etiam hinc eje&um, & pro- pe ipfum montis culmen oftiumque confe- cerimus, monte interim jam tonante, jam tormentorum bellicorum , & quandoque complurium fcloporum fragorem imitante, & nunquam non iras & fumum fpirante, ac demum tantum ignium evomente , ut major fuerit quae apparuit flamma , quam totum montis cacumen; nihil tamen pafli fuimus damni. Maximus labor fiiit in eo , ut meos quatuor Indos ne domum redirent, conti- nerem: contra ut iter mecum profequeren- tur, perfuaderem; quod DEO juvante fum aflecutus eo maxime argumento, quod nul- lus Rex fuos proprios occidat fideles milites: & quod fatis fcirent me hoc iter nullo alio fine fufcepifle, quam ut fines Divini Impe- rii propagaremus , produceremus , dilatare- mus. 8» 2da. Primos Indos Pehuenches invenimus in Liucura, ubi licet omnes bellum para- rent , hoftemque in horas expeftarent ; ni- hilominus concionantem attenti benevoli- que audierunt ; infantesque fuos baptifmo obtulerunt. NB. Hic incipit herbae mali- gnae genus beftiis peftiferum , uti explicabi- mus igna. & 2oma, 16. 3tia. fiximus tentorium haud procul o?ide- uvu. Mifla, Concio, Bapt. 8. 4ta. *%o $ t» 909 N 4ta. Poft MilTam accelQt Caciqueus Don Francifco Curupulqui rogans , ut eadem fuis prseftarem, qui una folum diftarent leuca; quod perlibenter fecimus. 1. 5ta. Poft confe&as duas leucas & diffici- lem defcenfum, vado tranfivimus fluvium Tucuman, & perno&avimus ultra alterum fuas minas oftentantem fluvium Xludquen:8 atque hae quantum conftat funt primae vi- ces, quibus illum Sacerdos, faltem Expe- ditionis fpiritualis caufa tranfiverit : atque idem intelligendum de reliquis deinceps lo- cis, amnibus, fluviis. Eft autem Xiudquen minax fluvius & folum rate hic fuperari fo- litus: verum cum haec ob bellum deelfet, fimulque peritum viae ducem Dei miferentis Providentia offendiflem; illum vado traje- cimus: at parum abfuit quin Indos omnia- que impedimenta una cum beftiis ob In- dorum ad vise ducem non fatis attenden- tium incuriam, fluvius abriperet: fed ma- gnis multisque clamoribus moniti, ipfi quo- que cum impedimentis imminenti periculo fe fubduxerunt. Celebrabatur hodie in So- cietate JESU feftum Ss. Mm. Japonenfium: vadum autem fluvii erat linea refta dex- trorfum inclinans fic / ad quod vadum de- fcenditur longa atque afpera via ; & quod in neutra ripa nihil omnino reperiatur pa- Lll 3 buli; 9"> 9" trimento, ipfius fcorise inambulavifle. Hic locus diftat a Putunmalin duabus duntaxat leucis, quod moneo ob duarum leucarum circuitum, quas decepti a du&ore defcen- dentes afcendentesque itinere afperrimo & periculofo confecimus. 4. Ufque ad di&um Putunmalin pertingit via ad falifodinas, quae unius diei itinere inde funt diflitae , & omnino absque aqua: quare ne beftiae liti deficiant aut enecentur; & ut frigore no&urno quafi potu recreen- tur, vel minus fitiant; eo pergentes no&u, toto poftea die occupantur in colligendo fa- le; & fole occidente revertuntur. Sal au- tem ifte, ut mihi ibidem fuit narratum, eft aqua falfa in montis cacumine fcaturiens, & mox frigore in falem indurefcens, quem falem ita durum lignei pala folum radentes colligunt : eo autem hic fal eft melior & pellucidior quanto dies, quo ex fonte pro- dit, fuerit ferenior: nam quando tonat, ningit, pluit, aut caelum eft turbidum, etiam fal turbidus efficitur, Veni in Punmahuida tempore CaAuin, ita vocantur dies, quibus ebrietati & genio maxime indulgent: erat ultima hujus fefti- vitatis dies, unde mox ut eo adveneram, acinace mihi fuit percuffum caput. Res ita contigit; interea temporis, quo mei Indi Lll 4 eri- 9" «$& $ ^ erigebant figebantque meum teritorium; accedebant Indi Pehuenches vifuri quis ef- fem , & quid illis afferrem : me vocabat alius Senor Capitan, Senor Huinca alius; at nemo uti folent , Patiru ; quod hic loci Pa- tres Miflionarii plerisque effent ignoti : cum- que refponderem nunc huic , mox alteri me veniffe nunc quidem eam folum ob caufam, ut eos invenirem fimul & congregatos : nam fingulos ob viae afperitatem ac plurium di- ftantiam adire non potuiffe nec poffe: cae- tera autem cras mane me ipfis di&urum: eodem quo haec dicebam tempore, retro me accefiit primogenitus Caciquei hujus loci , qui erat hujus Vutan mapu Toqui feu fupremus Bellidux; ac nihilominus e&dem hac ipfa hora, ab eodem hoc fuo primoge- nito fuerat in facie vulneratus; hic, inquam, primogenitus retro me eques accedens Hu- inca exclamat, Qelai vinu? cumque illi, quod aliis loquerer, non ftatim refponde- rem, mihi pileo cooperto acinacem qua potuit vi impegit non in verticem fed trans- verfim, ita ut quemadmodum ipfe pileus monftrabat ; idlus caderet in fpatium va- cuum inter meum caput & pilei partem fu- periorem : ea tamen vehementia ut mihi vifus omnino turbaretur, nec mihi viderer aliud videre, quam innumeras erumpentes ex oculis fcintillas , neque dubitarem me gra- graviter effe vulneratum : verum enimve- ro quando fublato pileo fanguinem me vifurum & copiofum quidem exiftima- bam; nullo vulnere me laefum effe ego ad- ftantesque admirati fumus, adeo ut quidam me inftgnem effe Veneficum judicarent. Plures fortaffe iftus accepiffem, nifl qui- dam Puelche cui Lincopichun nomen, me peregregie defendiflet. Quod aegerrime fero, eft quod absque ullo, nifi quod Deus 0. M. ipfi largiatur, & jam fuerit largitus prsemio: nam die fequenti quando alia ve- fte me invifit; quod fim oppid6 myops, ipfum non agnovi / nec ullus quamvis id maxime commendaveram , me monuit: dum autem iterum iterumque in ipfum inquire- rem jam abierat, nec poftea comparuit. 8va. Quanta potui contentione dixi pro concione, nec absque fru&u, quod non pauci Deo juvante infantes luftralibus aquis fint abluti. Degebat in vicinis locis popu- lus fatis numerofus, ad quos ob vias ni- mium afperas & ungulas meorum quadru- pedum jam nimis detritas devenire non po- tui: iter tamen folo DEO Duce ea fpe fum profecutus, fore ut Mendozae meos qua- drupedes infirmos aut inutiles totidem aliis fanis permutarem ufque in fequentem an- num; fed DEO O. M. vifum eft aliter. Lll 5 9na 9'4 «*&> ® dfr 9na attigimus Ranqlmalin, 8. ioma. Traje&o vado Pichicovudleuvu per- noftavi in Lifcau 10. nma. prope amnem Calmuco , qui diftat duabus leucis a Huincan: ubi i2ma poft permoleftum quatuor leuca- rum circuitum no&em traduxi. 6. Qui er- rantes reduxit in viam, fiiit Don Pancho Huenu Calquin NB. duas hic loci eft vias vi- dere , & utramque veram fed fuo & diverfo tempore: nam quae ducit, quaqua incede- bamus via verfus Nord — Efte, & quae facile primoque intuitu perfpicitur, eft quae teritur tempore hyberno, quando altera non patet ob immenfam nivis copiam: ne- que timc deeft aqua vel faltem nix: at in aeftate unius & alterius diei itinere & aqua & paftus deeft. Altera via, qua Nofd We- fte verfus inceditur, inquirenda eft ad latus finiftrum inter angufta montium, e quibus poftquam evaferis, videtur in fuperiore montis, qua deinde per alias ejusmodi fau- ces defcenditur ; tandemque pervenitur ad planum quod extenditur verfus Orientem, & in ejus extremo fluit amnis CAacaico, ubi manfimus eo die. 6. In his fecundis an- guftiis periit equa mulorum du&rix & ma- giftra, viribus omnino exhaufta; & afperi- tate viarum fuis ungulis orbata, quaque u- nica in tot itineribus ufus fueram hailenus: nec *$&$<#• 915 nec inveni qui in toto deinceps itinere a- liam fubftitueret , vel quocunque jufto pre- tio venderet. i4ta. Confe&is circiter fex leucis 6 attigi- mus oram Vuta Covudleuvu , qui fluvius fluvio Biobio vel major vel faltem haud mi- nor, fluit ad Orientem longa, lata & om- nino re&a via. Ad explorandum vadum iter facientes ad ejus marginem, quae eft terra mollis, poft confeftas circiter 0A0 leucas 8 afcendimus montem quadem femita, quae exigua diligentia invenitur; & ex hoc monte videtur vadum, quod quatuor ad- huc diftans leucis cognofcitur ex quam plu- rimis infulis, quae flumen in plures partes diftrahunt, dividuntque: proxime ad hoc vadum permanfimus. 4 i5ta. Trajecimus fluvium VutacovHdleu- vu duce quodam Puelche qui hic in mifera cafa agebat excubias: flumine feliciter tra- je&o ipfe praeceffit in Malalhue fuos quid ageretur fafturus certiores: nos ultra flu- vium fubftitimus. i. i6ta. advenimus in Malalhue, qui locus Gtus eft fub eadem ferme paralela , qua flu- vius Maule in Chile omnino ultra Andes id las Pampas de los Puelches feu Patagonos. Videtur hinc infinita montium ab Auftro in Septentrionem fe extendentium feries, atque 9*6 *$&&<& atque inter illos eminentiflimus el Zerro Ne- vado. Itinerarium a Malalhue Mendozam, ut mihi narratum fuit a viro fide digno, eft illud : Malalhue, El arroyo Saucezito fep- tem leucae : non datur incola. Los Chaeayes quinque leucae , incolunt Puelches. El Cha- dileuvu, alio nomine: Rio de los Sauces, b los Chacaicos, novem leucae: Puelches. El rio atull b Pelahuen, quinque leucae: Puel- ches. El alquitran, o&o leucae absque aqua. El rio Diamante b Manqueclen: fex leucae, viae afperae El arroyo ondo b el arroyo del medio, fex leucae: absque incola. Los Papa- gayos b Cortaderas , fex leucae : Puelches* Lo de Alvarado b la Cenaguita de llaucha, feptem leucae. Lo de Videla b la Isla, qua- tuordecim leucae. Lo de Correa, e/lancia Tunayan, fex leucae. La eftacada, duode- cim leucae : pauci incolae. El Carrizal, quinque leucae : Hifpani. El rio feu fluvius Mendoza, ofto leucae. Mendoza Civitas: quinque leucae. Ordine retrogrado erit Itinerairium Mendoza ufque Malalhue. 6. In Malalhue aderant tres Caciquei Puel- ches : Marivutai, Huelecalquin & Chueyu de- fun&i Pantucuero filius cum ducentis circi- ter equitibus , inter quos aliqui Hifpani Mendoza transfugae eodem quo Puelches in- duti veftis genere & forma. Erat eorum Inter- •$&$<£• 917 Interpres ( nam idioma Puelchium ab Hifpa- no Chilenoque idiomate toto differt caelo, tametfi plerique omnes has tres linguas & intelligant & loquantur ) Mendozinus qui- dam cui nomen Vauiu collo notatus ob de- formem ftrumam monftruofo. Cum Sol jam inciperet occumbere, omnes invitans in dlem fequentem, fmgulis Caciqueis her- bam Nicotianam feu tabacum, quod maxi- me appetunt, ad fumandum fum elargitus, i7ma. Redierunt fupradi&i Caciquei cum fuis equitibus, fed fine mulieribus, parvu- lis, infantibus: nec alia intentione quam furandi, &c. quod facile collegi ex fuis ge- ftibus & modo agendi : Nos, aiebant: ut intellexi poftea, quibus furemur & quos fpoliemus magnis itineribus quaerimus; quidni exfpoliemus hunc fe nobis ultro of- ferentem ? Etiam quaerebant ex me : ad quid venifti? & ftatim alius : venit explo- raturus, inquiebat, ac noftra obfervaturus : Eft hoftium noftrorum emiflarius: aliis non credunt , at huic credent & pro certo habe- bunt, quidquid de nobis narraverit. In- telligentes quoque me velle pergere Men- dozam : volebant ut emerem licentiam trans- eundi per fuas Terras: idque etiam poft- quam illis fatis manifeftaveram me non meo fed ipforum bono ac commodo veniffe; nec me 9'8 ^ ® e£» me efTe Mercatorem , fed Sacerdotem & quidem Societatis JESU Miflionarium. His igitur fimilibusque altercationibus confum- pto jam die, tandem at non contenti abi- vere. i8va« Arbitratus illos duriores fe praebi- turos fi contenderem amplius, mifi qui il- lis fignificaret me, ut me meosque redime- rem a vexa, juftum pro tranfeundi Mendo- zam licentia pretium perfoluturum : dice- rent igitur: qiiid mihi folvendum? mulum, aiebant, illum, qui ob ungulas detritas mi- hi jam eflet inutilis: cumque confentirem, advenerunt memorati tres Caciquei me jam accin&o ad arripiendum iter: cumque Ulos introduxiflem in meum Tentorium , ubi jam facris uti femper aliis fingulis diebus fueram operatus ; nihilominus perfuadere ipfis non potui, ut faltem fuos infantes af- ferrent baptizandos: Contra ipfis Caciqueis praefentibus ac videntibus, Clientes ipforum comitesque non deflftebant facere ac dicere quaedam contumeliofa , & quae ad manum erant minoris momenti furari : praecipue invaferunt tabacum & panem bisco&um, quem una cum facco coriaceo in quo ferva- batur , lill lul lul clamantes abripuerunt ; jamque diftum biscoftum habuiflent fibi; nifi egomet meis manibus diftum faccum co- coriaceum, & in eo majorem adhuc partem panis praefenti periculo eripuiffem. Antequam meam mulam infcenderem , Gngulis uti in reliquis locis dedi tabacum, acum , &c. cumque vise Mendozam me committerem, quamvis mulum quem pe- tierant , ipfis jam folvifTem , nihilo tamen minus & meos mulos equosque, & meos quatuor Indos a di&a via repulerunt: quid- quod idem fecerint & eodem modo poft- quam folviiTem alterum, atque iterum tan- tundem. Caufam fcifcitanti refponderunt fuos equites elfe iratos: cumque replicarem cur ita? absque alia refponfione domum ad arma convol&runt: fumptisque fuis armis omnes lancea aut acinace inftru&i, & fuo unusquisque te&us clypeo, militari ordine equites advolarunt : jamque paucis palmis fuae lanceae aberant a meo pe&ore & a collo acinaces; quando quidam ( an ftratagema fuerit: an DEI ita difponertis Providentia nefcio ) prehendit mulum qui vinum por- tabat viginti librarum pondus non excedens, illudque extrahens , reliqui etiam ad illud bibendum me reli&o convolarunt, Igitur quod fpem abjicerem fore, ut tranflreMen- dozam liceret; aut eorum infantes baptif- mate expiarem , difcefli eadem qua veneram via, poftquam mihi feptem mulos abftulif- fent, 920 «S& $ rfg. fent : atque inter hos illam qua vehebar huc adveniens. Trajecimus Vktacoviidleuvu in alio quam nuper 1 5ta vado , quod fluvius aquis au&us nunc illud vadum amiferat: invenimus hoc vadum novum, quod aliquis nefcio num Puelche an Pehuenche ibidem albo equo flu- vium tranfiret: nam hujus iter diligenter eminus obfervantes, nos quoque flumen in quinque vel plura brachia divifum DEO O. M. juvante feliciter tranfivimus, & mox fiximus tentorium meridiem verfus ad pe- dem vicini montis eo loci quo diftus Puel- che aut Pehuenche fecutus viam fuam ex oculis noftris evanuerat. 7. igna. Circumivimus montem multa nive opertum, & poft omnino quindecim leu- carum iter, eo quod propius non reperiren- tur ligna, paftus, aqua; tandem perno&a- vimus haud procul a colle gypfeo feu ex mero gypfo: unde videbatur inferius , & una leuca diftans fluvius Chadileuvu. Vo- catur haec regio Curumalin^ & locus ipfe Huecubu§elumalin: Duo funt hic aquarum rivi, alter tenuis, alter aquis abundans & HydromylaB fufficiens : ad hujus itaque fluenta alacres ac line periculi fufpicione, & absque omni metu ac fcrupulo fubftitimus: nam quamvis fontes ac putei flnt femper peri- periculofiflimi , ut experientia me anno ela- pfo fatis fuperque docuerat; attamen non amnes, fluvii, torrentes. Poft unam al- teramve horam vidimus eminus tranfeun- tem Pehuenchern, Curuqueupu illi nomen, Don Ignatii Huenchunahuel filium. Hic tan- dem perfuafus ut fine metu ad nos accede- ret , ac locus ubi degebamus , quis eflet nos edoceret; narravit primo nos quatuor tan- tum leucis a via quae ad fluvium Maule nos perduceret, diftare: demum aquam illam mulis equisque exteris , no&u praBcipue peftiferam effe, Quod ut percepi, mox fi- ne mora, multo adhuc die omnem adhi- bui diligentiam, ut omnes equi mulique quam primum inde abigerentur , & *.ad alium locum quem dicebat fecurum effe, quantocyus migrarent. Res digna admiratione, quod illa eadem aqua, quam nos & nofter canis fine ullo damno bibebamus & crudam & co&am, & qua coquebamus: aqua omnino clara, criftallina, nulliusque coloris faporisve nifi aquae purae & defecatiifimaB ; aqua quae nec in olla in qua fuerat cofta, nec in fundo rivi , unde hauriebatur : neque ad ejus mar- gines ullum relinquebat fignum aut vefti- gium, folum fi excepero, quod illi vici- nus eflet ille collis gypfeus; quod, in- M m m quam 9" ^ & d& quam, illa aqua potata ab equis mulisque exteris, quales erant noftri ; eis afflaret om- nes illos effeetus, quos hominibus affert ebrietas: nam quemadmodum homines vi- no madentes vacillant, cadunt: non pof- funt furgere, prout unusquisque plus mi- nusve vino fe ingurgitaverit : ita omnino equis mulisque fuccedit, prout plus minus- ve hac aqua fuerint poti : quid ? quod & modus curandi feu medicina eft eadem quae homini ebrio, ut citius ad fanam men- tem redeat, adhiberi pofGt: nam primum equo mulove hac aqua poto venam haud procul a naribus quam leviflime incidunt ita, ut nonnihil exeat fanguinis, quem ipfa beftia videat, odoreturque : deinde ad aurem vulneri magis vicinam, pannum coloris fan- guinei ita fufpendunt, ut femper ipGus ocu- lis obverfetur: Gc enim fit, ut equus mu- lusve fuum olens fanguinem, dolorem item fentiens vulneris, ut ut parvi, levisque; vidensque praeterea illum fanguineum pan- ni rubri colorem, apprehendat fe vulnera- tum, fanguinis rivum fundere: unde fuas vices dolens, Gbique volens confulere, tor- porem excutit, & ad mentem Giam rever- titur : quo agnito pannus aufertur, & pan- no inde amoto beftia mox recreatur fana- turque. Aliud ■Sfc $ <& 923 Aliud malum nec tninus timendum im- minet hic diftis equis & mulis ab herba maligna, quae & hic & in aliis locis quam plurimis eft valde frequens ; nam comefta quantumvis in parva quantitate, adeo illos incendit ac debilitat ; ut cadant , nec fe poffint pedibus fuftinere, imo moriantur fi paulo plus hujus herbaB comederint. Uni- cum remedium eft, eos frequenter frigida abluere , atque ita intra triduum , maxime beneficio frigidiflimaB no&is , convalefcunt» 2oma, OfFendimus noftros equos & mu- los adeo faftos fupra didla aqua inutiles, ut licet mihi elTent adhuc oftodecim muli fu- perftites, & folis fex onera levia imponen- da ; folos quatuor invenerim alicui oneri pares: quare uni oneri fuit fupponendus equus; altenim onus imponendum fuit mu- lo minus aegro, qui tamen quando ipfi, uti fieri folet, operiebant oculos, procumbe- bat humi mox. Praeterea duo equi, quod erigere fe, aut aliquantulum faltem pedi- bus infiftere non poflent, fuerunt nobis om- nino relinquendi : & nifl DEUS (X M. hunc nobis Pehuenchem mififlet ; de nobis adum omnino conclamatumque fuiflet. Hoc igitur duce ofto leucarum facientes iter potiflimum Occidentem verfus, ac flu- vium Chadileuvu multoties tranfeuntes, tan- Mmm 2 dem 924 *%* B <& dem advenimus in Lt&malal apud Don Ig*- gnatium Huenchunahuel patrem praedi&i Curuqueupu & Hifpanis amicum: ejus Ca- pitaneus erat Sepulveda ad Maule fluvium habitans. 8 Hic loci manfit nofter canis ( alius ab eo, de quo fum locutus fupra) nam hucufque plus fatis conatus nos fequi quantumvis pe- dibus excoriatis atque detritis, hic tandem dolori ac labori fuccubuit: mirum autem, quod anno milleQmo feptingenteGmo fexa- gelimo tertio quando Mendoza fum pro- feftus in Uco : qui locus diftat Mendoza triginta leucis verfus Meridiem, ibi fe mi- hi adjunxerit ifte meus canis jam fenex & edentulus, mecumque eo non invitatus fuit reverfus ludente in terrenis divina Pro- videntia rebus, 2ima. Ob infirmam adverfamque equo- rum mulorumque noftrorum valetudinem confecimus quatuor leucas 4 refta Chilim feu Occidentem verfus, tametfi circumquaque non deeffent incolae : dicebatque Don Igna- tio Huenchunahuel Patres Societatis JESU non efle incognitos fenioribus , quorum complures prifcis temporibus in antiquis Miflionibus Queco, Lolco , Rucalhue ab ip- fis fint initiatibaptifmate: at juniores nefci- re ^ ® & 925 re quid rei fit Patiru, feu Societatis JESU Miflionarius ; adeoque pofle contingere ut illorum juniorum aliqui illos male ac inju- riofe habeant ; contumeliis afficiant ; vel etiam fuis impedimentis fpolient: nec inter multos deelfe aliquos malos. Haec Huenchu- xxahueL In via incidimus in turbam Pehuenchium, inter quos erant duo Caciquei Mariantu & Tureupichun. Singulis dedi parum tabaci & acum, quo contenti fuum profecuti funt iter,- &. arbitror nobis non inutile fuiffe, quod nos comitaretur adhuc faepe laudatus Don Ignatius. Locus in quo nobis fuit per- no&andum, male audit a nimiis vehemen- tibusque aeris tempeftatibus , ut ipfimet fu- mus experti : nam vix fixeramus tentori- um, quando tribus horis continuis decidit nix tam copiofa, ut mei Indi exiftimarent nos effe nive obruendos, fepeliendosque. Hanc nivem fecutus eft ventus adeo vehe- mens, ut mirer meum tentorium licet no- vum ex goffipio & quadraginta vacerris fo- lo affixum nec loco motum nec in frufta di- fcerptum; fed omnino integrum illsefum- que perftitiffe : nec minus admirandum, quod ex eo loco ventus fpiraret; ubi mons altifiimus praeruptusque nos contra ventum inftar parietis debuiffet defendere: adeo ut fufpicer in ipfo illo monte quaedam latere fpiracula. Mmm 3 22, 926 <$*•>&*&» 2 2da. Confecimus fex leucas, mox ubi aquam, ligna, pabulumque invenimus, fub- fiftentes. 6. 23tia. Fecimus difpendium trium circi- ter leucarum verfus montem quendam ig nivomum; nam caret cacumine, & ad ip- fius pedem eft ingens lacus , cujus littus erat plenum boum vaccarumque veftigiis; fed viam qua ulterius progrederemur non reperientes fumus regrefli; & poft confe- &as eo die feptem leucas, & utroque flu- mine Pichicovudleuvu feliciter trajefto, fixi- mus tentorium in loco ubi duo degebant Caciquei Don Perucho Huenchunamcu al- ter, alter Don Perucho Praipagi: uterque plenus officii & humanitatis. 7. In itinere DEO favente evafi praefentifii- mum periculum eundi in praeceps ; nam praecedente meum . quo vehebar , mulum equo infirmo in via ad latus montis angu- ftiflima; is ob loci difficultatem non re&a pergens, fed montem per invia afcendere conatus; retro ac proxime me, qui quan- tum potui paflum interea acceleraveram , per invia & devia ad montis pedem eft de- lapfus, me focium procul dubio fui habi- turus infortunii nifi, ut dixi, juvante meo Angelo Tutelari, gradum acceleraviffem. 24ta. Vidimus efferri ad fepulchrum ca- daver ubi Collegium Societatis JESU Pencopolitanum , quod eft Nnn 3 in 942 <&> & e&» in Urbe Conceptionis ; habebat templum & domicilium. 3. icjna. Tentorium fiximus in Huedchuquiio, poftquam jam tertia vice trajeceramus flu- vium Longavu 4. 2oma, Traje&o amne Perquilafquen^ no- &em duximus ad ripam Nuilc, de quo die 2gna Februarii. 12, 2ima. Confed4 una leuca hunc Nuble vado traniivimus; & poft tres alias leucas adveni in Collegium noftrum ChiVLan. 4. 22da Fuit iter ofto leucarum. 8. 23tia. Poft trium leucarum iter equo tra- jecimus fluvium Itata. Nox tradu&a haud procul el Rio Claro duas leucas cis el Rio de la Laxa 8; 24ta. Vado latilQmo fuperavimus Laxam, & quod copiofa decidere inciperet pluvia; ad domum Hifpani amici divertimus. 4. 25ta. Domum Santa Fee redux fanus & incolumis, celebrans Milfam, debitas DEO O. M. laudes toto corde , gratusque per- folvi. 6. Summa 649. En Le&or Benevole Diarium , in quo bre- viter, familiariter , & latine, quamvis intra viginti quinque annos nihil latine fcripferim nec fuerim locutus; recenfeo quid mihi in fingulis fupradi&is locis praecipue accide- rit: quod autem univerfim vel plerumque ufuvenit, eft primo viarum maxima afperi- tas, ««&> ® Jfr 943 tas, adeo ut ex quatuor, propemodum tres partes fint vel fcoria, vel fcopuli, aut faxa tam dura & peracuta; ut equi mulique his viis non fatis aflueti intra paucos dies fuas un- gulas attritas detritasque deplorent. Dum adhuc degebam in medio iftorum montium; me feliciffimum arbitrabar, fi vel cum folis farcinulis ex tot periculis cafibusque evade- rem; fed Dei miferentis providentia ex fex equis duo; & ex viginti quinque mulis fe- decim evafere, non includendo equam & ejus paucorum dierum pullam, quae herb& maligna , illa vero , ut diximus , viribus om- nino exhaufta concidit. Praeterea ficut in Chili eft ingens rerum comeftibilium copia & affluentia, fic contra in his montibus fumma ubique penuria, ex- ceptis agnis vitulisque; quos tamen quoad poflunt, carifiime vendunt: at equum mu- lumve nulla ratione; & nemo credat, quam equis ac praecipue mulis , ipfius etiam P. Mifiionarii inhient. Ipforum autem horum Indorum ofdinarius cibus funt equi muli- que ad equitandum oneraque jam fafti inu- tiles: & plerumque equae, quibus abundant: comedunt praeterea guanacos animal filveftre camelo, nifi quod gibbo careat, & ad one- ra fit ineptum , perfimile : item ova ftru- thionum. Contingit etiam nullum hic inveniri viae Nnn 4 du- 944 4fe ® <&> ducem; unde femper viae tritae & ordinariae infiftendum fuit: nam praeterquam quod ip- forum fidei nihil Gt credendum; hi horum montium Indi plerumque funt invicem ho- ftes & inimici: cum enim ipforum opes & divitiae praefertim in eo confiftant/ quod ma- gnos habeant ovium greges, armentaque; mulos quoque equosque numerent quam plurimos: illa autem non nili fufficiente pa- ftu ac alimento fuftententur; hinc aegerrime ferunt, fi quis eorum terras cum multis be- ftiis ingreditur : aut fi vicinus fua pecora non ita continet, ut extra proprios limites, qvod in campo aperto eft faftu perdifficile, nun- quam exeat : & fi exierit , mox bellum & inimicitiae. Neque invicem reverentur no- men Conterranei, popularis, &c. ; fed folum ra* molvun , meus fanguis : nempe confangui- nitatis, ftirpis, ejusdemque fecum familiae: vel tu Cachu meus compotator & amicus: unde extra limites fui parvi Territorii nemo audet ire folus ; nec facile procul a fuis con- fanguineis difcedit. Inter Indos Chilenfes non defunt, qui ha- beant fuas domos pro fuo vivendi modo fatis commodas ; ac P. Milfionario folent praepara- re facellum feu cafam ex ramis ad tempus confe&am cum fuo tefto fufficiente contra pluviam: vel faltem umbraculum ex fron- dibus conftruftum: at inter Indos Pehuen- ches , «S& ® Jfr 945 <;A^ , Puelchesque id rariffime fuccedit ; eo quod, ut ex fupra diftis facile eft colligere; nufquam reperiantur arbores nequidem me- diocres : unde ipforum aedes conftant ex meris praecipue equarum pellibus , quas circumferunt ; & quando aut ubi opus eft; & prout ipfis fuerit vifum, fuis lanceis vel refta, vel oblique, vel transverfum fufpen- dunt, collocant, fuftinent. P. Miflionarius autem ubique fecum portat fuum tentorium figurae conicae; quod fuo in medio innixum fulcro adeo extenditur, ut & cubiculi & fa- celli, fi flt neceffe; non indecore agat, fup- pleatque vices. Veftis autem P. Miflionarii eft eadem quae univerfae Societatis JESU eft propria; exce- pto pallio, cujus loco in Chili juxta morem gentis utimur Poncho feu vefte ftragula; quae veftis in eo confiftit, quod fit confe&a in forma rettamguli lati & oblongi inftar ftra- guli vel lodicis, in cujus medio eft fiflura, cui caput immittitur , ut deinde ita undequa- que defluat, ut totum corpus una cum bra- chiis, quantum unusquisque voluerit, coo- periat, defendat, ornet,- Nam cum in Chili aliisque Americae Indiis itinera fint & longif fima & frequentiflima ; & fere quotidianae ex- curfiones ad infirmos multis diftantes leucis ; ideoque Patres Miflionarii fere femper ve- hantur equo; hinc fupradifta veftis ipfis non Nnn 5 folum 946 «s&, & as? atque Epifcopi fedes , tribus circiter lencis ab Andibus diftans in fertili planitie : Habet hoc particulare hk flus vius , qood circiter una lenca a dicta Metropoli inter juncos & caricem penitns evanefcat o&o vel decem leus cis fubterraneus ; tandemque iternm e terrae finu pros deat in lucem. Maipo , cni adjacet Melipilla oppidum, diftat a Mapuchu fex ferme leucis. Cachapoal, ad cnjns margines Rancagua oppidnm , diftat a praecedente circis ter decem leocis. Tingueredica ad cujus oram S. Ferdinan- do oppidum ; diitat a praecedente circiter fex lencis : & quando hi duo fluvii ante ingreflum in mare confluunt, uterque vocatur nno folo nomine Rapel. Tenu diftat a Tingueredica ferme fex lencis. Lontue , hinc prope abeft Curicb oppidum : diftat a Tenu circiter quatnor leucis , Sc poftquam Tenu Sc Loniui confluunt, vocantur Mata- quito. Rio Claro ubi Talca oppidum : diftat a praeceden- te circiter ofto leucis. Maule , ubi Cauquenes oppidnm : diftat a prsecedente circiter quinque leucis. Longavi dis ftat a Maule ferme , ut notatur in mea mappa : idem in- tellige de iis , qui ex Cordillera defcendunt. Nuble qui demum jungitnr Jtata. Ad oram maritimam poft Itata fequitur la primer agua : nempe venientibus ab urbe Conceptionis ( Penco ) diftat ab Itata circiter feptem leus cis. Portus & civitas Conceptionis , olim plena populo , dives & amoena; at Terrae motu anni 1751 menfe Majo omnino diruta : diftat a praecedente tribns leucis. Refidet in urbe conceptionis alter Epifcopus didus ab urbe la Concepcion Conceptionis ; & ab urbe la Imperial jam pri- dem diruta Sc ab Indis occupata; Imperialis. Andatien ob fluxum & refluxum maris periculofus , diftat a Penco cireiter duabus leucis. Biobio ad hunc fluvium in loco qui Mocha vocabatur nunc fita eft civitas Conceptionis in ampla planitie , unde Talcaguano Portus diftat fere quatuor leucis : ipfa autem nova conceptio a Penco vetere diftat circiter tribus leucis. Rapel diftat a Biobio circiter ofto leucis. Rauco diftat hinc Arauco verfus Auftrum in littore maris , duabus leucis : propupnaculum Hifpano- rum fed non Portus ; uti certo fcio , qui eram ibi ali- quando Miflionarius. Sequuntur alii fluvii , quorum nomina fum oblitus ; aliquorum origo habetur in mappa ufque ad gradum 39. & fub gradu quadragefimo fita eft Baldivia , Portus. A.U que deinceps propter nimias & fpifTiflimas Alvas , fluvios- que ( el Rio Bueno , aliosque ) vado carentes , nec facile navigabiles & fine pontibus ; Hifpani non potuerunt plus ultra: funt etiam hi fluvii, quod ex altiffimis deci* dant montibus , valde • rapidi : Quae uti & omnia fupra memorata tametfi fmt vera ; nihilominus ita nunc fentio : Pro toto mundo in Chilim non ibo fecundo ; Proque DEO folo , femper adire volo. Ipfi fit honor , Laus & Gloria per infinita feculorum fecula. Amen. NB. Idem DEUS O. M. flt merces magna nimis Re- verendiflimo Domino D. Joanni Wilhelmo d*Oidtmann Agrippinenfl , digniflimo hic Monafterii , perilluftris ac Collegiatse Eoclefiae ad S. Mauritium Decano , Archidia* cono & Seniori , meo quondam Coloniae Agrippinae Condifcipulo , qui tunc quidem nempe anno 1729. lu- dente in humanis Divina Potentia rebus , quando in Poe; tica retuli fecundum pnsmium , primum praeripuit ; at nunc 1777 ad hunc meum librum , cum fub pralo moraretur diutius , quantocyus fmiendum , perhumanis ter mihi dedit mutuos aliquot centum Imperiales , brevi, ut fpero , DEO juvante folvendos : id quod , ipfo tamen Rmo, D» Decano nefciente , nec tale quid cogitante,imo quse fua eft modeltia, fi fciret graviter prohibituro ac repugnaturo , hic gratus uti par eft , confiteor conclu- dens totum hoc opufculum phrafi Hifpanica , nempe hac iterata , fmcera atque optima apprecatione : DIOS Je lo pague nunc Sc in omne rfllEWil.N i <£6.tt.